POOLSE LEIDERS WILLEN BETERE
VERSTANDHOUDING MET KERK
NAAR POLITIEK ASPECT IN HET GELOOF
Ds. BUSKES EN DOROTHEE SÖLLE STREVEN
NJC krijgt
de
een nieuwe
voor
voorzitter
maar voor
Pastorale
motieven
Weekend
over
Afrika
In de greep
van het
milieu
de wereld"
„Christus kwam niet
kerk
NIEUWE
UITGAVEN
14
REVEREND E. BALLS IN VELSEN
ZATERDAG 2 SEPTEMBER 1972
Erbij
(Van onze redacteur
Geestelijk Leven)
„Toen ik als jonge dominee in Amsterdam-Zuid naast dominee Geel
kerken kwam te staan namen de mensen mij wel eens kwalijk dat ik er
een eigen mening op na hield. Ik heb toen altijd gezegd dat ik liever
Buskes de eerste dan Geelkerken de tweede was”. Aldus ds. Buskes in
een van zijn markante uitspraken, gedaan in een NOS-televisieprogram-
ma, waarin hij over zijn leven vertelde. In het boekje „Recht en slecht”
is de tekst van dit televisieprogramma nader uitgewerkt. Een boekje,
waarin men niet alleen nader kennismaakt met de boeiende mens Buskes,
maar ook tal van boeiende bijzonderheden verneemt over belangrijke fi
guren, die hij ontmoet heeft, zoals Kees en Betty Boeke, Henriëtte Ro
land Holst, Karl Barth, Abraham Kuyper, Herman Bavinck. „Bavinck
heeft mij bevrijd van de hypnose van de antithese van Kuyper”, schrijft
Buskes ergens, en van Barth zegt hij, dat hij hem de bevrijding heeft
gebracht, toen hij klem liep tussen fundamentalisme en vrijzinnigendom.
In het kader van de vergadering
van het centraal comité van de
Wereldraad van Kerken in
Utrecht hebben tal van deel
nemers bezoeken aan plaatsen in
Nederland gebracht om daar ken
nis te nemen van het plaatselijke
kerkelijke leven en ook om wat te
vertellen van het werk van de
Wereldraad van Kerken. In Vel-
sen was de spreker reverend E.
George Balls van de Church of
Scotland. In een drukbezochte
bijeenkomst in de gereformeerde
Petrakerk in IJmuiden hield hij
een toespraak, waaruit wij gaarne
het volgende willen putten.
Conservatieve Westduitse katholieken hebben zoals werd verwacht
zuur gereageerd op de officiële Vaticaanse erkenning van de Oder-
Neisse-grens. Het Vaticaan deed dit door de „apostolische bewindvoer
ders” van vier Westpoolse bisdommen die tot het einde van de tweede
wereldoorlog op Duits grondgebied lagen, te benoemen tot residentiële
bisschoppen. Het Vaticaan nam deze stap na de ratificatie in het West
duitse parlement van de verdragen tussen Bonn met Moskou en War
schau.
A Jiö
J. N. STUIFBERGEN
RONALD KRAAYEVELD
REVEREND E. GEORGE BALLS
^WVVWVVVVVWWWVWWVWWWWWWVWVWWWVVVWVWVWVVVVWWWVVWWWWMVWVV
op het terrein van de politiek, noch op
het terrein van de maatschappij.
Het boek is voortgekomen uit een
lezing over Bultmanns hermeneutisch
uitgangspunt en de politieke theologie
die Dorothee Sölle enige tijd geleden
hield voor de „Theologische Arbeits-
kreis Alter Marburger” in Hofgeismar.
Ook ia dit boek ontvouwt zij weer vele
De affaire Geelkerken krijgt ruime
aandacht. Naar aanleiding van deze
„slang in het paradijs”-kwestie, die ook
Buskes een schorsing opleverde, zegt
hij: „Naar mijn overtuiging komen de
ze dingen altijd van bovenaf, van de
theologen, niet vanuit de gemeente. Ik
heb vanaf die tijd dan ook een onbe
paald wantrouwen gekoesterd jegens
kerkelijke autoriteiten en daarom sta
ik ook wat sceptisch tegenover het
kerkelijke instituut. Ik zet eigenlijk
alles op de ene kaart van de gemeente
zelf”.
Ds. Buskes kwam na de affaire van
Texel naar Amsterdam. Het getal afge-
zette dominees steeg, zodat er tenslotte
Hoe ziet Buskes de kerk nu? Hij zou
willen dat de kerk non-conformistisch
was. Het evangeile mag nooit dienen
tot handhaving van het bestaande,
noch op het terrein van de kerk, noch
„Het evangelie is een wereldaangele-
genheid. Het gaat om de gehele wereld,
om alle mensen. Want Christus is voor
de hele wereld en voor alle mensen
gekomen. Niet alleen voor de kerkelij
ke mensen, maar voor alle mensen.
