iii
i.
De klauw van de beer viel op de Tsjechen,
maar het gegrom gold de Duitsers
Na-oorlogse episode der WIEDER VEREINIGUNG" afgesloten
Gelederen gesloten
Het argument
Adenauer
Verdere pogingen
Goede ruil
Woedende beer
Binnen de blocks
Oudjaar - Erbij
Landen van het Atlantisch Pakt
1 Landen van het Warschau-Pakt
SOWJETUNIE
DENE
IERLAND
OOSF\ POLEN
DUITSLJpli*
WnTTiaKTSJ ECHO:
SLOWAKIJE
ROEMENIE
4
^BUüéARlJ
SPANJE
ALGERIJE
IN EUROPA VIEL IN 1968 DE POORT TOE
DE RUSSISCHE INVAL in Tsjecho-Slowakije in de zomer van
het afgelopen jaar was niet alleen uitzonderlijk belangrijk in ver
gelijking met alles wat dit jaar op politiek gebied heeft plaats
gehad hij was ook bijzonder belangrijk als mijlpaal in de Euro
pese geschiedenis van 1945 tot heden. In feite sloot die gebeurtenis
een episode af, die zich kenmerkte door een verzameling van
krachten rondom twee magnetische kernen, waarvan de krachten
velden een groot deel van de wereld bedekken: aan de ene kant
de kern van het Warschau-Pact, aan de andere kant de tegenpool
van de NAVO.
DAAROM is dit hoofdstuk voor Europa nu
afgesloten. Ruim drieëntwintig jaar na de
wapenstilstand heeft de Sovjet-Unie onver
biddelijk en ondubbelzinnig de gelederen langs
de Oder-Neisse gesloten. Op een zó brute, on
diplomatieke maar ook zó duidelijke manier is
nooit tevoren in de wereldgeschiedenis een
Duits ideaal de bodem ingeslagen.
Het klonk bijna ongelooflijk dat Moskou het
had aangedurfd, de gehele wereldopinie tegen
zich in het harnas te jagen door een bevriend
volk, dat bovendien onvoorstelbare offers had
gebracht in een gezamenlijke strijd, bij nacht
en ontij te overvallen en op te sluiten tussen
tankfiles. Hoe ongelooflijker het leek, des te
meer reden was er om naar het argument te
zoeken. De Sovjet-Unie had, van haar stand
punt uit, een argument. Men begrijpt dat ook,
omdat er volgens de ervaringen van ruim
twintig jaar in het Kremlin geen idioten of
waanzinnigen tronen.
OM HET ARGUMENT enigszins te begrij
pen, moet men verder zien dan de directe
situatie in Praag en de vrijheidsdrang van de
Tsjechische burgers. Men moet terug naar
1945, om de ontwikkelingen te volgen die leid
den tot deze coup. Men moet vooral nauw
keurig de feiten ontrafelen die de verhou
dingen tussen de overwinnaars van de tweede
wereldoorlog bepaalden gedurende de periode
1945-1968, waarbij men in het oog moet hou
den dat in iedere minuut van die langdurige
Eeriode in Europa één enorm probleem ver
oven alle andere uitstak: de Duitse gedeeld-
heid.
De verdeling in Duitsland in bezettingszones
vlak na de wapenstilstand kwam tot stand op
basis van tamelijk ruwe lijnen, die gegeven
waren door de militaire situatie op het uur
van de wapenstilstand. De twee-fronten-oor
log leidde tot een ontmoeting tussen de ooste
lijke en westelijke geallieerde legerscharen
Foster Dulles, Amerikaans minister
van Buitenlandse Zaken, vond de
koude oorlog uit.
midden in Duitsland. De verdeling van de
hoofdstad Berlijn was een schabloon van de
verdeling des lands: vier zones, beheerd door
de vier grote geallieerden, met een middel
puntig bestuur onder een gemengde com
missie.
De politieke ontwikkeling leidde tot samen
voeging van de drie westelijke zones tegen
over de ene oostelijke zone. Dat illustreerde
de verkoelde verhoudingen tussen de Sovjet-
Unie en haar voormalige bondgenoten. Niet
temin: zelfs de koude oorlog, aangewakkerd
door de fervente Amerikaanse communisten
hater Foster Dulles als minister van Buiten
landse Zaken, kon niet verhinderen dat de vier
geallieerden zich probeerden te kwijten van
hun taak in Europa, waarvoor zij de oorlog
hadden uitgevochten, namelijk de regeling van
de Duitse kwestie door gezamenlijk overleg.
