KINDBR UIDJE WERD POEDELNAAKT
AAN FRANSE ADEL „OVERGEDAAN"
ANNA LOUISA
STRONG
TWEEHONDERD JAAR geleden
werd Marie Antoinette, vijftienjarig
Oostenrijks prinsesje, uitgehuwe
lijkt aan Frankrijks laatste kroon
prins. Daarmee waren de vorstenhui
zen der Bourbons en der Habsbur-
gers de sterkste macht in Europa ge
worden, maar een sterkere macht zou
de Franse troon negentien jaar later
wegvagen: de revolutie. Ook Marie
Antoinette en haar gemaal, Lodewijk
XVI, stierven onder de guillotine.
Vriendin van Mao
koos de onvrijheid
ZATERDAG
APRIL 1970
-i»1
Marie Antoinette als
prille bruid. Met haar
echtgenoot, de latere
Lodewijk XVI (rechts)
is zy niet erg gelukkig
geweest.
IN DE RIJN ter hoogte van Straatsburg ligt een klein, rotsachtig en on
bewoond eilandje. Het was op die plek, precies in het midden van de grens
rivier tussen het koninkrijk Frankrijk en het Duitse keizerrijk, dat zich
tweehonderd jaar geleden, in 1770, de ogen richtten van hen aan wie de
taak was opgedragen, de ceremonie te regelen van het huwelijk tussen een
Oostenrijkse aartshertogin van vijftien jaar en een Franse troonopvolger die
zestien lentes telde. Bruid en bruidegom hadden elkaar nimmer ontmoet.
Hun huwelijk was de bezegeling van een bondgenootschap tussen Bourbon
en Hdbsburg, twee overtuigde katholieke vorstenhuizen, die desondanks
eeuwenlang met elkaar overhoop gelegen hadden.
LANGZAMERHAND WAS het
evenwel tot de regeringsleiders
van beide landen doorgedrongen
dat het de hoogste tijd was de on
derlinge veten te vergeten en te
zamen een bolwerk te vormen te
gen dreigende gevaren: tegen het
protestantse Engeland dat bezig
was een wereldmacht te vormen;
tegen het eveneens protestantse
Brandenburg, waar Frederik IT
plannen beraamde, de verspreide
stukjes van de Duitse legkaart tot
een sterk geheel samen te voegen,
en tegen het half-heidense Rusland
tenslotte dat zijn invloedssfeer naar
vier windstreken wilde uitbreiden.
Zo vinden Oostenrijk en Frankrijk
elkaar, dat wil zeggen: de streng-
zedelijke Maria Theresia en de
wufte, cynische Lodewijk XV. Ook
zij hebben elkaar nooit ontmoet,
maar van 1766 af was er een ijverige
briefwisseling tussen de vorsten en
reisden de boodschappers van de
ene hoofdstad naar de andere.
HET BONDGENOOTSCHAP tus
sen de beide rijken moest, meen
de de diplomatie, een hechtere
grondslag hebben dan alleen een
oorkonde met handtekeningen, ze
gels en lakken. Die hechtere grond
slag kon alleen een huwelijk zijn.
Maar tussen wie en wie? Lodewijk
XV was weduwnaar. Maria Leck-
zinska, de Poolse prinses met wie
de koning op vijftienjarige leeftijd
was getrouwd en wie hij vrijwel
geen dag trouw gebleven was,
overleed in 1768. Gedurende drie-
en-veertig jaar had koningin Ma
ria in kalme berusting haar lot ge
dragen. Zij had de markiezin De
Pompadour zien komen en gaan.
Zij had madame Du Barry zien
komen en moest dus dulden dat
haar koninklijke gemaal eerst met
een burgermeisje, daarna met een
volkskind het bed deelde. Inmid
dels was Lodewijk ook grootvader
en voor een nieuw huwelijk voelde
hij niets.
ANDERZIJDS was Jozef II, de
oudste zoon van Maria Theresia,
Duits keizer en reeds tweemaal
weduwnaar, niet van zins zijn ver
dere levensdagen te slijten aan de
zijde van een der ongetrouwde en
onaantrekkelijke dochters van Lo
dewijk XV, madame Adelaide, ma
dame Victaire en madame Sophie,
in de wandeling madame troisiè-
me, madame quatrième en madame
cinquième genaamd. Vader Lo
dewijk noemde zijn dochters in de
huiselijke kring Graille, Chiffe en
Coche, dat wil zeggen: slet, slons
en varken. Ik weet niet of hij
daarmee bedoelde grappig te zijn.
