D
Amsterdams
zuinigheid
kostte
in 1>72
achttien
levens
TWEEHONDERD JAAR GELEDEN
DE GROTE SCHOUWBURGBRAND
KEIZERSGRACHT
AAN DE
Ij
15
ars--
h in
ZATERDAG 6 MEI 1972
Erbij
I
God”
Op Textiel te zien
Bet je Wolff
Extra pitten
g3s
2."-°
E SCHOUWBURG aan
de Keizersgracht te Am
sterdam was van hout en
werd met kaarsen verlicht, niet
met kaarsen zoals wij die ken
nen, maar met rijen blikken
bakken die voor elke voorstel
ling met kaarssmeer werden
gevuld, waarin vier of vijf pit
ten brandden. Eén rij vormde
het voetlicht. Aan weerszijden
van het toneel stonden die bak
ken boven elkaar, zodat de
voorgrond sterker verlicht
werd dan het tweede en het
derde plan. Daar brandden los
se kaarsen in zogenaamde
draaikokers. Wanneer het op
het toneel donker moest zijn,
kon men het licht in de bakken
afschermen door een schuif te
laten zakken en door de kokers
zó te draaien dat het kaarslicht
niet op het toneel viel. Zulke
manipulaties moesten natuur
lijk plaats vinden tussen twee
bedrijven. Men was er zich wel
van bewust dat de verlichting
gevaar opleverde voor brand,
'2 seÉ’
ff» 5*
2,3- 2?S* lp gkUULG UCUUUtV UW UUIUUWUUIJ gGMGGB MllgGUIHUU W»» KN
2
»3a. fi*"1 o 3 2
maar men was er nu eenmaal op
aangewezen. Op 11 mei 1770
hadden de regenten van de
schouwburg zich in een „Me
morie” tot Burgemeesteren ge
wend, met het verzoek in de
Runstraat een stal aan te kopen
om daar een tweede uitgang te
maken die nodig zou zijn „bij
onverhoopten brand”. Die stal’
kostte evenwel 18.000, van
daar dat de Vroedschap besloot
tot een goedkopere oplossing
langs de zogenaamde Kalver-
gang. Precies twee jaar na het
request van regenten, op
11 mei 1772, nu tweehonderd
jaar geleden, brandde de
schouwburg af.
Straf van
id
D
de
[e-
de
lig
Is
en
in
de
iet
ng
fi-
>e-
ce
als
il»
In het Tor *cht
168, 'is dagelij n en
’s zondags van 1 tot 5 uur een tentoon
stelling over de brand van 1772 te
bezichtigen.
o-
ur
m
2
en
ei-
de
en
o-
he
de
de
de
iet
ij
kt
ig.
en
is,
ld.
de
;e-
■V-
en
ide
ste
jel
rdt
en,
te
k
en
at,
L
w.
rb.
en
en
lie
an
en
ag
>e-
ic-
te-
De
igs
ur.
:en
-te
op
oij
Le-
op
el-
ïr»
en
nu
an’
*er
te
an
id.
iet
>1-
he
in
LtO
id,
P-
op
»n
he
'de
en
el,
;e-
li-
lat
J.
>e-
ook niets meer over dan een rokende
puinhoop.
Bij de brand zijn achttien mensen
omgekomen, vijftien bezoekers en drie
leden van het personeel die om het
leven kwamen bij het blussingswerk.
Hun namen werden overal met ere
genoemd: zij hadden kunnen vluchten,
maar bleven op hun post en offerden
hun leven.
