een bolwerk tegen secularisatie
Prof dr Berkhof: wel vagevuur
geen eeuwige verdoemenis
Azhar oudste
hogeschool
■F
r 1
ZATERDAG 18 DECEMBER 1971
Erbij
Maar de Egyptische
regering wint
steeds meer terrein
Revolutie
Balans
Moslims socialisme
Azhar en de overheid
Azhar gaat overstag
Moslimse broederschap
(Van een medewerker)
DEN HAAG Egypte beroemt zich op de oudste instelling van hoger
onderwijs in de wereld, de Azhar, dat betekent: de Stralende. De Azhar,
oorspronkelijk alleen een moskee, werd gebouwd in 970-’72 door de toen
malige Fatimiden-kalief al-Mu’izz. Enige jaren later, in 988, werd in de
Azharmoskee een begin gemaakt met de studie van de Moslimse rechts
wetenschappen. Hieraan nam toen een klein aantal leraren en studenten
deel, 35 in getal. Naar de Moslimse jaartelling een maanjaar heeft
slechts 354 dagen gerekend, bestond de Azharhogeschool in 1958 dui
zend jaar. In de loop van de eeuwen is dit instituut hét bolwerk van de
orthodoxe Islam in de wereld geworden en het belangrijkste centrum van
godsdienstonderwijs en de traditionele bestudering van de Arabische
taal- en letterkunde.
Tijdens het bezoek aan prof. dr.
H. Berkhof (zie Erbij vorige week)
discussieerde Rik Valkenburg ook
met hem over de christelijke toe
komstverwachting, naar aanlei
ding van zijn geschrift: „Gegronde
verwachting”Hieronder is
een gedeelte van dit interview op
genomen:
Grote hervorming
i
I
Lias.»
Azhar
De Azhar-moskee in Cairo.
VVVVWVVVVVVVVV>AnAn«VVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVWVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVWVWVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVWWVWVVVWWVVVVV*
het zelf
Islam-
Azhar:
Rik Valkenburg
Na de aanslag op Nasser sprak de
Azhar zich officieel uit voor de revolu
tie. Maar het religieuze onderwijs aan
de Azhar onderging nog hoegenaamd
geen wijziging en nog altijd werd het
Egyptische platteland overstroomd met
moskee-voorgangers die even conserva
tief waren als hun voorgangers. De
socialistische ideeën van het revolutio
naire regime konden weinig weerklank
vinden.
mad” tot thema hadden, zagen het
licht. De meeste van deze publikaties
werden vervaardigd door door de rege
ring ingepalmde oelama, slechts enkele
werken werden geschreven door (nog)
zelfstandige Azhar-sjeiks. Het meren
deel van de oelema bleek echter niet
bereid de zin van de regering te doen,
zodat een conflict niet kon uitblijven.
In 1961 barstte de bom.
voor de meerderheid der mensen? Je
zou toch de grootste schoft zijn, als je
in de eeuwige verdoemenis geloofde en
niet als de Jehova’s Getuigen huis-aan-
huis de mensen langs ging! Ik kan het
me niet indenken. Ik heb overigens het
gevoel steeds weer opnieuw met die
stof bezig te zijn.
U gebruikte ook het woord „alver-
zoening”. Is dat een bijbelse gedach
te?
U meent, dat de macht van Gods
„Ja” tenslotte groter is dan die van het
menselijk „Neen”?.
Ja, ik schreef: „Anders waren we
nergens. Maar dit kan alleen tenslotte
worden gezegd. Het moet tenslotte ech
ter worden gezegd, als we geloven, dat
God uiteindelijk niet onmachtig of
wreed of willekeurig is, maar zo als
wij Hem in Jezus Christus hebben
gezien; als degene wiens genade voor
verloren mensen geen grenzen kent”.
Ik weet niet of ik dit nu nog zo zou
schrijven. Misschien zou ik het nog
meer moeten overlaten aan de ondoor
grondelijkheid van de liefde van God.
De bijbel leert de alverzoening niet
duidelijk. Daarom kan en mag ik er
ook geen concrete uitspraak over doen,
vind ik. Maar diep in mijn hart geloof
ik dat God tenslotte (maar dan voor
hen die hier het heil niet aannamen,
door een diepe en verschrikkeliike hel
heen) elk mens zal redden en verlos
sen.
