Praten over seksualiteit is voor
kinderen geen probleem
stonden hun mannetje
vrouwen
Bessen
t
Romantische’
Pas op
voor
vuile huid
LENTE IN DE
KEUKEN
>1 w
19
Hen ja Schneider (schoolradio):
ZATERDAG 17 APRIL 1971
Erbij
99
99
Overdreven
-w
Vertrouwen
Erotisch
I
Dubbele liefdes
Gevangenschap
HEN JA SCHNEIDER
(Van een medewerker)
SOPHIE ME RE AU
minister
de
'4
GOLD VAN RAKEL LEVIN-VARN-
HAGEN dat men haar geheel, of in
MEVROUW SCHNEIDER heeft vo
rig jaar december als discussiepartner
van veertig leerlingen van een lagere
school in de Bijlmermeer in Amster
dam opgetreden. Een groot aantal ge
sprekken over onderwerpen als ver-
ervaringen meestentijds echt vervelend
is.”
DOROTHEA SCHLEGEL
van de
Financiën,
LIEFHEBBERS VAN vruchten
bowl, kunt u misschien ook wel
eens plezieren met een vruchten
soep, uiteraard gemaakt van vruch
tensappen. U kunt ervoor gebrui
ken: kersensap of bessensap, of
sappen uit potten met gemengde
vruchten. Het sap verdunnen met
water in een verhouding één deel
sap op drie delen water. Een klein
stukje pijpkaneel erbij doen en een
paar kruidnageltjes. Dan opkoken
met de schil van een citroen en
binden met wat sago. Naar smaak
wat wijn toevoegen, (of Kirsch-was-
ser). U kunt deze zoete koude soep
garneren met stukjes biscuits en
er eventueel lange vingers bij ge
ven. Maar het is wel iets voor no
toire zoetbekken.
GASTON GOURMET.
(Van onze Haagse redactie)
HET BESPREKEN van seksuele problemen is voor kinderen geen
enkel probleem. Die ervaring heeft de 30-jarige Henja Schneider-Haas-
broek, moeder van twee kinderen, samenstelster van een serie school-
radio-uitzendingen, waarin de seksuele vorming van schoolkinderen
tussen tien en twaalf jaar wordt behandeld. Op maandag 26 april om
half drie gaat het eerste programma de lucht in.
U kunt hiervoor elke meloen ge
bruiken, die u bij de groenteman
aantreft. Royaal van de schil ont
doen, klein snijden en vervolgens
door een zeef wrijven, of purperen
in de keukenmachine. Daarna een
paar glazen witte wijn toevoegen
en goed kloppen. U kunt de meloen
nog op smaak brengen met wat
sherry, citroensap en suiker. U
dient de meloenmousse koud op met
biscuits of met lange vingers.
Volgens Goethe „het wonderlijkste
wezen ter wereld” was Bettina, de ze
ven jaar jongere zuster van Clemens
Brentano. In 1811 huwde zij de dich
ter Achim van Amim. Haar broer
schreef zij eens: „Het is nodig dat ik
mijn vrijheid behoud. Waarom? Dat ik
doe en volbreng wat een innerlijke
stem mij zegt te doen.’' Zij schonk von
Arnim, met wie zij in het geheim huw
de, zeven kinderen, doch haar mate
riële omstandigheden verbeterden toen
zij haar briefwisseling uitgaf met Ka-
roline von Günderode, Goethe en haar
broer Clemens, waarbij zij de tekst
op haar onbekommerde wijze „be
werkte.”
ZIJ VINDT HET vreemd dat som
mige ouders nog steeds op het stand
punt staan dat jonge kinderen nog niet
toe zijn aan seksuele vorming. „Er
wordt dan gezegd dat ze er emotioneel
nog niet aan toe zijn. Maar daar gaat
het precies om: juist omdat kinderen
het probleem van de seksualiteit nog
rationeel en volkomen open kunnen
benaderen, is het van het grootste be
lang dat hun voordat zij in een
emotionele fase komen zo veel mo
gelijk wordt bijgebracht. Met des te
meer zelfvertrouwen, eerlijkheid en
verantwoordelijkheid kunnen zij de
minder rationele jaren tegemoet gaan.”