De eerste schouwburg die Amster
dam heeft gekend, was de in 1617
geopende Academie, die terecht naar
haar stichter Coster’s Academie wordt
genoemd. Ze was gelegen aan de Kei
zersgracht tussen de Herenstraat en de
Runstraat. De zaak floreerde ondanks
de tegenwerking van vele predikanten,
zozeer zelfs dat het gebouw te klein
werd en moest worden afgebroken. Op
dezelfde plaats verrees de eerste echte
tot dat doel gebouwde Nederlandse
schouwburg. Vondel schreef het ope
ningsstuk: Gijsbrecht van Aemstel. Het
was de bedoeling de première te geven
op 26 december 1637 en Vondel heeft
de handeling dan ook in de Kerstnacht
geplaatst, waarin de Amsterdammers
„ter kercke gaen op ’t hooge feest’’. De
gereformeerde predikanten protesteer
den tegen de opvoering van de „super
stitiën van de paperije als misse en
andere ceremonieën”, die waar hun ter
ore was gekomen, in het stuk voor
kwamen en ze hadden, naar het
scheen, succes. Hun overwinning was
echter van korte duur. Burgemeesteren
kozen Vondels zijde en de eerste voor
stelling vond plaats op 3 januari 1638.
Tot voor kort is de traditie de Gijs
brecht als nieuwjaarsspel op te voeren
gehandhaafd. De nieuwe schouwburg
met onbeweegbaar decor en tamelijk
gebrekkige machinerieën is gebruikt tot
1665. Alweer op dezelfde plaats aan de
Keizersgracht werd in dat jaar een
geheel vernieuwd theater geopend. De
verbouwing had ruim zes en dertig
duizend gulden gekost, maar nu had
men dan ook de beschikking over een
veranderbaar decoratief zodat de toe
schouwers „alle omstandigheden van
<U plaats der spelen als: Paleysen,
Ook in mei 1772 was dat het geval.
De laatste voorstelling door de vaste
bespeler was op donderdag 7 mei gege
ven; op 9 mei trad voor de eerste maal
de bekende Vlaamse troep van Neyts
op. Zijn opera’s waren bijzonder in
trek en de laatste jaren had hij in de
schouwburg series van meer dan twin
tig voorstellingen gegeven. Op maan
dag speelde zijn gezelschap De Deser
teur, een opera in drie bedrijven met
muziek van Monsini, die werd vooraf
gegaan door een opera in één bedrijf
met de aantrekkelijke titel De qwalijk
bewaarde Dogter. Het tweede bedrijf
van De Deserteur speelde in de gevan
genis en dus had men voor de aanvang
ervan de schuiven voor de bakken
geplaatst, zodat het toneel in halfduis-
De bekendste slachtoffers zijn in de
volgende dagen in allerlei gedichten
herdacht. Er zijn toen werkelijk hon
derden geschriften zowel in proza al*
in poëzie aan de ramp gewijd. Het was
weinig verheffend en weinig fijngevoe
lig van sommige predikanten dat zij de
brand in hun eerstvolgende preek af
schilderden als een straf van God en
zelfs openlijk uitspraken dat naar hun
overtuiging degenen die in deze poel
van verderf, dit hol van zonde hun
rampzalig einde hadden gevonden, de
hemelse zaligheid niet zouden kunnen
beërven. Wie zo stierf kon alleen al»
onherroepelijk verloren worden be
schouwd. In deze opvatting stonden de
predikanten niet alleen. Ook anderen
weten de droeve ramp die Amsterdam
getroffen had, aan Jehova’s gerecht
vaardigde toom, aan een bijzonder
Oordeel Gods over dat schandelijk hor
dei, die school van vuiligheden die
men Toneel noemt. Hun schrifturen
lokten natuurlijk tegenspraak uit en
weken, ja maanden lang was Amster
dam vol Jammerklachten, Treurgal
men, Brandklokken, Tranen, Echo’s,
Samenspraken en Tijdzangen, alle aan
de schouwburg-brand gewijd.
