UNIEI OUDHEIDKUNDIG PROJECT IN SCHOKKERBOS
I
Schokland
geologische
krijgt een
tuin
Kafka's mislukte liefdesverhouding
H
„HET ANDERE PROCES”
IJsselmsermuseum op
■■•1
4^
-V'
lllk I
ZATERDAG 22 JULI 1972
16
Erbij
(Van een onzer medewerkers)
ongeveer 200.000 jaar geleden.
Goede voorlichting
”Het gerecht”
Geen indiscretie
O
ET IS GEEN WONDER, dat velen zich steeds
opnieuw met Kaf ka’s werken bezighouden; er
zijn weinig kunstenaars, wier werk reeds op het
eerste gezicht zo intrigerend en raadselachtig is en van
wie zoveel authentiek biografisch materiaal (dagboe
ken, brieven) ter beschikking staat. Velen menen dan
ook, dat zij aan het allengs ontstane beeld een nuance
kunnen toevoegen of zelfs een geheel nieuw licht op
deze kunstenaar kunnen werpen. Zo schreef Elias Ca
netti de auteur van de unieke roman „Die
Blendung” in 1969 een boekje „Het andere Proces”
met als ondertitel „Kafka’s brieven aan Felice”. Het
is nu, vertaald door Theodor Duquesnoy uitgekomen
bij Polak en Van Gennep. Hij legt hierin een direct
verband tussen het ontstaan van de roman „Het Pro
ces” en Kafka’s verhouding tot Felice Bauer, met wie
hij zich in 1914 verloofde. Na korte tijd reeds werd
deze verloving verbroken. In 1917 kwam tussen hen
een tweede engagement tot stand.
Geologie-cursus
geeft van wat er bij het oudheidkundig bodemonder
zoek en bij de verschillende waterstaatkundige en cul
tuurtechnische werken na de drooglegging uit de bo
dem van de voormalige Zuiderzee te voorschijn ge
komen is. Naast de expositie in het oudheidkundig
museum komt nu een openluchtmuseum op geologisch
gebied. Het plan daartoe is in feite uit de nood ge
boren. De gesteentetuin moet namelijk de vervanger
worden van het, volgens geologen, voor West-Europa
unieke geologische reservaat in het Urker bos, dat
Staatsbosbeheer voor het publiek gaat sluiten, omdat
er veel vernield en weggenomen werd. Dit enkele hec
taren grote reservaat, genoemd naar wie beschouwd
wordt als de nestor van de amateur-geologie, P. van
der Lijn, bevat miljoenen, soms metershoge zwerf
stenen, die te beschouwen zijn als het restant van de
morenen (los gesteentepuin), bijeengebracht door de
gletsjers of het landijs, dat Nederland bedekte in de
Riss- of Saaletijd,
's:
N HET VOORJAAR VAN 1974 over een
kleine twee jaar dus wordt Nederland een
uniek project rijker. Een groep van ongeveer
veertig mannen en vrouwen die zich voor de geologie
interesseert, werkt momenteel aan een plan om in het
Schokkerbos op het voormalige eiland Schokland in de
Noordoostpolder een geologische tuin te realiseren.
Een terrein van ongeveer twee hectare groot wordt
ingericht met uit ons gehele land te betrekken gesteen
ten, grillig gevormd, sierlijk, log, van een paar voet tot
meer dan een meter hoog, daterend uit een tijd die
ver, heel ver, namelijk honderden eeuwen, van ons
vandaan ligt. Deze geologische tuin komt te liggen op
om even in dé sfeer te blijven een steenworp-
afstand van het oudheidkundig museum voor de
IJsselmeerpolder. In dit museum, dat jaarlijks goed is
voor zo’n 80.000 bezoekers, is een collectie vondsten
uit de Zuiderzeebodem samengebracht die een beeld
W'
k
X'k -
-s"
M
k.,
"F -
A
Es
ANNE BRANDENBURG
A
5?
-
/S
altijd bezig met de geologie, want je
zult nooit kunnen zeggen; nu ben ik
klaar met de studie”.
„Ik geloof dat de geologie bij de
jongeren nog niet zo in de belangstel
ling staat. Een beetje schroom zit er,
dacht ik, ook achter. Voor het onge
kende, het niet precies weten wat het
te betekenen heeft. Het heeft volgens
mij ook te maken met het feit, dat er
weinig litteratuur over bestaat”.
