DRIEHONDERD JAAR GELEDEN
31
KI
a
ïlt
p
Ml
ÏS
Ri
mb
RADELOOS
REDELOOS
REDDELOOS
H
miili.au Jeit
J ooien vairt
op een onerehoorJe ichrddvk
x w r.-
5
ftï
"T
van Je^evarige poort^ettocten
vérdeji van de Borgen in den Haeg g
4 lL-Z
eemeene volck
Land
15
Regering
Volk
A
a.?
Ir
MOORDAANSLAG
Cornells Je Mat
en
VERSCHIL
WAT CIJFERS
ANTI-GLIMAX
RADELOOS,
REDELOOOS,
REDDELOOS
PB
OORLOGS
VERKLARINGEN
WILLEM VAN
ORANJE
ft--'
11
nZ
I
r’l f
I
II
'1
o Ml
SF5
W;
Ss.
MSB
SF
E'FS
r
Erbij
ZATERDAG 1 JULI 1972
sa
F
L
-
-
4*5
0W iS
ISSy life
e
- w
jr
r Vr-
jt. I
o i
L
•■iiJW
v11
j -XT?
ld’
bita
O1
ïïf ^4 K
artr'*1.
iiijS’*
M - Jr
k
•t
y
«ft
T EZEND over het rampjaar
4 1672 werd ik getroffen door
de gelijkenis tussen de
reacties en gevoelens van het
Nederlandse volk toen en in de
meidagen van 1940. In 1672 waren
het de Franse troepen die ons land
binnenvielen, in 1940 de Duitse.
In beide gevallen heerste onder
de burgerbevolking angst en on
beschrijfelijke verwarring. Men
wist niet meer welke berichten
men geloven, welke mensen men
vertrouwen kon. Overal duchtte
men verraad. In de meidagen
haastte men zich de N.S.B.’ers in
verzekerde bewaring te stellen,
in 1672 verdacht men niet al
leen hoge regeringsfunctionaris
sen, maar ook het leger, dat im
mers uit huurtroepen bestond, een
allegaartje van nationaliteiten dat
natuurlijk geen vaderlandsliefd<
kende en alleen gehoorzaamde aai
commandanten die een streng
tucht handhaafden en zorgde
voor de uitbetaling van de soldij
Naarmate de militaire situatie on
gunstiger werd groeide de angst.
Vele rijken trachtten hun bezit
tingen in veiligheid te brengen,
men zocht geestelijke steun in de
kerken, men zag overal spoken.
Weldra begon het gevoel te over
heersen dat alles verloren en dat
geen redding meer mogelijk was.
Verslagenheid en apathie maakten
zich van de mensen meester, na
tuurlijke reacties op de spanning
die voorafgegaan was. Eén bevol
kingsgroep kwam, ten onrechte, in
een kwaad daglicht te staan: de
katholieken. Dat Nederland door
een katholieke staat werd aange
vallen, was voor vele protestanten
het bewijs dat de „papisten” colla
boreerden met de vijand. Men be
dacht kennelijk niet dat de enige
bondgenoten der Republiek in dat
hachelijke tijdsgewricht het katho
lieke Spanje en de katholieke
Duitse keizer waren.
IS
jfe1-,
ÏF'"
MM
r
l',
,5^3
p'
-J
W
«j
ilJWtyj
•fr
*ni.
I
jH
'ftil
’Mv
.•rffev- ^(SrnwW iW-
Het Rampjaar 1672
JOHAN DE WITT
Borstbeeld van Willem III
1672
was
nu
DR P. H. SCHRODER.
•e rf. >-.l
“Veil
Kfc
*U
1
weinig of geen benul hadden: officier
zijn gold als een erebaantje. De vestin
gen waren verwaarloosd, de magazij
nen leeg, de compagnieën onvoltallig.
Alleen op de vloot onder De Ruyter
kon men staat maken. Die heeft dan
ook de vijand ervan weerhouden een
anding uit te voeren. Het ergste even
wel was dat een algemeen vertrouwd
opperbevelhebber ontbrak.