Voor de kranten van 1772 kwam het nieuws van de schouwburgbrand niet op de eerste plaats. In de Oprechte Haar-
lemsche Courant stond het eerste bericht over de brand enkele dagen later op de achterpagina van het (enige) bic
waarvan de voorpagina begon met een bericht over een aardbeving in Portugal, gedateerd een maand tevore
De brand was zo fel, dat de samen
gestroomde toeschouwers de hitte van
de gloed zelfs aan de overzijde van de
Keizersgracht nauwelijks konden ver
dragen. Overal vielen brandende stuk
ken doek neer, delen van de coulissen
die gevernist waren met lijnolie en
hars en die dus ontzettend brandbaar
waren. Tot op het eiland Texel werd
de vuurgloed waargenomen. Natuurlijk
probeerde men met de veertig brand
spuiten die Amsterdam rijk was, het
vuur te bedwingen, maar het was on
begonnen werk. Omstreeks midder
nacht was men de brand meester,
maar toen was er van de schouwburg
Steden, Dorpen, Zalen, Landschappen,
Bossen, Rotsen, Duynen, Stranden,
Zeeën, Hemel en Hel met hun behoor
lijk gezwier van Geester, Dieren, Voge
len en Visschen” konden zien. Boven
dien had men nu de beschikking over
allerlei „kunst- en vliegwerk,” waar
door spelers uit de onderwereld kon
den „opdonderen” of uit de hemel
neerdalen. Het publiek van die tijd had
voor stukken vol ijselijkheden en bloe
dige razernij evenveel belangstelling
als de huidige bioscoopbezoeker voor
gruwelfilms en een der schouwburgre
genten, de toneelschrijver Jan Vos, be
diende het op zijn wenken met stuk
ken als Aran en Titus en Medea vol
uitgerukte tongen, afgehakte handen,
verkrachtingen, spookverschijningen en
een complete verbranding van de
schurk in het helse vuur. Anders dan
in de tijd van Vondels grote tragedies
was nu de schouwburg elke avond
uitverkocht. Dat stak de predikanten
die zich beklaagden dat het volk „nog
harder naar de komedie dan naar de
kerk liep” en opnieuw deden zij pogin
gen „deze instelling des Duivels" door
de stadsregering te doen slui
ten. Daarbij kwam de politieke situatie
hun te hulp: in juni 1672 werd met het
oog op de oorlog met Engeland, Frank
rijk, Munster en Keulen de schouw
burg gesloten. Zij zou pas in 1678
worden heropend.
Evenals tegenwoordig dikwijls het
geval is, werd in vroeger tijd na de
sluiting van het toneelseizoen de
schouwburg verhuurd aan andere ge
zelschappen veelal uit het buitenland.
Weliswaar was dat officieel verboden,
maar de resolutie die vreemde troepen
de toegang tot de schouwburg en zelfs
tot de stad ontzegde, was langzamer
hand in het vergeetboek geraakt. Itali
aanse, Franse en vooral Vlaamse ope-
ra-gezelschappen waren zelfs graag ge
ziene gasten.
ter was gehuld. Sommige bezoekers
verklaarden achteraf gedurende dit be
drijf een benauwde lucht te hebben
geroken en toen de schuiven werden
weggenomen bleek het kaarssmeer
door de grote hitte te hebben vlamge-
vat. Later is Neyts ervan beschuldigd
dat hij, ondanks een waarschuwing,
tweemaal zoveel pitten in de bakken
had laten plaatsen als men gewoonlijk
gebruikte. Hoe dit ook zij, waarschijn
lijk zou alles goed zijn afgelopen als
niet een der „machinisten” wij zou
den zeggen: toneelknechts in zijn
zenuwachtigheid een gereedstaande
emmer water op de vlam had gegooid,
die het vuur niet doofde, maar het
Stad was ’erdoor verlicht. De Brandfpuiten konden geen
2 effeft doen* alzo 'er geen bykomen aan was, voor dat bet
g S i* groote Gebouw der Schouwburg geheel Uitgebrand wa* en
Er is één klein pareltje in de rom
mel te vinden: de Zedezang aan de
Menschen-liefde van de Bemsterse
predikantsvrouw Betje Wolff-Bekker.
Dit gedicht toont haar medegevoel
voor de slachtoffers, haar eerbied voor
de moed der redders, maar vooral haar
afschuw van de farizeïsche hoog
moed der strenge predikanten en hun
volgelingen. „Wie gaf aan u dat ijslijk
recht om ongelukkigen zo wreedlijk te
verdoemen? Durft gij u Gods Kinde
ren, Gods verkoren bondsvolk noe
men?" vraagt Betje Wolff. En natuur
lijk kreeg zij antwoord: zover was het
dus gekomen dat een domineesvrouw
het toneel durfde verdedigen, dat zij
weigerde zich te buigen voor de God
delijke gerechtigheid zoals die zich in
de schouwburg-brand had geopen
baard.
