FRANK HERZEN
Ik wil de onderkant
van de woorden leren
LATE LENTE
IN IERLAND
Betonconstructeur wordt woordbouwer
JEUGDBOEKENPRIJS 1970
VOOR EEN HAARLEMMER
TONEEL-
n
notities
1
ZATERDAG 5 SEPTEMBER 1970
Erbij
19
99
99
TER ILLUSTRATIE van zijn eerste jeugdboek
„De zoon van de Woordbouwer" tekende de Haar
lemse schrijver Frank Herzen (37 jaar) een merk
waardig gevormde steen met een gat erin. In deze
„Steen der Verwondering" slaapt de hoofdpersoon,
een 14-jarige jongen die allerlei filosofisch getinte
avonturen meemaakt om tenslotte het Uiteindelijke
Woord te vinden, en dat is het woord „Levens
kunst". Laat nu Frank Herzen anderhalf jaar later
zijn Steen der Verwondering écht vinden. Een
knobbelige, bruine kiezel met een gat erin. Onge
veer op het moment dat hij de steen vond, besloot
een jury hem de Jeugdboekenprijs 1970 toe te ken
nen. De prijs wordt hem eind oktober uitgereikt in
het televisieprogramma Oebele.
Steen is woord
Gedichten
Dromen
.i'L êW'
3 r"
V' -
A 1', 'Jh
r
Geïnfiltreerd
Zwart
Dood
Haha
II
NU HET VERHAAL van het vinden
van de steen: Herzen was met zijn
vrouw An ja met vakantie in Bognor
Regis aan de Zuidengelse kust. „An-
ja lag in de zon en ik stond op
het strand uit te kijken over de
zee. In het Keltisch betekent ziel: sai-
wala; maar „saiw" betekent óók zee
en „ala" is er-uit-vandaan. Nu zegt
Jung dat in dromen de zee het sym
bool is van de ziel. Over dat „saiwa-
la" stond ik na te denken, tot ik me
omkeerde en naar het strand keek.
Onmiddellijk viel mijn oog op dit
steentje. Dat strand daar ligt bezaaid
met duizenden steentjes. Maar dit was
het enige met een gat er in, precies
zoals ik anderhalf jaar tevoren had
getekend."
DE STEEN DER verwondering
hangt vanzelfsprekend aan een ketting
rond Herzens nek. Zijn verhaal, dat
opgang maakt in Zuidengelse heksen
kringen, bevat veel elementen van
Herzens persoon en werk: droom,
zee, ziel en vooral „steen", hetgeen
bij Herzen haast identiek is met
„woord". In zijn bekroonde boek wil
de Woordbouwer weten wat in de
woorden verborgen zit. Er komt ver
der een filosoof voor, die in de vlakte
woont waar de Steen der Verwonde
ring staat. De oude man keert de ste
nen in die vlakte om, teneinde „na
men" te weten te komen. En dan de
term „Woordbouwer" (voor dichter),
die woord en steen verbindt.
WEKT HET DAN NOG verwonde
ring als Herzen zegt, dat zijn eigen
lijke beroep „concrete-builder" was,
betonconstructeur? „Maar op 1 februa
ri 1965, op een vrijdagmiddag om tien
voor half drie heb ik mijn rekenliniaal
neergelegd, ben weggegaan en nooit
meer teruggekomen." Twaalf jaar
had hij met zijn eerste vrouw en kin
deren in Zuidwijk te Rotterdam ge
woond. Zuidwijk, dat in het bekroon
de boek terug is te vinden als Beton-
stad, de nijvere, ondichterlijke, tech-
nocratenstad, die de zoon van de
Woordbouwer moet verlaten om le
venskunst te leren. „Ik heb Anja ont
moet, ik ben naar Antwerpen gegaan,
heb veel gezworven, veel geschreven,
honger geleden" zegt de lange, brood
magere, zwartogige, langharige pro
feet.
In 1965 begon hij een nieuw leven
met een nieuwe vrouw, met een
nieuwe naam. Frank Herzen is Frans
van Emmerik, de zoon en naamge
noot van „ome Frans", een legenda
rische figuur uit de wereld van het
Haarlemse amateurtoneel. Hoewel hij
door een andere naam te kiezen van
zijn vader los wilde komen, koos hij
als pseudoniem een toneelterm. Her
zen heten de lichten die boven het to
neel hangen en die zorgen, dat „de
speler eronder geen schaduw heeft",
aldus Frank.