LODEWIJK had ook een zoon
die hem zou opvolgen en die dus de
titel dauphin droeg, maar met hem
kon de koning helemaal niet op
schieten: met zijn schoondochter Ma
rie José van Saksen trouwens even
min. Beide jonge mensen toonden
duidelijk hun afkeer van het ver
dorven hofleven waarin Lodewijk
regeerde als een kalief uit de Dui
zend-en-één Nacht met harem en
al. Zij leidden een ingetogen vroom
en streng-zedelijk leven, maar he
laas stierf de Dauphin in 1765, nau
welijks 36 jaar oud. Hun zoon was
toen elf en door de dood van zijn
vader werd hij dauphin, dus troon
opvolger. Het was op hem dat de
diplomatie nu het oog liet vallen.
De jonge Lodewijk aardde meer
naar zijn ouders dan naar zijn
grootvader, maar daarmee is ook
alles gezegd. Hij was zielsgoed en
streng van levensopvatting, maar
zwak en besluiteloos. Zoals alle
Bourbons was hij verzot op lekker
eten en dus was hij als jongeman
al vet en vadsig. Zijn merkwaardi
ge liefde voor het maken van in
gewikkelde sloten kan misschien
Freudiaans verklaard worden;
vreemd is zijn hartstocht voor de
jacht, die toch veel lichamelijke
ken verzette of zelfs maar bezwa
ren opperde. Kennelijk kwam zo
iets in het brein van een 18e-eeuw-
se prinses niet op. Die meisjes wis
ten niet beter of het hoorde zo.
TOEN DE FASE der diplomatie
ke onderhandelingen na vier jaar
was afgesloten, kwamen de proto
collaire vraagstukken aan de
beurt. Een vreemd woord en een
vreemd begrip. Protocol is een
samenstelling van protos: eerste
en kollao: is lijm. Dat wil zeggen
dat een protocol eigenlijk is: het
,uwmnnnn.u>nnr
inspanning vergt. Het is van zo'n
jongeman wel te begrijpen dat hij
telkens indommelde, wanneer hij
vergaderingen van de minister
raad moest bijwonen, want van
wat daar behandeld werd, be
greep hij toch niets. Voorts was hij
pietepeuterig, rechtlijnig in zijn
denken en koppig.
MARIE ANTOINETTE, die de
diplomatie als zijn bruid had ge
kozen was opgevoed aan een een
voudig hof waar haar moeder Ma
ria Theresia de lakens uitdeelde.
Deze had haar man, Frans van
Toskane. in 1745 laten kiezen tot
keizer van Duitsland, maar in
vloed op de staatszaken in Oosten
rijk had zij hem nooit gegund. Wel
schonk zij hem vijf zoons en elf
dochters. Men vraagt zich af waar
zij de tijd vandaan haalde want
zij regeerde met hart en ziel en
kan men daaraan toevoegen met
verstand. De huwelijken van haar
dochters en met name dat van Ma
rie Antoinette, het nakomertje, wa
ren voor haar zetten op het poli
tieke schaakbord, want recht op
persoonlijk leven en op persoonlijk
geluk hadden, naar de opvatting
van Maria Theresia, vorstenkinde
ren niet. Het staatsbelang ging bo
ven alles. Men vindt ook nergens
een aanwijzing dat haar jongste
dochter zich tegen de gang van za-
eerste vastgeplakte blad van een
reeks bescheiden, het blad met de
opgave van wat volgt en vandaar:
de inhoudsopgave, het register en
vervolgens: het geheel van voor
schriften en regels die gebruike
lijk zijn in het internationale di
plomatieke verkeer. Het protocol
schrijft voor wie wie verwelkomt,
wie het eerst gaat zitten, wie een
gesprek beëindigt en welke ridder
orde een gast krijgt. Dat is alle
maal heel precies, heel nauwkeu
rig en uiterst belangrijk werk, dat
nauw samenhangt met de mense
lijke ij delheid en lichtgeraaktheid.
Men bleef er bijvoorbeeld einde
loos over zeuren of in het huwe
lijkscontract de naam der bruid of
die van de bruidegom het eerst
genoemd moest worden of nog ge
wichtiger: die van de Franse ko
ning die zijn zoon, dan wel die van
de Oostenrijkse keizerin die haar
dochter wegschonk.