De geologische tuin op Schokland
wordt voor het overgrote deel gefinan
cierd door de Stichting De Jonge On-
De meeste aandacht wijdt Canetti in „Het andere Proces”
aan de verhouding Kafka-Felice; hij biedt als het ware een
uittreksel uit hun briefwisseling. Ook op dit punt heeft hij
zich van een interpretatie onthouden. Eén van de vele redenen,
die het contact bemoeilijkte is volgens mij hierin gelegen, dat
derzoekers. Gezien de omvangrijkheid
van het project liggen de kosten aan
de vrij lage kant: tussen de tien- en
vijftienduizend gulden, schat de heer
Hellinga. Het feit, dat het werk, op
enkele uitzonderingen na, door vrijwil
ligers wordt uitgevoerd, houdt die kos
ten zo gering.
Het boekje van Canetti biedt minder nieuws dan ik had ver
wacht, maar het is aanleiding opnieuw de aandacht te ves
tigen op de grote schrijver Franz Kafka en tevens tot het af
drukken van het ontroerende verlovingsportret uit 1917.
IN BRIEVEN EN DAGBOEKEN spreekt Kafka over die
Berlijnse bijeenkomst als over het „gerecht”. Naar aanleiding
van de verloving en het verbreken ervan schrijft Canetti: „Het
is aan te tonen, dat de emotionele lading van beide gebeurte
nissen linea recta opging in „Het Proces” met het schrijven
waarvan hij in augustus 1914 begon. De verloving resulteerde
in de arrestatie uit het eerste hoofdstuk, het „gerecht” komt
voor als de executie in het laatste”. Canetti voert verschillen
de bewijzen aan: „De omstandigheid van zijn bewegingsvrij
heid na zijn arrestatie herinnert allereerst aan die bewuste
verloving van Kafka in Berlijn. Kafka had indertijd het ge
voel, dat hij met de zaak totaal niets uitstaande had. Hij voel
de zich gekluisterd”. In zijn dagboek schrijft Kafka: „Was
gebonden als een misdadiger. Had men mij met echte boeien
aan in een hoek gezet en gendarmen voor mij geplaatst, het
zou niet erger zijn geweest. En dat was nu mijn verloving”
Ook met betrekking tot de executie van K. aan het eind van
de roman wijst Canetti op enige parallellen uit het dagboek,
waarin twee weken na de fatale datum het woord „gerechts
plaats” reeds verschijnt.
Franz Kafka met Felice Bauer,
kort na hun tweede verloving in
1917.
De opzet is om de geologische tuin
een zo sterk mogelijk Scandinavisch
karakter te geven, omdat, zo vertelt de
heer Hellinga, ons land er in de ijstijd
-
Deze heeft zijn stenenbezit nagelaten
aan de gemeente Noordoostpolder en
hij vroeg de heer W. T. Hellinga uit
Muiderberg zijn werk voort te zetten.
De heer Hellinga is in zijn vrije tijd
geologsch medewerker van het oud
heidkundig museum een paradijselijk
plekje in het Noordoostpoldergebied.
TOEN BLEEK DAT DE jeugd niet
warm liep, moest naar andere moge
lijkheden gezocht worden. En die wer
den gevonden in de al eerder genoem
de Vereniging van Vrienden van de
Musea van de IJsselmeerpolders- De
heer Hellinga: „In die vereniging is een
grote groep mensen, die zich erg voor
de geologie interesseert. Al voor het
achtste jaar volgt een groep van zo’n
30 mannen en vrouwen een geologie-
cursus, die door mij gegeven wordt”.
Andere facetten zijn het ontbossen
en herbeplanten van het betreffende
terrein, een punt in het Schokkerbos
waar de keileem bijna aan de opper
vlakte ligt, de determinatie van het
aanwezige stenenmateriaal en het be
palen van de stenen die men van
elders in het land moet laten aanvoe
ren.
niet zo uitzag als de Scandinavische
gebieden nu.
In brieven aan Grete uitte Kafka zich herhaaldelijk negatief
over Felice. Op een geplande ontmoeting in een hotel in Ber
lijn, waar de verloofden beiden met een bevriende relatie ver
schenen, opende Felice de aanval. Deze was gegrond op zijn
kritische uitingen over haar in zijn brieven aan Grete Bloch.