.y
Literatuur o.a.. Dr. D. J. Roorda Het
Rampjaar 1672 (Fibulareeks, Van Dis-
hoeck 1971), een boekje dat in klein
bestek allerlei belangwekkende feiten
mededeelt en achtergronden belicht.
■IkUfinA
I
Li!::
«-■
""*9SSta«.
apF
dedeling „dat de Staten-Generaal zijn
misnoegen hadden gewekt” Karel II
was beledigd omdat in het stadhuis
van Dordrecht een schilderij hing dat
de overwinning bij Chatham in 1667
voorstelde. Met name het feit dat op
dit schilderij Cornells de Witt levens
groot was afgebeeld (de De Witten
stamden uit Dordrecht) achtte de En
gelse koning beledigend. Verder was er
natuurlijk als steeds de kwestie wie
voor wie op zee het eerst de vlag
moest strijken. Maar het is duidelijk
dat de oorzaken dieper lagen. Zeker
heeft meegespeeld het verlangen van
Karel II katholiek te worden en onbe
perkt koning over Engeland, maar de
hoofdzaak was toch de expansie-poli-
tiek van Frankrijk dat naar „natuurlij
ke grenzen” streefde: de Rijn, de Jura,
de Alpen en de Pyreneeën. Dat bete
kende dus dat de Zuidelijke Nederlan
den „aan het moederland toegevoegd
moesten worden”. Wie denkt niet aan
Hitlers Anschluss van Oostenrijk en
aan de Sudeten-Duitsers die immers
was, hielden twee mannen het hoofd
koel, merkwaardig genoeg twee tegen
standers: Willem van Oranje en Johan
de Witt. Naarmate de ster van de
eerste rees, daalde die van de tweede.
Binnen een kort tijdsverloop werd
Willem benoemd tot kapitein-generaal
voor één veldtocht, tot stadhouder van
Holland en Zeeland en tot kapitein-
generaal van de Unie voor het leven.
De Raadpensionaris had zich met klem
tegen deze verheffingen verzet: een
stadhouder was voor hem een man die
raar de monarchie streefde en De Witt
was republikein in hart en nieren. En
bovendien was Willem een neef van de
Engelse koning met wie de Republiek
in oorlog was. Moest men niet vrezen
voor collaboratie van de Oranje-partij
met de vijand? Intussen was het hem
onmogelijk zich tegen de volksbewe
gingen die soms een gewelddadig ka
rakter kregen, te blijven verzetten, ook
omdat hij persoonlijk uitgeschakeld
werd.
nMÜOt..
stew"’'"'
ook „heim ins Reich” moesten komen?
In dat streven vond Lodewijk XIV
echter de Republiek en De Witt, die
Frankrijk „wel als vriend maar niet
als buur wilde”, op zijn weg en in 1668
bij de vrede van Aken had hij moeten
inbinden. Van dat ogenblik dateerde
zijn „misnoegen” Engeland zag in Ne
derland een gevaarlijke handelsconcur-
rent, maar het had moeten begrijpen
dat Frankrijk bezig was veel gevaarlij
ker te worden. En het Franse goud
•ckte, want de Engelse financiën ston
den er niet goed voor na twee oorlo
gen. Bovendien was de persoonlijke
nvloed van de vorsten in de zeven
tiende eeuw veel groter dan nu. En
soms prevaleerde bij hen het eigenbe
lang boven het landsbelang.
rfl-..
.Jj
<L.:
SM»»
«f
Stow k
Kr nj
w-4 *51!