Dat over de graven, die open zullen
gaan, is dat dan ook beeldtaal volgens
u?...
Nog niet zo lang geleden werd het
onderwijs uitsluitend in de moskee ge
geven. De studenten zaten op de grond
rond hun leermeester (de sjeik), die net
zo vaak zekere religieuze teksten voor
las, totdat de studenten deze uit het
hoofd kenden. Inzicht in de stof werd
niet onderwezen, het foutloos kunnen
opdreunen was het enige vereiste.
Naast de moslimse rechtswetenschap
pen werd onderwijs gegeven in koran,
traditie, litteratuur, moslimse filosofie
en dogmatiek, Arabische taal- en let
terkunde, rhetorica en moslimse ge
schiedenis.
Het enige middel dat de regering ter
beschikking stond om de invloed van
de Azhar te verminderen was de bijna
algehele uitsluiting van afgestudeerde
Azharstudenten uit regeringsfuncties.
Aan de andere kant waren de Vrije
Officieren bang beschuldigd te worden,
net als met zovele modernisten voor
hen was gebeurd, een aanval te willen
lanceren op de islam als zij het onder
werp van hervorming van het gods
dienstonderwijs ook maar ter sprake
zouden brengen.
In het regeringskamp begonnen zich
twee stromingen af te tekenen. De
aanhangers van de ene stroming waren
zeer extreem in him ideeën. Het liefste
zouden zij de hele klasse van oelema
uitroeien, omdat de theologen van geen
enkel belang werden geacht voor de
ontwikkeling van de revolutie. Deze
opvatting vindt men veelal onder de
studenten van de andere Egyptische
universiteiten. Men hoort hen vaak
schampere opmerkingen maken, wan
neer ze een Azhariet in het oog krij
gen, over zijn traditionele kleding, kaf
tan en tulband, die uit de tijd geacht
wordt en zijn mentale achterlijkheid.
Eschatologisch leven betekent juist
de aarde trouw blijven. Ik verwerp de
tegenstelling die men wel wil maken.
Wij verwachten naar zijn belofte een
nieuwe hemel èn een nieuwe aarde.
Hoe trekt u de lijnen van deze aarde
naar de nieuwe aarde. Is er een evolu
tie?.
Ik ben de evolutieleer toegedaan in
de natuurwetenschappelijke zin. Maar
ik acht deze niet van toepassing in de
menselijke wereld. De mensen hebben
immers hun eigen vrijheid en verant
woordelijkheid. Het is echter opvallend
om te zien, hoe in alle stukken in het
Nieuwe Testament, waarin de aandacht
zich richt op de overgang van onze
wereld naar de toekomende, deze over
gang als een voortgaan-in-de-tijd
wordt beschreven, zó dat ondanks de
breuken en de crises waar het alles
doorheen gaat, de grens tussen beide
maar moeilijk te trekken is.
Ook Paulus zegt dat dat niet kan.
Het is inderdaad beeldspraak.
Maar, zal H. Berkhof er weer in
eigen persoon zijn?.
H. Berkhof zal er nóg zijn. Ik weet
niet of het juist is om te zeggen: zal er
wéér zijn. God zal mij vasthouden over
de dood heen. Hoe dat zal gebeuren?
Dat laat ik aan God over. Ik zou
misschien hetzelfde gezegd hebben als
Kuitert in zijn gesprek met Bomans. Ik
zal vallen in de handen van God, die
ik in Jezus Christus heb Ieren kennen
en die mijn God en Vader is. Wat kan
ik nog meer zeggen?
Deze smetten kwamen voort zowel
uit de bemoeienissen van de „vermale
dijde modernisten” als uit die van de
„ketterse westerlingen”. Zij huldigden
de opvatting, zoals veel theologen vóór
hen hadden gedaan, dat de islam
geenszins een ouderwetse godsdienst
was, die de vaart van de islamitische
volkeren in de weg stond. De broeden
In vroeger eeuwen wisten de oelema
van de Azhar zich immer beschermd
door de machthebbers. Deze protegeer
den de godsdienstgeleerden, of ontza
gen hen althans, uit vrees dat een
andere houding wel eens zou kunnen
worden uitgelegd als een aanval op de
islam. De theologen voelden zich zozeer
de belichaming van de zuivere, ortho
doxe islam, dat iedere kritiek op hun
inzichten ten aanzien van de verbrei
ding van de godsdienst automatisch als
een poging tot inbreuk op de islam zelf
werd geïnterpreteerd.