Kafka weerlegde de beschuldigingen niet „en aan zijn ver
loving kwam een einde, zoals hij gewild had”.
haar als afgezante naar Praag gestuurd, om tussen haar en
Kafka te bemiddelen. Volgens Canetti ontstond tussen haar
en Kafka een grote vertrouwelijkheid; hij spreekt zelfs over
een driehoeksverhouding.
bij een bezoek de spanning tussen beiden, of ze de oude be
tovering kunnen terugvinden zó groot was, dat deze de ont
moeting een mislukking deed worden. Bij hun sporadische
ontmoetingen hebben ze deze spanning slechts enige malen
kunnen overwinnen. Van de vijf jaar, dat ze elkaar kenden,
hebben ze hooguit drie maanden in eikaars gezelschap door
gebracht. Het verschil tussen de geïdealiseerde ontvangster
van zijn brieven en de werkelijke Felice bleef bijna steeds
niet te overbruggen.
Het huidige gesteentereservaat in
het Urkerbos.
Le Nouvel Observateur meldde onlangs, dat Felice een jaar
en drie maanden nadat ze met Kafka had gebroken, trouwde
met een rijke zakenman uit Berlijn. Ze kreeg twee kinderen
en ging in 1936 naar Amerika. Vijf jaar voor haar dood ver
kocht ze haar correspondentie met Kafka aan een Duitse uit
gever.
Hij is ook de stuwende motor achter
het plan om in het Schokkerbos de
geologische tuin aan te leggen. De
geologie is voor hem een fascinerende
studie. „Ik ervaar het als een enorme
verrijking van het leven. Ieder mens
die zijn dagelijks werk goed doet, moet
iets hebben waarin hij nu en dan even
vluchten kan. Zo heb ik dit. Het is
mijn tweede ego. Het heeft me gepakt
•n het laat me niet meer los. Je blijft
Toch heeft Canetti in zijn zeer leesbaar werkje nauwelijks
een tip van de sluier, die over het kunstwerk „Het Proces”
hangt, opgelicht. Hij weet dit zelf: „Maar in gebn geval wordt
door het volgende betoog aan de roman iets van zijn sinds
jaar en dag groeiend geheim ontnomen”. Hiermee moet men
het eens zijn: Canetti biedt een verklaring voor het ontstaan
interpretatief wordt aan het bekende weinig toegevoegd.
Er waren in de 12de en 14de
eeuw ook twee ronde burchten, die
enkele eeuwen laten weer verdwenen.
Ook in Wieringermeerpolder lag in de
late middeleeuwen toen het gebied
nog niet door de zee verzwolgen was
een achttal kapeldorpen, waarvan
huisplattegronden en waterputten zijn
aangetroffen.
•AA
Meer tegen het eind van het werk wijdt Canetti verschil
lende pagina’s aan de rol, die het verschijnsel „macht” in al
zijn variaties voor Kafka vervult. „Er schuilt iets hoogst op
windends in deze hardnekkige poging van een zwakkeling om
zich aan de macht in iedere vorm te onttrekken.Het schijnt
raadzaam te laten zien hoezeer hij van dit fenomeen vervuld
was, dat voor onze tijd het belangrijkste en schrikwekkendste
is geworden. Van alle schrijvers is Kafka de grootste expert
inzake macht. Hij heeft deze in al haar aspecten aan den lijve
ondervonden en in beeld gebracht”.
Deze koudeperioden werden onder
broken door warme, waarin het ijs
voor een groot deel afsmolt. Vooral de
koude perioden waren belangrijk voor
het geologische gebeuren. De zee zelf
oefende door middel van de golfslag
een eroderende werking uit op de kust
en soms op de zeebodem. Langs de
kusten zijn vele delta’s gevormd, door
dat de rivieren die in zee uitmondden
veel puin, zand en slib meevoerden.
De laatste ijstijd begon ongeveer
600.000 jaar geleden efi eindigde zo’n
8500 jaar voor Christus. In deze ijstijd
kunnen vier koudeperioden worden on
derscheiden waarin het landijs zich
sterk over Noord-Europa, en in de
derde periode ook over Nederland, uit-
breidde.
Tijdens de drooglegging van Zuider-
zeegedeelten zijn ook honderden
scheepsresten gevonden. Zelfs ook een
compleet schip dat, evenals de andere
vondsten van oude scheepswrakken,
een plaats heeft gekregen in het mu
seum voor scheepsarcheologie in Ketel-
haven.
Toch is hij van mening dat men de
mensen het genot van het aanschou
wen van zo’n gesteentereservaat niet
mag onthouden. „Toen ik van het be
sluit van Staatsbosbeheer hoorde, heb
ik me wel even af gevraagd: is ’t reser
vaat er voor de belangstellenden of
zijn de belangstellenden er voor het
reservaat? Maar goed beschouwd is het
een juist besluit van Staatsbosbeheer”.