De schouwburg aan de Keizersgracht
is -niet meer opgebouwd. Het terrein i*
al heel gauw verkocht aan een Rooms-
Katholieke instelling tot ondersteuning
van armlastigen. Het hek aan de
gracht en het voorpleintje zijn nog die
van de oude schouwburg. En op het
Leidseplein werd een nieuwe schouw
burg gebouwd. Op 15 september 1774
werd ze geopend. In 1890 ging ze in
vlammen op, dr 1 ’■■■■nd” Maar
dat is een ar-’
te natuurlijk de uitgangen te bereiken,
waarbij zulk een gedrang ontstond dat
velen bijna werden doodgedrukt. Bo
vendien gingen de deuren naar binnen
open en het gedrang maakte het enige
tijd onmogelijk ze te openen. Ook wa
ren de doorgangen zo smal dat slechts
twee mensen er tegelijk door konden
gaan. De trappen waren steil en wan
hopige bezoekers van de loges en de
gaanderij sprongen van boven naar
beneden in wat men toen „de bak”
noemde.
integendeel deed oplaaien zodat een
der coulissen in brand vloog. Natuur
lijk ontstond nu consternatie in de zaal
die weldra in een ware paniek over
ging toen het voorscherm waarvan het
touw doorbrandde, met groot geraas
naar beneden kwam, even later ge
volgd door een lichtkroon die de brand
naar de zaal overbracht. Binnen een
half uur sloegen de vlammen al door
het dak. „Al hadden wij de bekwaam
heid van Hooft en Vondel tezamen”,
schrijft een tijdgenoot, „het zou ons
aan moed ontbreken om in eene breede
beschrijving te treden van de deerlijke
gesteltenis der schouwplaats in dat al-
lerijsselijkst geval". Het publiek tracht-
verbranSeu vu zeer yéele Menfcheo. Eenf?e der aeotfe».
„lykeBurgeren deezer Stad zyn reeds bekend veelen nog
onbekend,encoder de Vermiften. Het getal der gefneuveld*
Perfoonen ishog niet te bepaalea, e* Zal iaiffchien nimmer
geweeten worden. De Schade is ook niet te .begfooten et*
zeer veelé Koftbaarheden zyn.door de Vlammen vernield ets
weg. Kortöm de Confternatie in deezeStad was groot l Zeer
veel Familien in deeze Stad zyn ia cenen diepen Rouw ea
a Droefheid gedompeld!”
Amitudik den 13 Mai. Den 11 deezér zyn in Tellet
binnen gekomen de Schépen van Samuel Dittmer en Jacob Drayer
van' Dautzig,'Anthony Ontman uit Noorwegen; en zyn nitge-
Zcild J«n Kerkhof na St. EuftatiusHendrik CJaafz. en Jelle Pop
pe* na Londen. Corn. P. Ruim nadeOoftzee, AggeOckea n*
Grevellngen.' Math. Norman na Schotland 4 John Johnfz. et»
William Picketing na Sunderland; de Wind N. Ooft: Den 1»
zyn binnen gekomen Sipke WiebesMarcus Nicols en Jsrget»
DolmervanDantzig. JacobEyters vanLibouw, JurgenElburg-
van Aalburg,.Andries Paulfz.. Andries Brun, Pieter Corne
lia* Sybrand Dirks ea Symon HeffJfz. nit Noorwegen; enzym
uitgezeild de O. I. Comp. Schepen Ridderkerk, Rapt. Michiel
Hendrik Wunder; WifierveldAndries Bruynende Jongt Lie
ve, Jan Hendrik Raadjes, alle va a deeze Kamer na Batavia, Ja»
Pieters ttaSnrinamea, Ysbrand Thomas n* Kadix, Corn. Luyc
aaFradkrykFredrik Janfz. en Jan H. Menkes n* Petersburg,
JanF. Stuurman enDoyts Eleke na Riga, Joftph Schellink n*
Lubek,.PaulBroersnadeOoftzee, NicolaasNanning»,Eylberf
Winteren J.Drayer uaNoorwegen en Ysbrand Oifers na Londe»;
de Wind N. Ooft. Aan deeze Stad zyn gekomen Hidde Haye va»
Stettyn E. Heybe van Dantzig Harme J. Koopmanen C. Tyfle nit
Noorwegen. Te Kadix zyn gearriveerd G. LolkesNic. Stoffel*
enWillemHendriks-vau trier,Jan Hedenquift vanWaterfortiD.