Vooral koning Foe’ad wist zich in
zijn strijd tegen de Britten en het
Egyptische parlement gesteund door de
oelema, die zelf noch met de Britten,
noch met de veelal modernistische par
lementariërs iets op hadden. Deze laat-
sten was de houding van de Azhar een
doorn in het oog, maar vooralsnog
hadden hun hervormingspogingen geen
blijvend succes.
Met het bovenstaande wil niet ge
zegd zijn dat er nooit hervormingen in
de Azhar hebben plaatsgehad. In 1930
bijvoorbeeld werd een wet uitgevaar
digd, waarin de structuur van de Az
har werd gewijzigd in die van een
gewone universiteit. In deze wet stond
ook dat deze universiteit het grootste
moslimse instituut van religieuze we
tenschappen was. De Azhar oelema
hielden ondanks de hervormingen star
vast aan hun ouderwetse ideeën van
onderwijs. Zo werd de Engelse taal,
reeds in 1901 officieel in het curricu
lum opgenomen, pas in 1958 voor het
eerst gedoceerd.
De wolk, waarover in handelingen
wordt geschreven, is naar uw mening
een beeld; een beeld waarvan?.
De wolk speelt in het Oude Testa
ment een grote rol: de wolkkolom in
de Sinaï, de wolk die de tempel van
Salomo overschaduwde, de donderwolk,
waarin God aan Ezechiël verschijnt. In
het Nieuwe Testament speelt de wolk
een bijzondere rol bij de verheerlijking
op de berg en bij de hemelvaart.
Blijkbaar was de wolk, de donderwolk
of ook de witte wolk, hoog zwevend in
de blauwe lucht, voor de mensen van
die tijden en streken de uitdrukking
van de verborgen majesteitelijke te-
Was de eigenlijke politieke invloed
van de Azhar-sjeiks niet zo groot,
die van de Moslimse Broederschap is
dat op den duur wel geworden. De
Moslimse Broederschap, geboren in
1928, was een beweging waarin werd
gestreefd naar een zuivering van alle
vreemde smetten die. volgens de
broeders, de islam ontsierden.
Weinig oelema van de huidige Azhar
zullen openlijk toegeven dat ze zich
niet kunnen verenigingen met de nieu
we structuur. Het vereist echter weinig
fantasie om uit gesprekken met de
oudere sjeiks een grenzeloze ergernis
over de hedendaagse toestanden op te
maken. Openhartige kritiek hoort men
echter zelden.
In de nieuwe organisatie van de
Azhar is de invloed en het prestige van
de rector van de Azhar sterk ingekort.
Deze wordt benoemd door de regering
en danst naar haar pijpen. Buiten
Egypte wordt het prestige van deze
functionaris echter kunstmatig ver
groot door hem allerlei buitenlandse
reizen te laten maken, waarbij hij
optreedt als de officiële zegsman van
het centrum van de orthodoxe islam.
Sommigen buiten Egypte beschou
wen de rector van de Azhar zelfs als
de leider van de gehele islamitische
wereld. Deze overweging is onjuist, de
islam heeft niet zoals de Rooms-Katho-
l'ieke Kerk een peus. Doch dit ver
grote prestige komt Egypte ten goede.
De rector beantwoordt dan ook iedere
maand vragen op theologisch gebied in
het tijdschrift van de Azhar, vragen
die uit alle delen van de wereld ko
men.
genwoordigheid van God. Vandaar de
taal van de vroegste gemeente die
beleed, dat Christus zou komen „met
de wolken des hemels’.
U gelooft dus niet dat Jezus met de
laatste bazuin voor ieder zichtbaar
naar de aarde terugkeert (beeldspraak,
zegt U), maar wanneer zal dan de
opstanding der doden plaatsvinden?
Hoe blijft u wie u bent en hoe ver
schijnt U weer ten tonele na uw gaan
in de weg van alle vlees?.
Ik heb daar geen informatie over.
De bijbel spreekt in beelden. „Het is ons
niet geopenbaard wat wij zijn zullen”.