EEN PAAR JAAR voor hij Rotter
dam verliet, is hij gaan schrijven. „Ik
ben er bij een constructiebureau uit
gegooid omdat ik gedichten zat te
schrijven en die aan mijn baas nog
liet zien ook". In 1965, kort nadat hij
zijn schaduw achter zich liet, plaatste
het litteraire tijdschrift Raam enkele
gedichten. In 1968 verscheen bij uit
geverij Sijthoff een bundel korte ver
halen: „En zondags 'n stukje vlees",
een jaar later gevolgd door de ge
dichtenbundel „Residu". Twee maan
den na deze bundel verscheen „De
zoon van de woordbouwer", Herzens
én Sijfhoff's eerste jeugdboek, dat
prompt een prijs kreeg.
Nog dit jaar verschijnt een nieuwe
verhalenbundel, die „Corpus Delica
tesse" zal heten. De laatste twee jaar
heeft Herzen 36 hoorspelen geschre
ven, waarvan hij er twee heeft be
werkt voor toneel./ Zijn stereofonisch
hoorspel „Reis naar de stilte" wordt
waarschijnlijk volgend jaar ingezon
den naar de Prix Italia, een interna
tionaal concours voor radioprogram
ma's.
Intussen is Herzen bezig onder an
dere aan een sciencefictionroman en
weer korte verhalen.
„Die komen er heel anders uit te
zien dan de voorgaande", zegt Her
zen. „Ze krijgen een heel wonderlijke
vorm. Ik noem het mental fictions,
een soort associatieve verhalen,
droomverhalen. Ik wil af van de ver
haaltjes met een kop, midden en
staart. Mijn verhalen gaan over het
archaïsche in de mens, ze raken het
binnenwerk van het denken. Soms
droom ik en dan staat Anja midden
in de nacht op en schrijft op wat ik
in een soort halfslaap vertel. Je loopt
de hele dag te piekeren en dat zit in
het onderbewustzijn: dat komt er uit
wanneer je droomt. In mijn dromen
vind ik de zuivere vorm; soms kan ik
i.
.it
i v -rt'
n /-r.'
-/WA. W'/'Tffl&AW
*W*VV\ArfVWVVVWVVVVVIA/WVVVV*VVVVVVV\A/VVVVVVVVVVVVVVVVVWVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVN/V<
ifWVWVWWWWWWWWWtA/VWWVWWWWWVWWWWWWWWVWWVWWVWWVWWWWV
ze helemaal gebruiken als één ver
haal."
„Je laat een aantal waarden los, die
overdag je eigenlijke denken verdoe
zelen. Het schijnt moeilijk te zijn,
dergelijke waarden los te laten. Kijk
maar eens hoe ze reageren op hasj-
rokers. Dat surreële, haast absur
distische schijnt voor de meesten een
beetje huiveringwekkend aan te doen.
Maar dit doet mij het meeste plezier.
Net als de woordbouwer heb ik plezier
in het werken met de taal, in het vin
den van de onderkant van de woor
den."
„Ik schrijf om de vreugde van het
schrijven zelf, om het woord alle eer
te geven; het woord, dat op alle mo
gelijke manieren wordt vernield, door
allerlei geschriften,van sexboekjes
tot automobieluitgaven toe. Inderdaad
ze gebruiken dezelfde woonden als ik.
De mensen in Betonstad zeggen als ze
thuis komen: Dag liefje. Maar er is
niet de warmte bij, zoals wanneer ik
thuiskom en dat óók zeg. Het woord
moet hersteld worden. Het wordt be
dreigd door een stoomwals; ik herken
het als een dodelijk treffen en ik ben
er niet bang voor. Ik wil er recht te
genin."
Tekening van Herzen in zijn boek
„Zoon van de Woordbouwer", voor
stellende de Steen der Verwonde
ring, waarin de hoofdpersoon
„Kleine Woord" rust in gezelschap
van de vlinder Schoonheid.