CAROLINE SCHLEGEL-
SCHELLING
TENSLOTTE NOG DIT: kinderen
moeten volgens Henja Schneiders
schoolradioprogramma’s niets hebben
van discriminatie tussen man en
vrouw. De „veertig uit de Bijlmer”
vonden dat er op een enkele kleinig
heid na geen enkel verschil tussen
„hem” en „haar” bestaat. Alleen:
schrobben, wassen en eten koken blij
ven bestemd voor de vrouw. Niet om
dat de „heren-van-de-toekomst” zich
boven huishoudelijk werk verheven
voelen, maar aldus Henja Schnei
der „het bleek dat ze er gewoon nu
al een griezelige hekel aan hebben.”
Ook opvallend was het aantal „dub
bele liefdes”. Men deelde de vrouwen
in twee klassen in. Tot de ene behoor
de de vrouw en moeder, tot de andere
de zielsvriendin. Het ideaal van de
Romantiek was de twee tot één sa
men te smelten.
Dit lukte echter maar zelden. Zodra
men een vrouw heeft verworven, ver
dwijnt het smachten, en juist dit
smachten is voor een romantische ziel
onontbeerlijk. Het huwelijk, bijvoor
beeld van Clemens Brentano, die zijn
acht jaar jongere zielsvriendin Sophie
Mereau tot vrouw nam, was gegrond
op een soort haat-liefde en had niets
van het poëtische waarvan Brentano
had gedroomd.
De schrijfster Sophie Mereau stierf
toen zij Brentano huwde. Het was een
huwelijk in extremen, waarin de in
nerlijk verscheurde Brentano zich be
klaagde over Sophie’s slechte verzen.
SOPHIE SCHUBART, vóór haar hu
welijk met Brentano de echtgenote
van professor Mereau, was de eerste
vrouw die in Duitsland als schrijfster
in haar levensonderhoud voorzag. Zij
schreef twee romans en vertaalde Boc
caccio, Corneille en Montesquieu. Al
gemeen geacht om haar goede in
borst, onschuld en vroomheid, stierf
zij op 36-jarige leeftijd in het kraam
bed van haar derde kind.
volgens hem wel preuts blijven, zo
lang de man dom, slecht en sentimen
teel genoeg was om van zijn vrouw on
schuld en gebrek aan ontwikkeling te
verlangen. Eén der karakteristieken
van de Romantiek was, dat zij het
huwelijk-uit-liefde propageerde, nadat
dit in de 18de eeuw doorgaans uit
maatschappelijke overwegingen was
gesloten.
EEN OPMERKELIJKE TOENAME
van het aantal echtscheidingen was
hier het gevolg van en Scleiermacher,
bekend om zijn „Reden über die Re
ligion”, verzuchtte dat veel goede hu
welijken mogelijk zouden worden, als
men de betrokken paren toestond van
man of vrouw te verwisselen. Opmer
kelijk voor de Romantiek waren ook
de grote verschillen in leeftijd. Nova-
lis (Friedrich von Hardenberg) was 25
toen zijn geliefde Sophie von Kühn op
15-jarige leeftijd stierf. Friedrich
Schlegel huwde de negen jaar oudere
Dorthea Veit, die ieder in „Lucinde”
had erkend. Schelling trouwde met de
12 jaar oudere Caroline, die daarvoor
met A. W. Schlegel gehuwd was ge
weest.
ten tijde van de Duitse romantiek wa
ren vrouwen als Rahel Vamhagen,
Bettina von Arnim en Caroline Schle
gel in deze kunst zo bedreven, dat zij
het wonnen van hun manlijke tijdge
noten. Voordat zij de 14 jaar jongere
Varnhagen von Ense huwde, was Ra
hel Levin, zoals zij toen heette, twee
maal verloofd geweest, doch deze twee
aanbidders konden haar geestelijk niet
aan. Hoewel haar „salon” weinig meer
was dan een karig gemeubileerde dak
kamer, was er nauwelijks een man
van rang, zoals Tieck, Schlegel, Cha-
misso, Brentano en von Kleist, die niet
tot haar bezoekers behoorde. Tot haar
vriendenkring behoorde zelfs prins
Ludwig Ferdinand van Pruisen, een
neef van Frederik de Grote.