In deze periode waarin naar het
oekende woord de regering radeloos,
het volk redeloos en het land reddeloos
XjT
Hi „I
Op de oorlogsverklaring van Frank
rijk volgde die van Engeland als een
donderslag bij heldere hemel. Een ver
bond tussen die beide staten was,
meende Johan de Witt nog in het
begin van 1672 „soo verre buyten de
waerheydt als het Oosten van het Wes
ten.” Maar men verklaarde toen ten
minste nog de oorlog. In onze tijd
overvalt men gewoon zijn tegenstander
en komt achteraf met argumenten. Die
waren in 1672 trouwens bijzonder
zwak: Lodewijk volstond met de me-
IK
.41' H
Ut '‘r.y ‘"4
Ik l
Het grote verschil evenwel tussen
1672 en 1940 is daarin gelegen dat in
het rampjaar alles zoveel langzamer
verliep. In onze eeuw was de militaire
strijd in vijf dagen gestreden. Het
’eger capituleerde, de burgerij kreeg
een pluim van de bezetter voor haar
correcte houding, het leger voor zijn
ridderlijke strijdwijze. Daarmee gaven
de Duitsers te kennen dat voor hen de
oorlog met Nederland voorbij was. Als
wij ons nu maar rustig hielden, had
den wij niets te vrezen.
In 1672 was het verloop, zoals ge
zegd, veel langzamer. Op 6 april van
dat jaar verklaarde de Franse koning
Lodewijk XIV dat hij zich in oorlog
bevond met de Republiek der Zeven
Verenigde Nederlanden. Hij had zich
verzekerd van de steun van Karel II
van Engeland, zonder dat het Engelse
parlement daarvan iets wist. Dat vo
meerde dus gelden ter versterking van
de vloot, in de mening dat de tegen
Frankrijk gerichte Triple Alliantie tus
sen Nederland, Engeland en Zweden
nog bestond. Toen het begon te begrij
pen hoe de vork in de steel zat, werd
net naar huis gezonden. Zweden was
toen al door de Fransen omgekocht die
cök de bisschop van Munster en de
aartsbisschop van Keulen aan hun zij
de hadden weten te krijgen. Maximili-
aan Hendrik van Keulen was namelijk
ook bisschop van Luik en over zijn
gebied konden de Franse legers noord
waarts trekken zonder de neutraliteit
van de (Spaanse) Zuidelijke Nederlan
den te schenden.
IJssel gelegen troepen moesten zich nu
vm niet afgesneden te worden haastig
terugtrekken, gevolgd door talrijke
vluchtelingen, in panische angst voor
de vijand. Voor de junimaand voorbij
vas, was Lodewijk doorgestoten tot
het hart der Republiek. Hij sloeg zijn
lioofdkwartier op in Zeist. De Holland
se waterlinie-in-wording was nog de
enige barrière. Evenals in 1940 ont
stond er door de snelle overwinningen
van de vijand een paniek in het land.
Men bestormde de banken, de aandelen
kelderden, velen trachtten buitenslands
het vege lijf te redden. Zelfs naar het
vijandige Engeland probeerden som
migen te vluchten.
Kt
Zo was het rampjaar 1672. Het ver
haal eindigt eigenlijk met een anti
climax, hoewel de militaire situatie
verbeterde. In leder geval is de span
ning er uit. In de zomer van 1672 leek
het gedurende enige maanden of voor
de republiek het laatste uur had ge
slagen: in de jaren die volgden ontwik
kelde zich de Guerre de Hollande tot
een coalitie-oorlog waarin met wisse
lend succes gestreden werd De Repu
bliek heeft, niet zc erg elegant buiten
haar bondgenoten om (in 1678 vrede
met Frankrijk gesloten Maar in de
internationale politiek prevaleert
eenmaal het eigenbelang
J*
EVmk/mi
Mr
K’
Op 21 juni 1672 werd Johan de Witt,
toen hij na een statenvergadering
naar huis ging, op straat door vier
’ongemannen overvallen en doorstoken.
Voor dood lieten zij hem liggen, maar
de wonden bleken niet levensgevaar
lijk. De raadpensionaris moest echter
het bed houden; hij had na de verhef
fing van Willem III onmiddellijk ont
slag gevraagd en gekregen, maar daar
mee was het volk niet voldaan. Het
wilde bloed zien, in letterlijke zin zelfs.