„Toen dit zich afspeelde, was men
het er wel met elkaar over eens dat er
een alternatief moest komen. En die
komt er nu dus in het Schokkerbos”.
De aanleg van de gesteentetuin is een
project van de ongeveer 1000 leden tel
lende Vereniging van Vrienden
van de Musea voor de IJsselmeerpol
ders en de uit een initiatief van de
VARA-televisie ontstane Stichting De
Jonge Onderzoekers.
Water in poriën en spleten van ge
steenten oefenden bij bevriezing een
sterke druk uit op deze gesteenten,
waardoor aan de oppervlakte vergrui
zing en verstoring van de gesteentela-
gen ontstond. Veel van dit gruis werd
door de voortbewegende ijsmassa mee
gevoerd en bleef bij het terugtrekkn
van het ijs liggen, de zogenaamde
eindmorenen.
Doodzonde vindt de hoer Hellinga
het dat het gesteentereservaat in het
Urker bos niet langer voor het publiek
toegankelijk is. Voor het besluit van
Staatsbosbeheer heeft hij evenwel alle
begrip- „Een wetenschappelijk zo be
langrijk gebied kun je gewoon niet
prijsgeven aan de vernielzucht van de
mensen. Het is de schuld van het
publiek zelf. Het klinkt erg cru als ik
het zeg, maar er is niets ergers dan
publiek. Ze nemen stenen mee, slaan
stenen stuk. En dat kun je toch niet
hebben”.
„Daar zit van alles in: boeren hier
uit de omgeving, leraren, jongeren, alle
branches. Dat gaat in leeftijd van 10
tot 70 jaar. We hebben een aantal
werkgroepen gevormd, die thans bezig
is het project met de gesteentetuin
gestalte, te geven”.
W
Het museum, liggend op een van de
drie kunstmatige terpen van het nu
droogliggende eiland, beschikt ook over
bijzonder materiaal van twee van de in
onderzoek zijnde nederzettingen van de
zogenaamde Swifterbant-cultuur in
Oostelijk Flevoland, daterend van voor
3600 voor Christus: kleine vuurstenen,
werktuigen, aardewerk en jachtbuitres-
ten zijn daar aan het licht gekomen,
te zamen met vuurplaatsen en mense
lijke skeletten uit dezelfde tijd, op
meer dan 5,5 meter beneden NAP lig
gend.
Van tienduizenden jaren geleden da
teren de beenderen van mammoet,
neushoorn en reuzenhert, gevonden tij-
des zandzuigen op diepten van 25 tot
30 meter. Op het buitenterrein van het
museum worden ankers, zandstenen,
sarcofagen uit de middeleeuwen, re
gen- en welwaterputten een originele
peilschaal voor waterhoogtemeting en
een houten beschoeiing om het eiland
van weleer te verdedigen tentoonge
steld.
Grote aandacht krijgen de presenta
tie van en de voorlichting aan het
publiek. Er komen onder meer ma
quettes, kaarten en teksten in de tuin
te staan. „Als het goed wordt opgezet,
en ik dacht dat we daar in zullen
slagen”, aldus de heer Hellinga, „dan
zit er in die tuin een heel verhaal voor
het publiek”.
Verder teruggeleid in het verleden
wordt de bezoeker in een tweede expo
sitieruimte: geschiedenis van het laat
middeleeuwse Enserkerkje en herinne
ringen aan de handelsrelaties in de
late middeleeuwen. Tussen de tiende
en dertiende eeuw lag in het gebied
dat nu Noordoostpolder is een achttal
kleine dorpen.
Tot deze gesteentecollectie uit de
IJsselmeerpolders, herinnerend aan de
tijd toen 200.000 jaar geleden het land
ijs deze zwerfstenen van Scandinavië
meebracht en deze tijdens het afsmel
ten in ons landschap achterliet, be
hoort ook een verzameling van de
amateurgeoloog Van der Lijn.
Kort na de oorlog, bij de droogleg
ging van de Zuiderzee, werden deze
keileemvelden (keileem: gedurende de
ijstijd door het landijs getransporteer
de grondmorene) ontdekt. Er lagen de
prachtigste gesteenten. Bij het aanileg-
gen van het Urker bos heeft Staatsbos
beheer een gedeelte van het betreffen
de gebied gereserveerd als geologisch
reservaat, dat nu kunstmatig planten-
vrij gehouden wordt, omdat anders de
gesteenten voor het oog verloren zou
den gaan-
Als gevolg van de vernielingen en
omdat er veel weggenomen werd (het
aantal mensen dat er een liefhebberij
in heeft om stenen te verzamelen is de
laatste jaren sterk uitgebreid) heeft
Staatsbosbeheer enige tijd geleden het
besluit genomen dit wetenschappelijk
zeer belangrijke reservaat voor het pu
bliek te sluiten. Pas na schriftelijke
aanvragen en dan alleen nog in groe
pen kan men het bezichtigen.