ZIJ KON BETER haten dan Rahel
Levin, doch niet zo goed als haar vij
andinnen. Caroline heeft deze haat
nooit goed begrepen. Zelfs na de plot
selinge dood van haar 15-jarige dochter
viel haar geen troost en steun ten deel
slechts toenemende hardheid en las
ter.
Te betreuren valt dat onder de
schaar van haar vijandinnen ook Do
rothea Veit was te vinden, de vriendin
en later echtgenote van Friedrich
Schlegel. Juist deze vrouw had ge
scheiden van de bankier Veit en om
haar schandaleus portret in „Lucinde”
voor Caroline begrip moeten tonen.
ZOU CAROLINE de verschijning
van „Lucinde” hebben verhinderd, Do
rothea heeft de deemoediging van de
ze indiskrete roman vrijwillig gedra
gen. Van haarzelf getuigde zij, dat zij
bij alles wat zij deed nimmer aan de
wereld of aan de roem had gedacht
DE BREUK TUSSEN Dorothea en
Caroline bewerkte het eipde van de
Jenaër kring. Zij waren onverenigba
re naturen. Caroline bezat onafhanke
lijkheid, zelfstandigheid en wilskracht.
Dorothea daarentegen ging geheel op
in haar verbintenis met Schlegel; wil
de niets anders zijn dan de gezellin
van de geliefde man.
EEN MERKWAARDIGE vrouw der
Romantiek was ook Henriette Herz,
wier salon werd bezocht door de ge
broeders Von Humboldt, Schleierma-
cher en de beeldhouwer Schadow. Wil
helm von Humboldt schreef over haar
aan zijn vrouw: „Het is verwonder
lijk en verschrikkelijk tegelijk, dat de
ze vrouw van kolossale afmetingen en
„IK GELOOF DAT IK erin geslaagd
ben inderdaad als discussiepartner op
te treden. Het was niet mijn bedoeling
om als gespreksleidster te fungeren,
ik heb me bewust verzet tegen het
opdringen van een mening, zegt Henja
Schneider. Het gaat er bij deze uit
zendingen ook niet om dat de kinde
ren andere seksuele normen worden
bij gebracht. Ik heb willen duidelijk
maken dat er andere normen bestaan.
Dat er mensen zijn met andere dan
de gebruikelijke seksuele gewoonten.
Ik heb vooral niet in het vaarwater
van de ouders van de leerlingen wil
len komen. Nee, het belangrijkste van
deze schoolradio-uitzendingen is dat de
kinderen informatie wordt gegeven,
dat ze zich op grond daarvan een visie
over seksualiteit kunnen vormen. Dat
ze gaan nadenken en zich gaan reali
seren waarom ze over bepaalde dingen
juist die bepaalde mening hebben.”
DIT IS OOK DE REDEN waarom,
voorafgaande aan de eigenlijke uit
zending van de programma’s, overal in
het land regionale bijeenkomsten wor
den gehouden waarop onderwijzers
wordt geleerd en aangewend om met
kinderen over sexproblemen te pra
ten. Juist bij vragen over seksualiteit
is het van belang dat de leerling van
zijn onderwijzer het goede antwoord
op de goede toon krijgt.
HENJA SCHNEIDER is er een voor
standster van de seksuele voorlichting
een plaats op het lesrooster van de
pedagogische academies (kweekscho
len) krijgt. „Het gaat er namelijk niet
alleen om”, aldus mevrouw Schneider,
„dat voorkomen dient te worden dat
een onderwijzer bij een bepaalde vraag
een rood hoofd krijgt. Nee, hij zal
ook betrokken worden bij conflictsi
tuaties waarin zijn leerlingen verzeild
kunnen raken na het horen van deze
uitzendingen en het lezen van infor
matiemateriaal. En dan zal hij een
oplossing moeten weten te geven.”
Uiteraard zal daarbij de communicatie
tussen leerkracht en ouders van het
kind voornaam zijn.