Cutely van LondenNicolaas Yoliff van Marfeille J.F. Ch»*
vroy en Ed. Porfel van-Magador, J. Coddaert van St.Lucar,
de Schepen IF. S. del Carmen (aliaselPafart'A&tpt. Vicenter
de Salas van de Honduras, en laNomma, Kapt. Franfisco-Cla-
veiro, beide van de Havana; te Alikanten fan B. de jonge Va»
St- Hubeite Liffabon Pieter.Muller van Bergen; te Mallag*
SietfeRrenks,enis weer vertrokken om de Reis* te. ver volgen.
De ASien van de O. f. C. 337» Weft-Indite Coinp'. 39 de
Engelfche Bank 152$O.I.C. 214, Z-Z. C. tooj; 4perCent
Annniteg van ’tjaar 1760, 95 geconftriideerde dito vanspef
Cent 88 J, alle op Mai.
De Cours van de WiMBtis heden op Londen 34,3; dito op
2üf034h33nj. Parys54?dito opa CfO54j- Boord. S4rsi
ditnop2Ufo54I's. Geneve 90. Rochelle 54.'Bübba 94$. Madrid.
--jrde vigilantievande 95*943. Cadix 943. Sevilien 93J. Liflabon 46g. Venetian 905.
GeaffedeerdanderSpuitenaHengskenigebluTchtwierden. By Genua 86}. Livorno 88*87}. Breslau 44 Weenen 35|.'Marnb.
È’-Ï'g Menfchen geheugen i« in deezeStadznlkeettfelleBraqdniet J 33ï- Annr.,GentenBntffel4. Zeeland aj. Rotterd.4.
o gezien; doch hetallerdroevigfté daarby iahetemhomen én r De Agio van de Bank 4? >43 per Cent.
j», De Geïntreffeerden» inde Negadaticn, ten behoeven van eenige Planten in de Colome van Surinaamen,*gcacgoueen^uacc
ya*g 8 DireéHevan THEOD. CHRIST, vak NES t'Amfterdam.wordsngeadverteet't.datmetprimoJunytenzynenComptoire.'gmcr-
gn Sgen»vin9tothalfxsnuren* zalwordengevaceertmetdcBetaalingderIntereScn*k6pcrCcat, en zal daarmede alle dagen gednn-
g 2,a g. rende dezelve Maand wordengeeontinueert* except WoenadagenSaturdag.
S'Haï m AMedegeenen.welkegenegenzyn.en de vereifcht*bekwaamheden hebbed, omal* VOORLEESER én VOORZANGER van
de WAALSCHE GEMEENTE binnen de Stad Gouda, op een fortabel Tra&ement te fungeeren, initsgiders den Dienft ia het
2 NEDERDUITSCH tekunnen waarneenien, nethculteitotaFranfikKoft-Scbotl te mogen houden j adreffeerenzig aan den Eerw.
n? 0.0 Kerkenraad der Gemeente voornoemd* desSondags, tenii-uuren.
O 0.2 8 32 a;" Hoofd Ingelanden vu Délfiind Seffic genomen* in.plaats, «ar
K'S s ïK I'S 5 ter w» Ew«n*-Comfltis t&Fin«otie vu Holland.