HERZEN VOELT NIET voor die
stroming in de litteratuur, van dich
ters als Armando, Sleutelaar, Bud-
dingh', die op de stoomwals zelf gaan
zitten. „Laatst was ik bij mensen op
een flat in Meerwijk en Anja zegt:
Het is toch wel een mooie flat; je kunt
er vast iets gezelligs van maken. Als
je daarmee bezig bent, dan merk je
niet dat je in een flat zit. Dat ver
domde geïnfiltreerde denken. Daar
wil ik tegenin. Dan komt er een
mens, die voelt dit in zijn ziel. Be
lachelijk: als hij dat uitspreekt wondt
hij direct gekruisigd. Goed, ik weet
wel dat je ermee moet leven. Ik zal
de eerste zijn om te helpen er mee
te leven. Maar aan de andere kant is
het verdrietig. Het lijkt of iets verlo-
Van dat verlorene wil Herzen ver
tellen in een nieuw kinderboek: Het
land van de tiende verdieping. Een
groepje kinderen klimt naar de tien
de verdieping van een bejaardenflat,
al weer in een nieuwbouwwijk („Zuid
wijk laat hem niet los", zegt Anja).
Na uitgekeken te hebben over de
weidsheid van het land, moeten de
kinderen terug naar het armetierig
speelterreintje dat voor hen is aange
legd.
IN VEEL WAT Herzen schrijft is
zwart een trefwoord. „Al mijn verha
len hebben te maken met de dood,
zwart, het onbekende. Ik heb een
vechtersnatuur. Ik zou graag in zo'n
arena willen staan tegenover zo'n ge
weldige grote stier. De vreugde van
het vechten: zo van: aah, dood, ben
je daar ook nog?"
Herzen beweegt zich zoals hij zegt
„op het scherp van de snede", tus
sen agressie en liefde. „Het zwaard
is om mee te vechten, maar aan de
andere kant kun je dat zwaard ge
bruiken om over een kloof te leg
gen, zoals die ridder in „De zoon van
de woordbouwer" doet, als een brug.
Het is moeilijk om in een zwaard een
brug te zien. Maar waarom niet? De
moeite om iets mooi te maken is toch
ook agressie. Waar vind je dat niet
terug. Als je een mooie meid wil heb
ben, ga je die toch ook tegemoet met
een soort agressie."
Frank Herzen zegt over de dood van
zijn vader (die enkele jaren terug op
een avond zei: Ik heb er genoeg van;
naar bed ging en stierf; 78 jaar oud):
„Daar lag-ie met zijn hele levens
kunst. Ik heb daar op een tafel bij
gezeten, met mijn benen zitten bun
gelen, zitten roken, zitten kijken. Het
was geen mysterie meer, daar lag een
lichaam dat had geleefd. De dood is
dan wit". Waarop Anja zegt: „De
Frank Herzen in een Shakespeare-
aanse pose.
dood van je moeder heb je toch heel
anders beleefd."
Frank: „Toen was ik negen, een
jongen. Dat was een angst, die gewo
ne, burgerlijke angt voor de dood. Ja
renlang heb ik rondgelopen met het
idee: had ik die schedel van mijn moe
der maar. Om op de schoorsteenman
tel te zetten en er tegen te vechten.
Om dwars tegen die angst voor de
burgelij ke dood in te gaan".
Al is het niet die van zijn moeder,
een schedel staat er wel op de schoor-
steenmanten in Frank en Anja's woon
kamer in Haarlems lelijkste straat,
de Spaarnwouderstraat, vlak bij een
zeep- en een azijnfabriek. Op de sche
del heeft een vriend geschreven: „Al
le Theorie ist grau".
HERZEN IS EEN filosoof, maar
schrikt soms voor de consequenties
terug. Hij is zich bewust van die am
bivalentie, die je terug vindt in op
merkingen als: „Ik kan erg goed com
municeren, maar ik geloof niet in
communicatie" en „sommigen zien in
mij een leider; ik gebruik ze; ik wil
de concessie van leiderschap wel doen,
terwijl ik eigenlijk in één kring met
hen wil zitten. Je bent apart, zeggen
ze. Wat apart: Ik probeer gewoon vol
ledig te leven".