OOK ZOU HET, om een ander
voorbeeld te noemen een onvergeef
lijke fout zijn als de stoet van de
bruid die van de bruidegom in
praal zou overtreffen. Maar ook
het omgekeerde zou een doodzon
de wezen. En wat de zaak hele
maal ingewikkeld maakte was dat
men het er eerst over eens moest
zijn welke functionarissen in Frank
rijk en welke in Oostenrijk over
al deze kwesties zouden hebben te
beslissen. Want aan beide hoven
beschouwden natuurlijk talloze da
mes en heren deze gebeurtenis als
dè gelegenheid om zelf te schitte
ren, op de voorste rijen te zitten
in de eerste karossen plaats te ne
men en de fraaiste toiletten te to
nen.
VOOR ALLEN die hun brood
verdienden in enige tak van mo
de brak omstreeks 1770 een gou
den tijd aan. Maar ook de „wa
genaars" hadden het druk. Lode
wijk XV liet in Parijs twee reis
koetsen maken, van binnen met zij
de bekleed, van buiten met schil
derwerk versierd en met vergulde
kronen bovenop.
DE STOET die begin april 1770
Wenen binnenreed en die alle Fran
se bruiloftsgasten vervoerde, telde
acht en veertig karossen, elk met
zes paanden bespannen. De inwo
ners van de Oostenrijkse hoofdstad
keken hun ogen uit. Aan zulke
pracht en praal waren zij niet
gewend. Nu namen de feesten een
aanvang, in Schönbrunn, in de Obe-
re en de Untere Belvedère, in het
paleis Liechtenstein buiten de stad
en natuurlijk in de Hofburg en in
het voor deze gelegenheid vergrote
paleis van de Franse ambassade.
Eindelijk had op 19 april 1770 de
huwelijksvoltrekking plaats in de
oude Augustijner kerk. Met de
handschoen, want het was in die
tijd nog geen gewoonte dat vorste
lijke personen hun grondgebied ver
lieten. De bruidegom was dus in
Versailles gebleven. Hij werd ver
vangen door aartshertog Ferdinand.
Twee dagen later drukte Maria
Theresia haar dochtertje voor het
laatst aan haar hart. Toen ging zij
naar haar werkkamer en schreef
een brief aan haar schoonzoon, de
dauphin met wie haar dochter zo
juist getrouwd was. Mon cher dau
phin, luidden de eerste zinnen, uw
vrouw heeft zojuist afscheid van
mij genomen. Zij was de vreugde
van mijn leven, ik hoop dat ze u
gelukkig zal maken. Daartoe heb ik
haar opgevoed, want ik wist reeds
lang dat zij voorbestemd is uw
leven en uw lot te delen. En de
brief eindigt met de woorden:
Vaarwel mon cher dauphin, wees
gelukkig. Ik baad in tranen.
ER IS een even eenvoudige brief
over, die Marie Antoinette aan
haar moeder schreef op de avond
voor zij de grens zou overschrij
den. Madame ma chère mère,
schrijft de vijftienjarige, mijn hart
krimpt ineen nu ik op het punt sta
uw rijk te verlaten. Ik kus uw han
den en dank u voor al uw moeder
lijke zorgen. Zonder enige ervaring
kom ik in een vreemd land en ik
beef bij de gedachte dat ik niet
aan de verwachtingen zal beant
woorden. Nu voel ik dat ik te wei
nig van uw lessen heb geprofiteerd.
Blijf aan de kleine Frangaise den
ken en blijf haar liefhebben.
DAN KOMT eindelijk de grote
dag waarop de ceremoniemeesters
en de leiders van het protocol hun
hoogste troef zouden uitspelen: op
het eilandje in de Rijn zou op sym
bolische wijze worden voorgesteld
hoe men van een Oostenrijks prin
sesje een Franse vorstenbruid
maakt. Daartoe had men een pavil
joen opgetrokken dat uit drie delen
bestond: een Oostenrijks gedeelte
met uitzicht op de rechter Rijn
oever, een Frans gedeelte uitziende
op de linker Rijnoever en tussen
die twee in een grote zaal met in
het midden een lange tafel die de
grens voorstelde. Marie Antoinette
trad met haar gevolg het „Oosten
rijkse vertrek" binnen; ten aan
schouwen van geheel haar gevolg
werd zij poedelnaakt uitgekleed.