5 5 5*5 3 Mén zint alhier de volgende WAARSCHOUWING:
S L n s Tié'StaattnGeneraal derPertenigdeNederlandm, «naakea
,r>2 o o ï’n •-* «itsdeezen cenen iegelyken bekend* dat de Keizer van
o.” ^5° „Marocco genoegzaaméten Oorlog tegens den Staat beeft gede-
"5 mg a rcL^o g.wclareert‘,endatdèthalvenalleneneeniegelykwordengewaar-
ff 3 g o 0*3 J?5>5 fchonwd om op hun. hoede te weezen tegens de Marokynfche
3X3* E??- a§3». „Kapers, om alle omzigtigbeidw gebruiken ten einde aan de
0 c 3 frf une kant bydsKoopvaardy-Scbippera geenVyandelykhedcn
T* 3 1 g «S s M mogen worden begonnen, en aan de andere kant zorg gedra-
ZX 2 rCo S 5 niet onvethoeda overrompelt mogen worden.
53 3*< JJaS Aldn* ggdaan ter Vergadering vu de Hoog Mog. Heeren
”3 4 Sr.T'ïS’a Statten Generaal der Vereenigde Nederlandenop den6
•vj «va ja jn»-, Mai 1772, enz.*E
frs'o Amstxxdam deni3 Mal. w Eerglflerén «vond la alhier
2.S o S* »in da Jfedcrduitfebe SCHOUWBURG, opde.Keizertgngt*
"n S* een zwaare en droevige Brand geweeft, De Afteur^van de
5 3 Plaamfcbe OPERA vertoonden aldaar De twalyt^ bewaarde
g R n.5 K's 3 Dócbtert.en aa hetzelve.DeDeferteur. TuOcbcn half negen'
8.5 2 58 9 ca negen num werdt men onder bet Speelen gewaar, dat'er
55 o” S3 2 2," ?».eene Koord, hangende, langs een der Schermendoor een
77^? 2~8 So ff „Lamp in Brand geraakte. Daar werdt aanftonds wel getragt
ttS, 2 5» o» 'w de brandende Koord te dempen;doch tevergeefs; alzo een
E w’ Scherm aangeftooken werdt, en ia mindetdu twee Mina-
o 2, n 33 a „tu ftond het geheeleTooneel, uit ligt brandende Stofte be-
S-*5. 5 51 n gj ftaandein ligte laaye VlamKortende de brandende Kaarden*
2 o h’ 5* Kroonen aanftonds van boven néér op den Grond. De Con
’S, S «2 o a w n fof*e der Aanfchouwers werdt daardoor onbefchryflykgroot,
5 oa»2 „Yder zogt zyn Leeven te bergen. In’t gedrang zyn veele.
e». O.S.S. w Menfchen vertrapt. Die het naaft au de Voorpoort, waren,.
M A OM w «ee
1“ iftffftwMenfcheavem ift aan de Voorpoort, waren,.
B £*'5' "'2 8 8" „hebben zig het beft koanen redden. Dochveelo-onderde
5 2 s g*2,S o' aauzienlykfte Lieden, in de Loges en.ia de Bak zittende,
51 °-£'a „<yn de ongelnkkigfte geweeft. Tot een groet ongeluk dier
3 5 S o J, S benaauwde Menfchen was de Achterdeur, op de Printegragc
5 2 uitkomendegeflooteti. De Brand nam ia zeer weinig Mi-
2. <3 c s w nuten zo beevig toedat bet verbaazend was. De gutfche
{ij ft wa« Vr Hoaf v^rlirhr. RranHCnnip*»»» Vnnifon cr««»n
H 0 *4 3 o m n indonede. Toen konden «erft de Brandfpuiten van dienft
qi’5 o S doch toen waren ook reeds eenige omftaande Huizen en
«o *S 5 5 g-„ de Rnnftraatin du Brud, weke door devigilantievande
M 3 SS g'rénde dezelve Maand
J ff j» S NEDERDÜÏTSCH tekuuenwaarneenaen, methnlteiiötnFranfibKêft-Scbotl te mogen honden adrcfleereti zig au den Eer w.
tan Rn4 ff? Kerkenraaddet Gemeente voornoemd, desSondagatenïmnren.
OpVrydag, den 15 Mai, 177a, morgens ten 10 nuren. Zal ment’Amfterdam opde Achtergragt, voor de Leggende Os» te»
S’ a SS S S* huize van Ftkke Poftma, vcrkoopca; Een Party vu 41 Stuks groote Vleeuge DEENSCHE OSSEN; 16 INLANDSCHE Dito, en