Hij vertelt dat hij een soort dag
boek bijhoudt, waarin hij voorname
lijk filosofeert. „Heel behoorlijke filo
sofie, hoor. Dat gaat terug naar Sar
tre, naar Heidegger. En als ik dat dan
heb opgeschreven, zet ik erachter: ha-
ha". Datzelfde „haha" weerhoudt
Herzen ervan voort te gaan met een
waarlijk wonderlijke ervaring als van
het tekenen en vinden van de Steen
der Verwondering. Een heks in Zuid-
Engeland heeft hem, na zijn verhaal
gehoord te hebben, gevraagd zich bij
haar kring aan te sluiten. Maar hij is
„doodsbang" voor de consequenties.
„Als je de realiteit gaat mengen
met de kosmos, dan word je een hei
lige. Nu ik zo zit te praten en pro
beer met woorden mijzelf te verkla
ren, dan voel ik dat mijn lichaam
zich aan mij onttrekt, dat ik ga zwe
ven. Maar ik wil niet zweven. Ik wil
met twee poten op de grond staan,
een fijn wijf hebben en een glas bier
drinken."
JAC HEIJER
AIDAN HIGG1NS een Ierse schrij
ver die sinds 1960 bekend is als ac
teur van een bundel uitstekende kor
te verhalen die ook in Nederland ver
scheen in een Literaire Reuzenpocket
(De Hand aan Zichzelf), bracht zes
jaar later, op bijna veertig-jarige
leeftijd, zi.in eerste roman uit: Langri-
she Go Down (1966). Niet iemand
dus die over één nacht ijs gaat, maai
de geringe produktie van deze betrek
kelijke laatbloeier wordt gekenmerkt
door hoge kwaliteit. De roman is nu
verschenen in vertaling van F. C. Kui
pers en D. H. van Beek in de serie Li
terair Paspoort (Meulenhoff. De Be
zige Bij) onder de, goede, titel Een
late Lente. Een fijn boek, dat de
claim van de uitgevers op de achter
flap eigenlijk wel waarmaakt: „Hig-
gins' proza houdt de traditie van op
zienbarende Ierse schriivers (Joyce,
Beckett) in ere, al gaat hij minder
experimenteel te werk".
EEN LATE LENTE beschrijft de
laatste jaren van de zusters Langrishe,
laatsten van hun familie, in Killadoon,
Eire, en de mislukkende liefdesaffaire
tussen de jongste *uster, Imogen Lan
grishe, en een Duitse huurder, Otto
Beck, in Ierland om zijn proefschrift
te schrijven. Helen, de oudste zuster,
wier dood het boek besluit, leidt het
eigenlijke verhaal in met haar gedach
ten, haar geest voortdurend met de
dood en de doden, het verleden van
het landgoed en van de streek: het
landgoed Springfield (ironische naam)
is vervallen, het vee verkocht, de bo
men oud of gekapt, de huurderswo
ningen bouwvallig, het nabije Du
blin een herinnering, de dorpelingen
argwanend en spottend, de dreiging
van de Tweede Wereldoorlog nabij
(de roman speelt zich af tussen 1932
en 1938): dit is het raam waarbinnen
zich de affaire Imogen-Otto afspeelt.
IMOGEN LANGRISHE, de knapste
en meest romantische van de zusters
(de alleroudste, Emily, is reeds ge
storven en treedt alleen op in de herin
neringen van Helen; de derde nog le
vende, Lily, is overbodig voor het
verhaal en had beter weggelaten kun
nen worden) was de lievelinge van
haar vader,een vriendelijke, wereld
vreemde man die door zijn knechts
niet begrepen were en bij zijn dood
een bankroet landgoed naliet. Imogen,
nu bijna veertig, oude maagd, we
reldvreemd, is een integere figuur
Daartegenover staat de onuitstaanba
re dissertant Otto Bernhardt Beck,
pedant roker van pijpen (veertien
verschillende, plus schoonmaakappa-
ratuur), bedelend bursaal die Imogen
verleidt en in de portierswoning met
haar samen woont, haar uiteindelijk
verlaat; een erudiPl wiens proefschrift
moet gaan heten: Das Ossianische
Problem u. die tatsrchliche Volksmy
then und Gebrauchen Trlands in i7.