ZIJ HEEFT ER een speciale bedoe
ling mee gehad de inhoud van de
programma’s voornamelijk door de
kinderen zelf te laten bepalen. „Het
moest namelijk vooral een discussie
tussen de kinderen worden. Wij oude
ren zijn dikwijls geneigd in overdre
ven termen over seksualiteit te spre
ken. Of wij hanteren overdreven so
bere woorden of wij gebruiken juist
al te eerlijke taal. Geen van beide vor
men is aan te bevelen. Je hoeft aller
lei sexvraagstukken niet expliciet aan
kinderen uit te leggen. Het begrip
komt in de loop van het gesprek wel.
En bovendien weten ze verdraaid snel
waar de discussie naartoe gaat of op
uitkomt.”
OPVALLEND IS DAT het vraag
stuk van de abortus ook bij de kinde
ren in het brandpunt van de belang
stelling blijkt te staan. „Er werd erg
redelijk over gepraat. Zo in de trant
van: als je het kind liever niet wil
hebben, dan moet je het kunnen laten
weghalen. Een ander vroeg zich weer
af: maar is dat dan eigenlijk geen
moord. De kinderen dachten en spra
ken zeer rationeel en zonder emoties
over deze dingen. Zo kwamen bijvoor
beeld de softenon-baby’s aan de orde.
Eén van de meisjes stelde: als je geen
armpjes en beentjes hebt, dan ben je
toch geen mens meer. Er vielen kreten
als „baas in eigen buik”. Het is op
merkelijk hoe ook kinderen zich bij
actuele kwesties betrokken voelen.”
het geheel niet liefhad, ditzelfde gold
voor Caroline Schlegel, in wie haar
tijdgenoten een „fatale vrouw” zagen,
die zij echter niet was.
In haar stijl kon zij Rahel niet eve
naren, toch was zij een belangrijk
briefschrijfster. Als Schlegel’s vrouw
was zij het middelpunt der Jenaër
kring.
OM HAAR ONBURGERLIJKE le
ven werd zij als een verdachte buiten-
staandster beschouwd en om haar con
tacten met de Franse bezetter moest
zij na de Restauratie gevangenschap
ondergaan, waarin zij het kind van een
Frans officier ter wereld bracht. Om
haar onbekommerde ironie haalde zij
zich veler vijandschap op de hals.
Men noemde haar zelfs „een duivels
wijf”. Gelaten gaf Caroline daarop ten
antwoord dat zij nimmer op vriend
schap had gerekend en dat deze onder
vrouwen niet bestond.
houding man/vrouw, geslachtelijke
rijpheid, toe ontstaat een kind, homo
filie, abortus en voorbehoedmiddelen
werd op de band opgenomen en in zes
voor (radio)uitzending bestemde pro
gramma’s verdeeld. In het zevende, af
sluitende programma zullen de reac
ties van de leerlingen op de „cursus”
seksuele vorming worden uitgezonden.
STERKE VERVUILING van de
lucht is niet alleen schadelijk voor
onze longen, maar ook voor onze huid.
Onze huid kan zelfs ernstig door lucht
verontreiniging lijden. Dat is gebleken
tijdens proeven in de dermatologische
kliniek van de universiteit in Bochum.
In het geheel zijn daar ruim 1200 proe
ven genomen. Er werden stofmonsters
afkomstig uit de lucht van het Roer
gebied, op de huid van gezonde men
sen gebracht. De huid reageerde snel
op deze ongewone prikkeling.
Vooral als het gehalte aan chloriden,
sulfaten en ammoniak in de lucht hoog
is, bestaat ernstig gevaar voor ontste
kingen en zwellingen van de huid, zo
bewezen de proeven. Na deze eerste
reeks experimenten wordt het onder
zoek diepgaand voortgezet, om te ko
men tot afdoende maatregelen, spe
ciaal voor de gebieden met een in
tensieve luchtvervuilende industrie. Dat
luchtvervuiling huidbezwaren met
zich kan brengen, is ook in ons land
bekend. Hier wordt gestreefd naar het
plaatsen van filters om zoveel moge
lijk verontreinigende stoffen aan de
schoorstenen van de industrie te ont
trekken.
wijsbaar in was en uitvoerig werd in
gegaan op de verlokking, de rollen in
het huwelijksbed eens te verwisselen;
tenslotte om de opwekking tot de vrouw
„het laatste restje valse schaamte” af
te leggen. Het meest schokkende van
het boek was, dat het opkwam voor
seksuele gelijkberechtiging van
vrouw ‘en hierom werd Schlegel niet
alleen aangevallen door het Duitse
„Spiessbürgertum”, maar ook door
vrienden als Novalis, Hülsen, Tieck en
Schelling.