Geen stukje Oostenrijks gewaad,
geen schoentje, geen bijou mocht
zij behouden. Daarna kleedde men
haar in een Frans kostuum en sier
de haar met Franse juwelen. Toen
leidde de opperceremoniemeester
haar naar de middenzaal waar de
Franse adel wachtte. Terwijl zij de
voorgeschreven stappen om de ta
fel deed trok de Oostenrijkse
bruidsstoet zich terug en de Frans»
ontving haar. Daarmee had de
plechtigheid zich voltrokken. Marie
Antoinette had haar nieuwe vader
land betreden en was Frangaise
geworden.
OOK VAN deze gebeurtenis heb
ben wij een verslag, geschreven
door de hoofdpersoon zelf. In een
brief aan haar zuster Marie Chris
tine schrijft de jonge dauphine van
Frankrijk:
„Het hoogtepunt was aan de
Rijn. Men bracht mij op een ei
landje; wat zou ik gelukkig zijn
geweest als ik er in mijn eentje
geweest was en me net als Robin
son aan 1nijn gedachten had kun
nen overgeven. Maar daartoe
werd me de vrijheid niet gelaten.
Ik kreeg nauwelijks de tijd een ge
bed te zeggen en aan jullie alle
maal te denken. Mijn kamervrou
wen hebben me van 't hoofd tot de
voeten in andere kleren gestoken.
Daarna werd ik, zonder dat ik
even op adem kon komen, in een
grote zaal gebracht. Daar stonden
de Fransen. Terwijl er allerlei
stukken werden voorgelezen trok
ken mijn hofdames zich terug na
mij de hand te hebben gekust. Ze
huilden. God, wat zou ik ze graag
hebben omhelsd! Zo ging ik het
onbekende tegemoet".
EEN WARE triomftocht werd
de reis door Frankrijk via Straats
burg en Nancy naar het bos van
Compiègne, waar koning Lode
wijk XV en zijn kleinzoon de dau
phin, omringd door hofadel en ho
ge militairen, de toekomstige ko
ningin van Frankrijk opwachtten.
„Zodra ik de koning zag",
schrijft Marie Antoinette, „ben ik
voor hem neergeknield. Ik was
erg verlegen, maar hij hief mij op,
omarmde mij en kuste mij telkens
weer, terwijl hij mij zijn lieve
dochter noemde. Toen heeft hij
mij aan de dauphin voorgesteld
die mij een kus op mijn wang gaf.
De koning zei: „Je hoort al tot
onze familie, want in je moeder
huist de ziel van Lodewijk de Gro
te." Toen zijn wij naar Parijs ge
reden".
Lodewijk, de oude charmeur,
maakte onderweg een beetje het
hof aan de vrouw van zijn klein
zoon, die zwijgend in een hoekje
zat. Hij was niet verliefd op het
blonde ding naast hem en liet opa
graag het terrein.
De tweede, de eigenlijke huwe
lijksvoltrekking vond een maand
na de eerste in Versailles plaats
met een plechtige hoogmis en de
ondertekening van het huwelijks
contract. Daarna gebruikten twee
entwintig leden der koninklijke
familie de maaltijd. Zesdui
zend hooggeplaatsten mochten van
de galerijen rondom de feestzaal
toezien hoe zij mes en vork han
teerden. 's Avonds zou een groots
vuurwerk worden afgestoken,
waarvoor half Parijs naar Versail
les was gestroomd. Maar de he
mel betrok en een zwaar onweer
verjoeg de menigte; een voorbo
de van het onweer der Franse re
volutie dat negentien jaar later
zou losbarsten en in zijn geweld
ook de tronen der jonggehuwden
zou meesleuren.
DR. P. H. SCHRöDER.
IN EEN ZIEKENHUIS in Peking
is eind maart op 84-jarige leeftijd
overleden China's „privé-Ameri-
kaanse" Anna Louisa Strong, de
journaliste die vele jaren in ontel
bare artikelen, brieven, gedichten,
boeken en verhandelingen het
Mao-communisme en haar diepe
liefde voor haar tweede vaderland,
rood-China bezongen heeft.
IN DE BAR van Pekings enige hotel
voor buitenlanders kreeg ik deze legen
darische figuur één keer te zien. Over
de gladgeboende parketvloer van die
ruimte kwam uit de lift een allerzon
derlingst figuurtje tevoorschijn. Krom
gebogen, van top tot teen in blauw ka
toen en zo op het oog oeroud. Haar ma
ger lichaam stak in een soort vormeloze
pyamabroek; een even vormeloos jak
bedekte haar bovenhelft en haar voeten
staken in een paar dikke vilten schoe
nen die men 's zomers in Peking door
geen zichzelf respecterende vrouw meer
ziet dragen. Onder haar arm knelde ze
een even oude actetas die uit puilde
van de paparassen. Hét prototype van
de ouderwetse Chinees, die daarginds
zelf al is uitgestorven. Maar Anna Loui
sa was Chineser dan welke Chinees ook.