Jahrhundert unter besonderer Berück-
sichtigung des Werkes Goethes u. der
Gebruder Grimm: tine social-philolo-
gische-kritische Studie. Hij is gekleed
in ribfluweel of vette lederhosen, heeft
hagedisse-ogen is jager en doder, een
soort Hemingway die geen dier kan
zien zonder het te willen schieten of
ophengelen, gevoelloos feitenkenner,
egoïst.
HIGGINS HEEFT beide hoofdperso
nen prachtig getekend. Imogen met
overtuigende beschrijvende fragmen
ten, soms door haar in een onthullen
de situatie te plaatsen, en heel zelden
door uiterst subtiel lacunes in haar
gedachten op latere tijdstippen op te
laten duiken waardoor haar karak
ter werkelijk reliëf krijgt- Otto door
een eenvoudiger maar doeltreffende
techniek zoals die bijvoorbeeld ook
door Malamud wordt gebruikt in A
New Life met de fotograferende Dr.
Gilley: geen gebeurtenis gaat voorbij
zonder dat Otto Beek zijn kennis
spuit. Aanvankelijk is dit wel amu
sant, het wordt steeds hinderlijker,
doordat in toenemende mate zijn nut
teloze, mechanische kennis wordt ge
confronteerd met werkelijke zaken:
Imogen's liefde, de naderende oorlog,
de „feitelijk bestaande Volksvertel
lingen en Gebruikt-ii in het Ierland van
deze eeuw". Waar de sympathieën
van de schrijver liggen, is duidelijk:
Aidan Higgins die met een marionet
tentheater de wereld afreist, laat in
zijn roman door Beek een marionet
tentheater bouwen en gebruiken als
toneel voor veldslagen!
DE BELOFTE VAN de uitgever:
minder experimenteel maai- in de
traditie van een Joyce of Beckett,
noodt tot een gedetailleerde structure
le analyse van Een Late Lente. Daar
is hier helaas geen plaats voor; laat
ik volstaan met dit- de achtendertig
episodes waaruit de roman bestaat,
zijn buitengewoon knap opgebouwd,
één groter geheel vormend waarbin
nen de drie „delen" die het „ver
haal" vertellen hun betekenis krij
gen. Het eerste deel, dat in 1937
speelt, geeft Helen's gedachten, en
leidt in tot Imogen's wereld; het laat
ste, in 1938 Helen's begrafenis. Daar
tussen in zesentwintig episodes, vanaf
1932, de affaire Imogen-Otto in lang
zaam verval, deels vanuit Imogen,
deels in beschrijving, in toenemende
mate in kleine fragmenten gegeven.
De flash-back techniek, hoewel in zo'n
opzet bijna onvermijdelijk wordt niet
of nauwelijks gebruikt, het litteraire
gebruik van 'eitmotive (bijvoorbeeld
de regenbrengendt pluvier) herha
ling, werkwoordstijden, wisselend
perspectief doen nergens gewild aan:
een zuiver boek, over een wreed on
derwerp, met humi-r. gevoel voor nu
ance, intelligentie, geschreven. Het is
te hopen dat Aidar Higgins niet te
lagn doet over zijn volgende boek.
PETER JAN DE VOOGD
DE LONDENSE schouwburg
The old Vic", waarin de National
Theatre Company van Laurence
Olivier is gehuisvest, heeft naast
het hoofdgebouw als dépendance
een jeugdtheater gevestigd dat de
passende naam „Young Vic" heeft
gekregen. Het biedt plaats aan 450
toeschouwers, die op houten ban
ken rondom de speelruimte komen
te zitten. Frank Dunlop, onderdi
recteur van het National Theatre,
heeft de leiding van het jeugd-
schouwburgje dat op 11 september
wordt geopend met een klucht,
,Scapino" kort daarna gevolgd
door „Oedipus" van Sofokles. Later
in het seizoen zullen er „L'histoire
du soldat" van Ramuz en Stra-
winski, „Waiting for Godot" van
Beckett en „The taming of the
shrew" van Shakespeare worden
gespeeld.
AAN DE universiteit van Lyon
is de student Jacques Blanc ge
promoveerd op een dissertatie, ge
wijd aan de dramaturgie van Ro
ger Planchon de internationaal
bekende leider van het Théatre
de la Cité in die stad. Blanc, die
in een tijdelijke functie als regie
assistent Planchon aan het werk
heeft gezien, tekent hem in het
proefschrift in zijn hoedanigheden
van regisseur, acteur en toneel
schrijver, en in zijn verhouding
tot Stanislavski en Brecht. De dis
sertatie is getiteld „Dans le venf
naar het gelijknamige toneelstuk
van Planchon dat onder diens ei
gen regie in Lyon is opgevoerd.