SCHLEGEL VERDEDIGDE ZICH
door te zeggen dat preutsheid voort
komt uit pretentie op onschuld welke
men niet bezit. De vrouwen moesten
HENJA SCHNEIDER, free-lance
medewerkster van de VPRO, zegt:
„We zullen door de eerste vijf giechel-
minuten heen moeten. Of misschien
wordt er niet gegiecheld.
Kinderen zjjn over seksualiteit ont
zettend serieus. Er bestaat bij hen een
ongeremdheid waar wij volwassenen
jaloers op kunnen zjjn. Je mag het
geloof ik zelfs zó stellen: kinderen
praten over seksualiteit volwassener
dan grote mensen, althans wat discus-
sieniveau. enthousiasme en openheid
betreft. Ik weet zeker dat als je veer
tig mensen uit een willekeurig kantoor
plukt en over sex laat praten, er niets
uitkomt. Kinderen daarentegen hebben
slechts een klein duwtje nodig en ze
raken de eerste uren niet uitgepraat.”
HET WEER ZAL ONS in dit
heerlijk-vermaledijde land wel al-
tijd parten blijven spelen. In het
kille voorjaarsweer zou je eerder
geneigd zijn stamppot te eten, maar
om de kou alvast uit de keuken te
verdrijven een paar „lente”-recepten. i
Als eerste volgt hier een koud appel-
gerecht.
U NEEMT ERVOOR: 2 kilo ap-
pels, 150 gram suiker, 150 gram
rozijnen, het sap van 1% citroen en
1/3 fles witte wijn.
De helft van de appels schilt u
en snijdt u in kleine blokjes. De
rest van de appels wordt geschild, i
gesneden en met het citroensap
stuk gekookt. Daarna door een fij- I
ne zeef gewreven, glad gewreven I
met de wijn, de suiker en de rozij-
nen. De apart gehouden stukjes ap-
pel erdoor en eventueel op smaak
af maken met een glaasje rum. U
kunt dit koude nagerecht eventueel
nog wat garneren met vlokjes stijf-
geklopt eischuim.
EN WAT DACHT
schotel met meloen?
EN MET AALBESSEN:
2 kilo aalbessen met een vork
van de steeltjes halen, daarna te
gen de kook aan laten komen met
een half pond suiker. Vervolgens
door een fijne zeef wrijven. De bes-
senpuree aanlengen met een paar
glazen rode en een paar glazen witte
wijn. Mocht het u allemaal toch
wat te wrang blijven aandoen, kunt
u er nog een lepel honing doorroe
ren. U dient het gerecht koud op met
biscuits en kunt de schaaltjes even
tueel bespuiten met stijfgeslagen
eiwit.
HENJA SCHNEIDER, van mening
dat vanaf de dag van de geboorte aan
de seksuele opvoeding van het kind
moet worden begonnen, vertelt verder
dat de kinderen met wie zij de pro
gramma’s maakte, zeer tolerant ston
den tegenover de homofilie. Bij de be
handeling van het onderwerp „prosti
tutie” werd gezegd: „Met een boertje
vrij je niet, daar ga je mee naar bed”.
Met andere woorden: ze begrepen dat
seksueel contact pas leuk is wanneer
je elkaar aardig vindt.”
MERKWAARDIGERWIJZE kwam
het in Duitsland niet tot een discussie
van het „Pleidooi voor de Rechten van
de Vrouw” van de Engelse Mary Woll
stonecraft, die uitging van de stelling
dat een vrouw die niet door opvoe
ding en ontwikkeling daarop is voor
bereid, geen gelijkwaardige partner
van de man kan zijn. Hoewel het werk
noch huwelijk noch godsdienst aan
tastte, wekte het in Engeland algeme
ne verontwaardiging omdat het opko
men voor de rechten van de vrouw
daar gelijkstond met het willen bre
ken met ingeburgerde tradities en
vooroordelen. Dat men in Duitsland vol
strekt niet toleranter was, bleek uit het
schandaal dat een ander boek verwek
te: de in 1799 verschenen roman „Lu
cinde” van Friedrich Schlegel, die
meende dat een volkomen roman ob
sceen moest zijn en wellust en zinne
lijkheid er ten volle tot gelding in
moesten komen.