Men was het er over eens, dat Duitslands
macht voorgoed moest worden beknot. Men
was het erover eens dat Duitsland gedenazifi-
ceerd en gedemilitariseerd moest worden, om
het Duitse revanchisme de tanden uit te trek
ken. Maar men was het er óók over eens dat
men Duitsland zo kort mogelijk verdeeld moest
houden, juist om het revanchisme geen nieuw
voedsel in nationalistische verpakking te
geven.
Een aantal factoren van grote internationale
betekenis echter doorkruiste die eenstemmig
heid, die als consequentie zou hebben gehad
dat Midden-Europa een geneutraliseerd ge
bied zou zijn geworden, waarin het verenigde
Duitsland geen nieuw gevaar voor een Euro
pese en wereldoorlog meer zou kunnen op
leveren.
IN DE EERSTE PLAATS trad in Duitsland
een politicus op de voorgrond, die er weinig
voor voelde zijn vaderland naar een tweede
rang te zien schuiven: Adenauer. Zijn politiek
was er van het begin af op gericht, de
„Wiedervereinigung" voorlopig op te offeren
Adenauer, de kanselier der
geallieerden.
aan een versterking van de Duitse positie. De
enige mogelijkheid daartoe was een nauwe
verbintenis met da westelijke geallieerden, die
WAT EUROPA BETREFT, werd in augustus 1968 een vonnis
van historische betekenis geveld. De veroordeelde was Duitsland.
Het leek alsof de Tsjechoslowaken slachtoffer waren, maar in
feite betrof het de Duitsers. Het vonnis veroordeelde namelijk dié
Duitsers, welker streven en ideaal gericht waren op een Duitse
hereniging en die daaraan sinds 1945 met onophoudelijke vol
harding hadden geloofd. De inval van de Russen in Tsjecho-
Slowakije was het krachtigste, meest definitieve „neen" dat
Duitsland sedert zijn nederlaag te horen had gekregen.
Duitse herbewapening en op dat ogenblik
begon het tegenoffensief van de Sovjet-Unie.
Moskou lanceert voor de laatste maal een
plan tot neutralisatie van Midden-Europa: het
stelt een vredesregeling voor, waarbij Duits
land wordt verenigd en tegelijk geneutrali
seerd. De bewapening van dat Duitsland zou
alleen mogen dienen om zijn eigen territoriale
integriteit te verdedigen. Dit voorstel van
Moskou op dat moment legde plotseling weer
alle wonden bloot, die ongenezen waren ge
bleven onder het verband. Niettemin verwier
pen de drie westelijke geallieerden het idee
van een geneutraliseerd en verzwakt Duits
land zonder enig alternatief.
TOCH IS de Sovjet-Unie daarna nog bezig
gebleven, kansen te scheppen voor een nieuwe
Europese veiligheidsovereenkomst. Bekend is
het zogenaamde „Molotov-voorstel" van 1954:
een neutraal, verenigd Duitsland onder super
visie van de vier grote mogendheden die het
hadden verslagen, terugtrekking van alle
buitenlandse troepen uit Midden-Europa, slui
ting van een Europees veiligheidsverdrag dat
zou moeten openstaan voor alle mogendheden
in Oost- en West-Europa.
Alle pogingen van de Sovjet-Unie om defi
nitief af te rekenen met de oude vijand Duits
land mislukten echter. Zij moest accepteren
dat een sterk, zeer actief West-Duitsland de
politieke arena binnentrok en aanstonds po
gingen ondernam om te fungeren als leidende
Europese mogendheid in de strijd tegen het
wereldcommunisme.
De binding van de oostzone aan de Sovjet-
Unie als tegenwicht tegen deze Westduitse
wederopstanding was een voor de hand lig-
immers niet alleen een snelle economische
wederopstanding beloofde maar ook de moge
lijkheid tot herbewapening in het vooruitzicht
stelde. De vernietiging van de Sovjetrussische
aspiraties tot permanente devaluatie van de
Duitse macht in Europa was zijn eerste doel.
Zijn tweede: stichting van een sterk en doel
bewust West-Duitsland, dat van zijn veroverde
stellingen uit zou kunnen proberen de „Wie
dervereinigung" af te dwingen.
Herhaaldelijk heeft Moskou geprobeerd, de
westelijke bondgenoten te verleiden tot een
Europees veiligheidssysteem dat gebaseerd was
op ontkrachting van Duitsland. Het westelijke
antwoord is steeds negatief geweest.