In 1952 werd de monarchie in Egyp
te omvergeworpen door een revolutie
van een aantal legerofficieren die zich
de „Vrije Officieren” noemden. Koning
Faroek, Foe’ads opvolger, werd verban
nen en generaal Naguib nam de macht
over. Op zijn beurt werd Naguib enige
tijd later aan de kant gezet door
kolonel Nasser. De betrekkingen van
het revolutionaire regime met de Mos
limse Broederschap en de Azhar waren
aanvankelijk heel voorzichtig.
Hoewel de Revolutionaire Raad van
af het begin duidelijk inzag dat zekere
facetten van de godsdienst eer» snelle
ontplooiing van het land, dat op socia
listische grondslag geregeerd zou wor
den, in de weg stonden, durfden de
Vrije Officieren in het begin noch de
Broederschap, noch de Azhar aan te
pakken. Zij vertoonden zich regelmatig
in de belangrijkste moskeeën van Cai
ro, waaronder natuurlijk ook die van
de Azhar, om van hun devotie getuige
nis af te leggen. De Azhar bleek echter
niet zo gemakkelijk voor het revolutio
naire karretje gespannen te kunnen
worden en de officieren zagen gedu
rende de eerste jaren na de revolutie
de zaak maar aan.
Professor Berkhof, enige tijd geleden
schreef u het boekje „Gegronde toe
komstverwachting”. Dat handelt over
de eschatologie, de christelijke toe
komstteer. Is de toekomstverwachting
het belangrijkste of moeten we de
aarde trouw blijven?.
De regering drong de Azhar een
totaal nieuwe structuur op. De huidige
president van Egypte, Anwar al-Sadat,
was voorzitter van de regeringscom
missie die het besluit uitvaardigde. De
sjeiks waren uitgenodigd om zelf aan
te horen wat voor hen en over hun
hoofd heen beslist was en ze kregen
nauwelijks de gelegenheid tot het for
muleren van bezwaren. Tegelijkertijd
barstte in de Egyptische dagbladen een
venijnige perscampagne los met als
slogan: Godsdienst is geen beroep. Het
onderwijs aan de Azhar moest geheel
geherstructureerd worden en wel zoda
nig dat het uitzicht bood op gewone,
overal elders in Egypte reeds lang ver
strekte, academische diploma’s.
Het moet betreurenswaardig geacht
worden dat nog zoveel eenvoudige
mensen in de ban van hun dorpsimam
leven. Vooralsnog is de verwereldlij
king in Egypte geen onverdeeld succes
geworden. Met publiek vertoon wonen
Egyptische staatslieden met hun mos
limse gasten uit het buitenland nog
steeds de Vrijdagsdienst bij. De preek
van de imam bij zo’n gelegenheid, over
het hele land door de radio uitgezon
den, is dermate doorspekt met socialis
tische leuzen en ook verkapte oorlogs
zuchtige opmerkingen aan het adres
van Egyptes vijanden (het laat zich
raden wie dat zijn), dat toch wel van
een zeker succes van de revolutionaire
regering gesproken kan worden.
Ik zou nog graag iets vragen over de
gedachte van een „vagevuur” die bij u
meer meespeelt dan een eeuwig
vuur.
Ja, daarin verschil ik met ortho
doxe collega’s. Dat is een belangrijk
punt. Gelooft echter de orthodoxie
werkelijk aan een eeuwige verdoemenis
U schreef over Jezus’ wederkomst,
dat hij over heel deze wereld zichtbaar
zal worden in een verloste mensheid
waarvan hij oorsprong en middelpunt
zal zijn. Komt Jezus als persoon te
rug?.
We moeten om Zijn persoon heen,
maar over het „hoe” van de weder
komst kunnen we slechts in beelden
stamelen. Hij komt met zijn heiligen.
Als het middelpunt. Het zijn beelden,
maar zonder beelden gaat het niet. Ik
weet niet, hoe dat zal zijn. Op een
ogenblik zal Hij in ons midden zijn.
De aanhangers van de andere, ge
matigder stroming wilden de Azhar
wel te vriend houden, doch op voor
waarde dat de sjeiks hun best zou
den doen de doelstellingen van het
socialisme en de revolutie aan hun
studenten, de toekomstige imams,
voor te houden. Daarbij werd het
van belang geacht dat deze doelstel
lingen in een godsdienstige context
aan het volk werden doorgegeven.