IN DE EERSTE HELFT gaat Canetti aan de hand van de
in 1955 gepubliceerde correspondentie in op het ontstaan
van de verhouding Kafka-Felice. Zij ontmoetten elkaar ten
huize van Max Brod, Kafka’s toegewijde vriend. Weldra begon
een zeer intensieve briefwisseling. Kafka in Praag wo
nend schreef haar naar Berlijn, waar zij werkte, met een
frequentie van soms wel drie brieven per dag. In juni 1914
was de officiële verloving in Berlijn. Steeds was Franz Kafka’s
verhouding tegenover Felice ambivalent zoals tegenover een
huwelijk in het algemeen. Hij wilde graag trouwen, maar toch
vreesde hij de druk, die zij op hem zou leggen. Hij was bang
voor het verlies van zijn persoonlijke geestelijke vrijheid en
vreesde dat een geregeld leven hem de mogelijkheid om schep
pend werkzaam te zijn zou ontnemen.
Toen de verloving eenmaal een feit was, werd hij zich eens
te meer van de knellende banden bewust. Zes weken later
reeds werd de verloving verbroken en hier wijst Canetti op
een sterke overeenkomst tussen de roman „Het Proces” en
Kafka’s persoonlijke belevenissen. Een belangrijke rol heeft
Grete Bloch hierin gespeeld, een vriendin van Felice, door
De leiding van het museum op Schok
land kwam vorig jaar zomer in
contact met deze stichting. De heer
Hellinga: „Deze stichting legt een pro
jectenarchief aan, waaruit jonge men
sen die een wetenschappelijk onder
zoek willen verrichten, een handleiding
kunnen betrekken. Ze miste onder
meer nog een geologisch project en
vroeg of wij haar daar aan konden,
helpen”.
De gesteentecollectie uit de IJssel
meerpolders in het sluitstuk van de
binnenexpositie van het museum
Schokland, dat verder geheel in het
teken staat van de archeologische
vondsten die gedaan zijn bij de gedeel<-
telijke droogmaking van de Zuiderzee
en de wordingsgeschiedenis van het
nieuwe land. Onder andere wordt ge
toond hoe de geschiedenis van Schok
land in feite door de evacuatie op
last van de regering in 1859 een
einde nam en wat de oorzaken daarvan
waren.
TWEE INDRUKWEKKENDE GEDEELTEN bevat Canetti’s
werk: de openingspassage, waarin hij de lezer, die hem van
indiscretie zou kunnen beschuldigen, weerspreekt: „Ik heb
deze brieven gelezen met een ontroering als ik in geen jaren
bij geen enkel litterair werk heb ondergaan. De brieven staan
nu op één lijn met die onverwisselbare memoires, autobiogra
fieën en briefwisselingen, waar Kafka zelf zijn leeshonger mee
stilde. Hij, wiens voornaamste eigenschap eerbied was, is er
niet voor teruggeschrokken de brieven van Kleist, van Flau
bert en Hebbel steeds te herlezen. Zo moet men Felice Bauer
er werkelijk dankbaar voor zijn, dat zij de brieven van Kafka
aan haar bewaard en in veiligheid gebracht heeft, ook al heeft
zij het over haar hart kunnen verkrijgen ze te verkopen”.
Omdat men niet de weg van de
minste weerstand heeft willen nemen
men zou bijvoorbeeld een massa bij
eengezochte zwerfstenen zomaar op
een terreintje kunnen neerpoten is
er een gedegen voorbereiding nodig.
Een van de eerste activiteiten beteken
de de inventarisatie van de huidige
flora en fauna van het gebied in het
Schokkerbos, waar de geologische tuin
wordt aangelegd.
Het materiaal voor de inrichting
moet met name komen uit het gebied
boven de lijn Haarlem-Amersfoort.-
Nijmegen. Verder is in de ijstijd het
uit het noorden komende ijs niet ge
gaan, aldus de heer Hellinga.
«Ks: X -
W-
JT\ .X'
W'? Xs” -
„-XXk* X.'
,x - Axt
.-■■■
.V v
4'. -