De lancering van het Schuman-plan in mei
1950, die het begin vormde van een Europese
economische integratie van de in 1949 gestich
te Westduitse Bondsrepubliek, versnelde het
proces van de blocvorming in het Westen
sterk. Eind juni 1950 kwam daar nog het
uitbreken van de Koreaanse oorlog bij, dat de
achterdocht tegen het communisme aanwak
kerde en het idee van een Westduitse herbe
wapening nog meer levensvatbaarheid gaf.
De NAVO bleek volgens deskundigen te
zwak om een eventuele bedreiging uit het
Oosten te weerstaan, als zij niet de beschik
king kreeg over een Westduitse militaire bij
drage. In het kader van een plan om de weder
geboorte van een Duits leger mogelijk te ma
ken, werd het bezettingsstatuut zodanig aan
gepast dat de oorspronkelijke bedoelingen tot
denazificering en ontmanteling van Duitsland
geheel en al werden losgelaten.
Molotov lanceerde in 1954 de laatste
troef om Duitsland buitenspel te zet
ten.
Adenauers politiek gelukte. Hij kon de Duit
se militaire bijdrage aan de westelijke ge
allieerden verkopen voor een schitterende
prijs, namelijk de volkomen zelfstandigheid
van West-Duitsland. In 1952 sprak de NAVO-
raad in Lissabon zich unaniem uit voor een
Schuman, de vader van de Europese
integratie.
gende consequentie van deze ontwikkeling.
Doch niet alleen Oost-Duitsland, ook de an
dere staten van Oost-Europa moesten worden
gerecruteerd tegen datgene wat Moskou als
een nieuwe Duitse dreiging beschouwde.
Daarmee werd het tijdperk van de bloes
ingeluid, waarvan de grens zo scherp gesteld
werd dat zij met mijnenvelden, prikkeldraad
en in Berlijn zelfs met een muur werd ge
barricadeerd.
WEST-DUITSLAND echter was niet van
plan, het te laten bij zijn belangrijke plaats
in de Westelijke wereld. Het had nog een be
lofte in te lossen, die het nationalisme van de
Westduitsers moest bevredigen: de „Wieder
vereinigung". Economisch en militair sterk en
indrukwekkend van politiek prestige, begon
het pogingen te doen op eigen houtje verbin
dingen te leggen met Oostduitsers, om te
komen tot een complex van kleine overeen
komsten. Die pogingen faalden voortdurend,
waarop een omweg werd ingeslagen: con
tacten met andere Oosteuropese staten, voor
namelijk met die waar een duidelijke afkeer
van het slavenbestaan werd gecultiveerd.
Joegoslavië en Roemenië leken niet afkerig
van deze Westduitse vriendschap, als het ten
minste economische voordelen opleverde. Dat
deed het overigens ook duidelijk.
Tsjecho-Slowakije was een moeilijker ob
ject. Het was bijna even moeilijk als Oost-
Duitsland, met dit verschil dat in Tsjecho-
Slowakije een sterker verlangen naar vrij
heid en zelfstandigheid leefde dan in Oost-
Duitsland, tenminste wat de hoge rangen der
communistische partij betrof.
Het is duidelijk dat West-Duitsland koorts
achtig zat te wachten op het moment, waarop
de Tsjechische communistenleiders het land
zouden losmaken van Moskou en Westelijke
begrippen van vrijheid en democratie zouden
introduceren. Het is niet bewezen dat West-
Duitsland ook maar de geringste rol gespeeld
heeft in de voltrekking van de Tsjechoslo-
waakse revolutie, maar het is wel tot Moskou
doorgedrongen dat Tsjecho-Slowakije, eenmaal
gearriveerd op het niveau van bewegingsvrij
heid dat Joegoslavië en Roemenië al hadden
bereikt, een gemakkelijke prooi zou worden
voor verdere indoctrinatie van het westen
uit. Tsjecho-Slowakije was een begerenswaar
dig contactpunt voor de Westduitse economie.
Regeling van politieke geschillen tussen de
twee landen zou de Bondsrepubliek econo
misch succes hebben opgeleverd, dat gevolgd
zou kunnen worden door politiek succes.
Deze Westduitse omweg naar een mogelijke
Duitse hereniging was een lange, kostbare en
gevaarlijke. Maar het was de enige, nadat de
Bondsrepubliek zelf zich zo onvoorwaardelijk
had ingepast in het westelijke militaire en
economische geheel.