De (toen) nog voor het grootste deel
analfabetische massa zou beginselen
van sociale rechtvaardigheid beter
kunnen bevatten, zo redeneerde deze
stroming, als bepaalde aan de profeet
Mohammed toegeschreven uitspraken
zo konden worden geïnterpreteerd, als
werd daarin een moslims socialisme
(als het ware ,avant la lettre”) gepre
dikt.
Men zou dan twee vliegen in één
klap vangen: de massa werd zich be
wust van wat de revolutionaire rege
ring ingepalmde oelema, slechts enkele
zekere trots bij de mensen zou worden
gekweekt, dat het hun godsdienst, hun
islam, was waarin veel eerder dan
waar dan ook ter wereld over socialis
me en de daaruit voortvloeiende socia
le rechtvaardigheid was nagedacht.
Ontelbare boeken en pamfletten die
het „socialisme van de profeet Muham-
De verhouding met de Moslimse
Broederschap verslechterde echter snel.
Hoewel de Broederschap aanvankelijk
altijd had gezegd geen politieke macht
te willen bezitten doch alleen maar
een religie-hervormende beweging te
willen zijn, waren de bemoeienissen
van de Broeders met de binnenlandse
politiek de officieren een steeds terug
kerende bron van ergernis. In 1954
kwam het tot een uitbarsting. Toen
Nasser een speech hield in Alexandrië,
vuurde een huurmoordenaar van de
Moslimse Broederschap acht kogels op
hem af. Geen daarvan trof doel. Nasser
maakte grandioos gebruik van de aan
slag om zijn populariteit te vergroten.
Het ogenblik was gekomen om defi
nitief met de Broederschap af te reke
nen. Zes weken later werden zes lei
ders van de Broeders opgehangen, dui
zenden leden werden in concentratie
kampen ondergebracht. Hiermee was
de macht van de Moslimse Broeder
schap officieel gebroken, maar duizen
den Egyptenaren, onder wie een niet
gering aantal Azhar-sjeiks, bleven in
het geheim sympathiseren met de be
weging en haar doelstellingen.
introduceerden echter geen moderne
ideeën en hervormingsontwerpen, zij
zagen veeleer heil in een terugkeer
naar de strikt rechtzinnige islam van
eeuwen geleden.
Men kan de Moslimse Broederschap
het best karakteriseren als een uiterst
reactionaire beweging die met traditio
nele waarden en criteria de islam in
een „nieuwe jas” wilde steken. Na de
Tweede Wereldoorlog kreeg de Mos
limse Broederschap een zekere, allengs
groter wordende politieke macht. De
relaties tussen de Broeders en de Az
har waren nogal moeilijk, aangezien er
belangrijke meningsverschillen van
theologische aard tussen beide beston
den. Een groot aantal Azharsjeiks
voelde zich echter persoonlijk zeer
aangetrokken tot de doelstellingen van
de Broederschap en werd lid van deze
beweging.
DEN HAAG Als het oudste
instituut voor hoger onderwijs
wordt altijd beschouwd de medische
hogeschool van Salerno in Italië,
een hogeschool waarvan de stich
tingsdatum waarschijnlijk het
staat niet vast teruggaat tot het
midden van de elfde eeuw. In het
Westen zijn slechts weinig mensen
die weten dat in Cairo in Egypte
een hogeschool is die bijna een
eeuw eerder werd gesticht, de Az
har. De naam betekent: de Stralen
de. De Azhar heeft eeuwenlang het
monopolie van het godsdienstonder
wijs in Egypte bezeten. Sinds de
revolutie van 1952, toen Naguib en
daarna Nasser aan de macht kwa
men, heeft de revolutionaire re
gering geprobeerd een wind van
secularisatie te laten waaien in
Egypte. Het grootste obstakel op de
weg naar verwereldlijking was de
Azhar. Bijgaand artikel wil een
beeld geven van dit conflict.
bolwerk van
conservatisme.
Ik zeg tegen de mensen, dat ze in
de hel terecht kunnen komen. Ik
spreek daar misschien meer over dan
die vele orthodoxe theologen.