Bovendien was ze „plus maoiste que
Mao" en een van de intimi van de
grote Voorzitter.
In Peking werd Anna Louisa behan
deld als een van de zeer bevoorrechten;
Ze bewoonde een mooie flat met een
goede collectie antiek plus een fraaie
boekerij in de gebouwen van het Vre-
descomité: woonoord der uitverko
renen. Zij behoorde tot dat handjevol
buitenlanders dat uitzonderlijke gunsten
geniet omdat ze hun gewicht in goud
waard zijn voor de propaganda; men
sen, van vaak grote intellectuele stan
ding; bijna allemaal eminente geleer
den op een of ander sinologisch gebied,
die in China bleven hangen en er een
heel plezierig vaderland vonden.
Anna Louisa heeft haar nieuwe va
derland tientallen jaren lang hartstoch
telijk liefgehad en gediend. Ze was ex
pert in Tibetaanse zaken, sprak bijna
foutloos Chinees en bezat een uitermate
vruchtbare pen. Ze bezocht o.m. Tibet
vlak na de verovering van dat land,
tesamen met de Epsteins die in Peking
een uitgeverij beheren, en de Gordons,
een Engelse arts en zijn vrouw. Natuur
lijk waren ze het er allemaal roerend
over eens dat de bezetting van Tibet
voor dat land een zegen was. Voor An
na Louisa resulteerde die reis in een
aantal brieven over Tibet. Die brieven
werden vertaald in alle op aarde gang
bare talen en over de hele wereld ver
zonden. Dit alles vond plaats in 1962 en
het pronkstuk uit die brieven was een
ode, getiteld „Fidel Castro op de Tee
vee". In die tijd was Fidel nog een
boezemvriend van China. Dat was hij
de laatste jaren nu niet meer. Maar in
de brieven staat nog altijd dat vermale
dijde vers en daar heeft Anna Louise
Strong later wel berouw over gehad.
TOEN ANNA LOUISA in het hotel in
Peking op haar viltsloffen geluidloos
langs mijn stoel schoof, stond ik op en
groette haar. Ik wilde graag kennis ma
ken met deze merkwaardige vrouw.
Met een ruk wendde ze zich om en
keek me aan. Ik blikte in een mager
geel gezicht met een landkaart van fij
ne, diepe rimpels. Uit dichtgeknepen
plooien bekeken twee donkere oogjes
mij met grote achterdocht. Anna Louisa
groette niet terug. Ze wendde het hoofd
om, trok het nog dieper in de schaduw
van haar hoofddoek en gleed weg op
haar viltsloffen. Niemand anders schonk
haar ook maar enige aandacht, ook de
Chinezen niet. Zo verdween Anna
Louisa Strong in een donkere gang en
uit mijn leven.
Van Chinese zijde kon lk bijna niets
over haar te weten komen dan wat mij
al bekend was. Ja, ze woonde al heel
lang in China. Ze was vurig communis
te. Ze haatte Amerika en alle „kapita
listen" en "fascisten". Ze was niet al
leen een goede vriendin van Mao Tse-
Toeng die onlangs nog aan haar
ziekbed was maar ook van die merk
waardige, kinderlijke-naieve en bijna
misdadig goedgelovige Rode Deken uan
Canterbury, die een van China's propa
gandistische pronkjuwelen was.
EEN JAAR geleden tijdens de cul
turele revolutie, is zij een tijdlang in on-
genade geweest en naar men zegt zelfs
gearresteerd. Maar al gauw kwamen de
heersers in Peking op hun dwaling te
rug, want Anna Louisa was zo goud
eerlijk in haar ideologische overtuiging,
dat niets haar geloof in, en trouw aan
Voorzitter Mao plus diens Rode Boekje
ooit kon hebben doen wankelen. En
waarschijnlijk is haar goede vriend Mao
met wiens familie zij reeds in de vre
selijke jaren voor de revolutie bevriend
Was zelf de man geweest die haar
eerherstel bewerkstelligde. Zodat zij
tenslotte in vrede heeft kunnen ster
ven.
BOB TADEMA SPORRY