IN 1968 HEEFT de Sovjet-Unie, als een ge
tergde beer uit zijn hol te voorschijn komend,
zijn klauw op Tsjecho-Slowakije doen neer
komen. Het Tsjechische volk is dodelijk ge
troffen in zijn vertrouwen op de Russische
tolerantie en vriendschap. Het is opnieuw ten
offer gevallen aan de onverzoenlijke tegen
stelling tussen de Sovjet-Unie en Duitsland.
Deze opzienbarende en schokkende ontwik
keling heeft de Westduitsers duidelijk ge
maakt, dat zij geen enkele kans hebben hun
omweg te vervolgen zonder het gevaar van
een nieuwe wereldoorlog te ontketenen. En
niet alleen de Westduitsers, ook de andere
Westelijke mogendheden zullen begrepen
hebben dat de poort tussen Oost en West on
herroepelijk gesloten blijft, zolang een West
duitse militaire en economische macht in
Europa de vinger uitsteekt naar potentiële
oostelijke vrienden.
Daarom is de inval van de Russen in
Tsjecho-Slowakije te beschouwen als de af
sluiting van een periode. Het Westen zal vol
komen opnieuw moeten beginnen met het be
denken van een procedure, die een mogelijk
heid opent om de twee stukken Duitsland
weer bijeen te krijgen. Waarschijnlijk bestaat
die procedure niet eens. Wellicht is dit jaar
1968 het jaar van de definitieve breuk tussen
de twee Duitslanden geweest, en moet de we
reld zich proberen aan te passen aan het idee,
dat de twee militaire pacten (NAVO en War
schau-Pact) de komende vijftig jaren onwrik
bare realiteit zullen blijven, met alle dode
lijke gevaren van dien.
Een definitie van Europese veiligheid is in
deze situatie slechts te vinden in de veilig
heid van een leven op de rand van een vul
kaan. Een andere definitie, die door de naoor
logse politieke ontwikkeling is achterhaald,
zou onherroepelijk de neutralisatie van Duits
land hebben moeten inhouden. Het is niet te
voorspellen op welke manier de staatslieden
van 1968 uit deze gruwelijke impasse zullen
kunnen raken. Mocht de erkenning van Oost-
Duitsland door het Westen de Sovjet-Unie al
kunnen bewegen tot iets meer tolerantie en iets
minder achterdocht, het gevolg daarvan zou
in ieder geval het voortbestaan van twee
moeilijk met elkander levende Duitslanden
zijn, waartussen niet alleen een Duitse grens,
maar ook een grens van internationale tegen
stellingen zal blijven bestaan, waar aan beide
zijden nog vele jaren met grote militaire vuis
ten wordt geschud. Een tragisch toekomst
beeld voor Europa, dat in 1945 de theoretisch»
kans heeft gehad het hart van Europa te paci
ficeren.
Dubcek, de bevrijder die zich mis
rekende in de Europese situatie.
BINNEN de twee bloes zal het leven intus
sen zijn eigen stroomgebieden volgen, waarbij
ongetwijfeld kleine openingen in de dam tus
sen Oost en West een doorsijpelend contact
mogelijk zullen maken. Maar men kan ervan
opaan dat binnen het leefgebied van de War-
schau-Pactlanden iedere ontrouw aan het pan-
socialisme streng zal worden gestraft. Zolang
de bewapening van het Westen zich concen
treert op Westduits gbied en zolang de Bonds
republiek na Amerika de sterkste, invloed
rijkste mogendheid van het Atlantisch pact
blijft, is een bevrijding van Oosteuropese na
ties een illusie. De reeds verworven vrijheid
van Joegoslavië en Roemenië is in groot ge
vaar. De Sovjet-Unie kan op langere termijn
een afbrokkeling van de Oosteuropese soli
dariteit niet gedogen en zal ongetwijfeld aan
deze twee landen eisen stellen.
DE WESTELIJKE mogendheden zullen zich
sterk bezinnen, vooraleer zij een eventuele
dwang van Moskou op Roemenië en Joego
slavië zullen beantwoorden met een garantie
dreigement. Zij zouden zo'n garantie onmoge
lijk kunnen nakomen, zonder de realiteit van
het Russische veiligheidsstelsel te negeren. Als
Moskou ook op die flank de gelederen sluit,
moeten westelijke realisten dat onvermijdelijk
zien als een consequentie van de gegeven
Europese situatie.