De schavuit Tichelaar beschuldigde
Cornells de Witt van een poging hem
om te kopen een aanslag op het leven'
van de Prins te doen. Zelfs de pijn
bank kon de valselijk aangeklaagde
niet tot enige bekentenis brengen. Toch
werd hij verbannen zonder opgaaf van
redenen. Toen Johan de Witt enige
dagen later zijn broer in de Gevangen
poort bezocht, zijn beiden door een
woedende volksmenigte op de afschu
welijkste wijze gelyncht. Er bestaat
iver deze beestachtige misdaad een
uitgebreide literatuur, maar deson
danks blijft allerlei duister. Aangeno
men mag worden dat Willem geheel
buiten het gebeurde stond, maar het
blijft onvergeeflijk dat hij de moorde
naars in bescherming heeft genomen.
Hij moet Lange Jan wel gehaat hebben
met een diepe uit zijn kinderjaren
stammende haat en de vernederingen
die hij heeft ondergaan heeft hij zijn
tegenstander nooit kunnen vergeven.
Nu die uit de weg was geruimd, ont
plooide Willem plotseling zijn bijzon
dere gaven en wijdde zich volkomen
aan de taak waartoe hij zich in zijn
calvinistisch geloof door God geroepen
gevoelde: de bevrijding eerst van Ne
derland. daarna van Europa uit de
machtsgreep van Frankrijk.
hi1
hfii wMcf' w
a
w I JRi|r ipl
"n™
RL.
mlL,
i
ii
jiililMIMiiW
w
n-jgET, Jht
De enige zoon van stadhouder Wil
lem II en de Engelse prinses Mary
Stuart was, toen de oorlog uitbrak, 21
jaar oud. Na de dood van zijn vader in
1650 was het ambt van stadhouder niet
vervuld; het jonge prinsje groeide op
onder toezicht van De Witt en zijn
aanhang, de zogenaamde L o e v e s-
teinse factie. Men had hem in
1666 tot Kind van Staat verheven,
dat wil zeggen, dat de Staten van
Holland en hun raadpensionaris zijn
opvoeding ter hand namen. Een jaar
.ater schaften zij het stadhouderschap
in hun provincie af bij het zogenaamde
Eeuwig Edict en weer later gaven
zij de prins zitting in de Raad van
State, toen als nu een erebaantje, soms
zelfs een zijspoor. Maar nu het vader-
'and in gevaar verkeerde, wendden ve
len de blikken als vanzelf tot de jonge
Prins van Oranje als de man die
■•edding zou kunnen brengen in de
nood. En die nood was hoog gestegen,
t.angs de weg die Alva in 1567 had
gevolgd trok de Zonnekoning noord
waarts. Twee maanden na de oor
logsverklaring staken zijn troepen bij
Arnhem de Rijn over. Door de droge
zomer was de waterstand bijzonder laag
en op enkele paatsen was de
rivier doorwaadbaar. Onze achter de
B* if ff
In de jaren omstreeks
Frankrijk een voor die tijd dichtbe
volkte staat. Het aantal van zijn inwo
ners wordt op zestien miljoen geschat,
dat van Engeland met inbegrip van
Schotland en Ierland op zes en een
nalf miljoen, dat van de Republiek op
twee miljoen. Het Franse leger telde
120.000 man, huurlingen natuurlijk,
maar goed geoefend en uitstekend uit
gerust. Munster en Keulen konden sa
men ongeveer 30.000 man onder de
wapenen brengen. Zij zouden Neder
land van het oosten aanvallen, de En-
gels-Franse vloot die 80 schepen telde,
waarvan Engeland er 50 moest leveren,
zou de Hollandse en Zeeuwse kusten
c-antasten. Het hele plan was geïnspi
reerd op dat van Willem van Oranje
precies honderd laar vroeger. Tegeno
ver de vijandelijke troepen kon de
Republiek 33.000 man stellen, wier com
mandanten, grotendeels jongelui uit de
regentenstand, van militaire zaken