Naast het godsdienstonderwijs, dat
zeer werd beknot, moesten alle andere
disciplines volledig worden onderwe
zen, bij voorkeur door mensen met een
aan een Egyptische of buitenlandse
universiteit behaalde doctorstitel. De
oude titel van alim zou niet meer
voldoende zijn. De Azharstudent moest
uit zijn, door het traditionele, beperkte
onderwijs ontstane isolement worden
verlost. Niemand zou meer een diplo
ma van de Azhar kunnen krijgen zon
der zich tenminste mede te hebben
bekwaamd in enige moderne discipli
nes.
De imams van de moskeeën moesten
worden omgeschoold, zodat ze socialis
tische beginselen die volgens de al
vermelde litteratuurgolf puur moslims
van origine waren in hun vrijdagse
preken konden verweven. Het gevolg
zou zijn dat de massa op eenvoudige
wijze met revolutionaire gedachten
geïndoctrineerd zou kunnen worden.
Als de oelema niet zouden meewerken,
zouden hun studenten geen banen krij
gen. Veel onwillige oelema werden op
de een of andere manier verwijderd.
Vaak was een (vermeend) vroeger lid
maatschap van de Moslimse Broeder
schap voldoende aanleiding om een
sjeik uit zijn functie te zetten.
De leerlingen lieten zich reeds vanaf
hun tiende jaar inschrijven. Dan volg
den drie studieperioden van elk vier
jaar. Een met goed gevolg afgelegd
examen aan het einde van de tweede
studieperiode bood uitzicht op een po
sitie als imam, voorganger in een mos
kee. Zij die slaagden voor het examen
van de derde periode konden kadi,
rechter, worden cf ook wel godsdienst
leraar aan de Azhar of een ander
religieus instituut als professioneel the
oloog (in het Arabisch: Alim, meer
voud oelema).
De oelema een ander woord is
sjeiks verwierven aanzienlijke
macht. Zij konden bepalen wat de
massa moest geloven, omdat ze het
godsdienstonderwijs volledig in handen
hadden. Aangezien door de eeuwen
heen de oelema zeer conservatief zijn
gebleven, is het dan ook niet verwon
derlijk dat godsdiensthervormingen in
de Islam gering in aantal en onaan
zienlijk van uitwerking zijn geweest in
vergelijking met de ontwikkeling in
het christendom.
Weliswaar beweren moslimse theolo
gen van de laatste vijftig jaar voortdu
rend dat de islam zo uitstekend vere
nigbaar is met de verworvenheden in
techniek, wetenschap en filosofie van
de twintigste eeuw, de werkelijkheid is
anders. Zolang uit de Azhar voortko
mende imams in de moskeeën van het
Egyptische platteland nog steeds leren
dat de aarde plat is, zolang heeft de
islam in Egypte, en waarachtig daar
niet alleen, behoefte aan hervorming,
een hervorming die allereerst moet
worden aangebracht bij de bron van al
deze achterlijkheid, het godsdienston
derwijs.
Maar eigenlijk gelooft u
niet?
Juist wel! De mogelijkheid om
verloren te gaan zie ik als een directe
consequentie van het beslissingskarak-
ter van het evangelie. Het evangelie
heeft allereerst heilskarakter. Maar het
is niet zo, dat het heil ons overstelpt
en tegen wil en dank meesleurt. Het
heil komt tot de mensen; en mensen
zijn wezens die erop gebouwd zijn om
vrijwillig de liefde var» God met we
derliefde te beantwoorden. Zij hebben
de heerlijke gave ontvangen om „ja”
tot Hem te zeggen, maar daarmee heb
ben ze ook de raadselachtige macht om
neen tot Hem te zeggen.
Voor hen die de oren sluiten voor
de stem die ons roep tot het licht, zal
de toekomst geen toekomst meer zijn,
maar een onvruchtbaar terugstaren op
moedwillig gemiste kansen; een wan
hopig geknaagd en verteerd worden,
omdat men de zin van het leven niet
heeft Willen verstaan. Ik dacht dat dat
bedoeld is met de woorden: „waar een
worm niet sterft en het vuur niet
wordt uitgeblust”. Het is iets ver
schrikkelijks. Maar toch staat er:
Evenals in Adam allen sterven, zullen
ook in Christus allen levend gemaakt
worden”.
l