„LUCINDE”, MEER EEN losgewe
ven fantasie dan een roman, veroor
zaakte een schandaal, omdat het auto
biografische element er duidelijk aan-
IN EEN TIJD waarin de vrouw
bezig is de laatste beletselen te
©Verwinnen naar een volkomen
gelijkberechtigdheid met de man,
is het van belang eens na te gaan
hoe het er met haar rechten, haar
positie in vroeger tijden voorstond,
bijvoorbeeld ten tijde van de Ro
mantiek. Men spreekt graag van
de afhankelijkheid van de vrouw
in vroeger jaren, doch in geen an
dere tijd heeft zij zulk een grote
invloed gehad als in het tijdperk
der Romantiek, waarin zij gelijk
berechtigd met de man was. De
geestelijke communicatie tussen de
romantici onderling en hun groe
pen werd vooral tot stand ge
bracht, in stand gehouden en weer
tenietgedaan door vrouwen.
WAT DE KUNST VAN het brief
schrijven betreft, wordt vaak de naam
genoemd van Madame de Sévignée,
als „épistolière par excellence”. Maar
HAAR ROMANS „Delphine” en „Co
rinne”, waarin zij opkwam voor de
rechten van de vrouw, zijn thans vrij
wel vergeten, doch Germaine de Stael
blijft bij uitstek de moedige, intellec
tuele vrouw van de Romantiek.
VOLGENS HENJA SCHNEIDER
gaat bet met „seksueel Nederland” de
laatste jaren de goede kant uit. Er is
veel meer openheid en tolerantie ge
komen. „Toch zitten we nog opge
scheept met een enorm grote club ge
frustreerde volwassenen, die van sex
nog steeds een geheimzinnig en grie
zelig zaakje maakt. Daarom is seksue
le voorlichting ook geen probleem
voor de kinderen, maar voor de vol
wassenen. De laatste groep staat er
veel minder onbevangen tegenover dan
de jeugd.”
u van deze
DE „TEPLITZ-FANTASIE” van de
„onerotische” Bettina is zeer erotisch
getint en zij fabuleerde daarin van
een maannacht, waarin zij bijna zou
zijn verleid door Goethe.
Deze vrouw heeft na de dood van
haar man in 1831 grote moed betoond
door in een tijd (Biedermeier),
waarin de Duitse vrouw haar genoe-
gens vond aan theetafel, haard en
wieg zich op te werpen als kam
pioene voor de politieke gevangenen
en de sociaal onderdrukten.
In haar boek met de ongewone ti
tel „Dit boek behoort de koning” wees
zij de koning van Pruisen op de mens
onterende toestanden aan de voor
avond van de revolutie van 1848.
Voor Bettina’s moed bestaat in de
tijd van de Romantiek maar één paral
lel: de onverschrokkenheid van Ger
maine de Stael, de dochter
Franse minister van
Necker.
Haar werk „Over Duitsland” dat in
1813 in Londen verscheen, en in 1814
in Duitse vertaling, sloeg een brug tus
sen de historische vijanden Duitsland
en Frankrijk.
Dank zij haar werden de werken
der Duitse Romantiek bekend in Frank
rijk en bewerkten deze het ontstaan
van de romantiek in dat land. Goethe’s
werken bijvoorbeeld gaven de stoot
tot het ontstaan van de opera’s „Mar-
garethe” van Gounoud, „Mignon” van
Ambroise Thomas en „Werther” van
Jules Massenet.
UIT EEN ONDERZOEK van het
Instituut voor Voorlichting en Com
municatie in Rotterdam blijkt dat sex-
onderwijs een goede uitwerking heeft
op de verhouding tussen leerkracht en
leerling. Door het sexonderwijs wordt
een vertrouwensbasis geschapen, die
zal blijven, ook als er andere vakken
worden onderwezen. Zonder werkelij
ke dialoog is seksuele vorming door
onderwijzer of ouder volstrekt onmo
gelijk. Deze dialoog is van belang voor
het verder doorlopen der klassen.