DE ROL VAN de Franse mode
koningin Coco Chanel, die Kathe-
rine Hepburn sedert de vorige
winter in de musical „Coco" te
New York heeft gespeeld, is nu
overgenomen door de Franse ac
trice Danielle Darrieux, die daar
mee voor het aerst in een musical
en tevens voor het eerst in Ame
rika optreedt. Tot veler verrassing
is Danielle Darrieux er in ge
slaagd, het grote succes van Ka-
therine Hepburn als Coco te eve
naren. Haar spel is minder geraf
fineerd en minder persoonlijk,
oordelen sommige critici; maar haar
zangstem is onvergelijkelijk veel
beter dan die van haar voorgang
ster.
DE AUSTRALISCHE roman
schrijver Morris West (auteur
van The shoes of the fisherman'
en andere boeken ove-, religieuze
onderwerpen) heeft als toneel
schrijver gedebuteerd met het dra
ma „The heretic" over het leven
van de Italiaanse monnik en ge-
j leerde Giordano Bruno die om zijn
ketterse ideeën jarenlang door
j Europa werd gejaagd en in 1600
in Rome op de brandstapel stierf
De première, in het Londense Du
ke of York's Theatre, met Leo
nard Rossiter in de titelrol, heeft
volgens de recensies niet veel
geestdrift verwekt.
DE „DEUTSCHE Bühnenver-
ein" in West-Duitsland is voorne
mens, binnenkort één centrale
compute: in dienst te stellen van
alle schouwburgen in de Bondsre
publiek voor het verwerken van
de boekhouding de administratie
en de abonnementen-organisatie
van al die theaters. De schouw
burgdirecties hopen daarmee niet
alleen werkkrachten te sparen
maar ook structurele verbeterin
gen in de bedrijfsleiding te kun
nen invoeren ;bovendien willen zij
langs die weg de publiekswerving
efficiënter maken. Om het compu
ter-systeem te kunnen toepassen
moet er een uniforme boekhoud
methode voor alle Westduitse
schouwburgen komen: de onder
handelingen daarover zijn in volle
gang.
IN DE ZWITSERSE stad La
Chaux-de-Fonds wordt van 18
septembei ot 4 jktoo^r at tweede
..Biënnale van het moderne to
neel" gehouden. Verscheidene
Zwitserse toneKigezelscnappen en
amateurgroepen zullen er aan
deelnemen mei werken van he
dendaagse schrijvers. Voorts
staan er lezingen, tentoonstellin
gen en experimentele opvoeringen
door werkgroepen op het program
ma. Tot de buitenlandse deelne
mers behoort het Piccolo Teatro
uit Milaan mei een commedia-
dell' -arteopvoering: „Arlecchino,
la fame e l'amore".
IN OPDRACHT, van de Duitse
Opera te Berlijn werkt de Engel
se dichter W H. Auden samen
met Chester Kallman aan een ope
ra-libretto gebaseerd op Shake
speare's blijspel „Love's Labours
Lost" De muziek wordt gecompo
neerd door Nicolas Nabokov. De
wereldpremière zal waarschijn
lijk niet in Berlijn naar bij het
Edinburgh Festival van volgend
jaar plaatshebben.
DE ONLANGS overleden Russi
sche schrijver Nikolai Erdmann
wiens toneelspel „Zelfmoorde
naars" de laatste tijd bij opvoe
ringen buiten Rusland veel succes
heeft gehad bliïkt nog een tweede
toneelwerk te hebben nagelaten
dat ,Het mandaat" heet. Het is
een satire op het effect van de so
dale veranderngen na de Russi-
j sche revolutie van 1917.
DANNY KAYE zaj dit najaar
voor 't eerst „s lange tijd weer
I een toneelrol op Broadway vervul
I len, en wel als Noach ir de nieuwe
I musical „Two by two" van Ri-
chard Rodgers, die gebaseerd is
I op een toneelspel van Clifford
Odets ovei de zondvloed
S. K