Wij hebben daar dienstbaar aan te
zijn”.
Er is een manifeste kerk, zegt Bus
kes, en dan voelt hij het meest voor de
gewone gemeente en het minst voor
het kerkelijk instituut.
Maar er is ook een latente kerk en
dan denk ik aan iemand als Dorothee
Sölle. Met haar theologie ben ik het
niet eens, maar zij heeft een pastorale
bewogenheid waar ik jaloers op ben en
waarvan ik zou willen dat die in de
kerk meer gevonden werd. Dan krijgt
ons geloof ook een politiek en sociaal
aspect.”
Van de zojuist genoemde Dorothee
Sölle is de Nederlandse vertaling
van haar boek „Politieke theologie”
verschenen, een discussie met Rudolf
Bultmann. Dorothee Sölle ontwik
kelt hier de theologisch grondslagen
voor een christelijke maatschappij
kritiek. Oude begrippen als „zonde”,
„heil” en „waarheid” krijgen de po-
litiek-maatschappelijke betekenis die
ze oorspronkelijk al volgens dr. Sölle
in de verkondiging van de historische
Jezus bezaten”.
- een door Moskou „vereiste” hou
ding - door de Poolse regering heeft
in Moskou nooit zoveel indruk ge
maakt, zolang de kerk daar rustig
bleef voortbestaan en zelfs haar in
vloed kon uitbreiden.
Pogingen om de kerk een totaal
faillissement op te dringen door het
opleggen van astronomisch hoge belas
tingen op kerkelijke gebouwen werden
„grapjes”. Er is nooit één zloty betaald.
En als de Poolse regering geen bouw
vergunning voor een nieuwe kerk wil
de geven, werd die kerk veelal toch
gebouwd - zonder vergunning. Ter il
lustratie de volgende cijfers. Het aan
tal kerkgebouwen steeg van 7000 in
1939 tot 13000 in 1970. Het aantal
priesters is sinds 1939 verdubbeld, er
zijn nu zeventig bisschoppen en twee
kardinalen tegen 45 bisschoppen en een
kardinaal voor de oorlog.
Tot de schaamteloze schijnprocessen
tegen kerkelijke leiders, zoals tegen
kardinaal Myndzentsi in Boedapest, in
de meeste Oosteuropese landen is het
in Polen niet gekomen. Zelfs in de
grimmigste tijden van Gomulka dorst
deze geen hand naar kardinaal Wyn-
sinski uit te steken. Want ook tiomul-
ka wist, wat Gierek nu openlijk zegt,
dat het roomse christendom een essen
tieel onderdeel vormt van het Poolse
nationale bewustzijn.
erkenning van de Poolse souvereiniteit,
dan uit de woorden van mgr. Woeste
blijkt.
Het was in Rome allang bekend, dat
de Poolse regering in een Vatikaanse
erkenning van de nieuwe status van de
vier Westpoolse bisdommen een aanzet
zou zien in de verbetering van de
relaties tussen Kerk en staat in Polen.
Zolang deze erkenning geen feit was,
kon van normalisering geen sprake
zijn. Vandaar ook de druk, die kardi
naal Wynsinski de laatste jaren op
Rome heeft uitgeoefend. Ook de R.K.
Kerk in Polen heeft belang bij een
normalisering van de betrekkingen. Er
liggen al jaren een aantal kwesties, die
De gesprekken hierover liepen de
laatste jaren steeds stroever. De ge
noemde Vatikaanse stap wordt in Po
len algemeen opgevat als een teken
van goede wil, dat leidt tot een sfeer-
verbetering in Polen, die perspectieven
sou kunnen bieden voor een spoedige
oplossing van de problemen.
onoplosbaar blijken, zoals de (officiële)
afschaffing van het staatstoezicht op
het godsdienstonderwijs en steun aan
de kerkebouw.
Op 21 en 22 oktober wordt in het
conferentieoord van het Zendingscen-
trum te Baarn een Afrika jongeren
weekend gehouden. De sprekers zijn
drs H. Baas, secretaris Afrika-Zending,
die veertien jaar als sociaal-econoom
in Indonesië heeft gewerkt en vier jaar
in Rwanda als godsdienstleraar aan
een middelbare school en internaatslei-
der en Tom Draisma, die zes jaar
leraar in Zambia was en daarna twee
jaar politiek vormingsleider in de be
weging „Afrika 2000” in Zambia.
Het thema „Afrika” komt aan de
orde in een gesprek, op gang gebracht
door een korte inleiding; stellingen
worden in discussiegroepen besproken;
audio-visueel materiaal is aanwezig.
Inlichtingen: zendingscentrum Baarn,
tel. 02154-4051.
De Westduitse bisschoppen hebben
zich nog niet over de erkenning - die
met name moeilijk ligt bij uit het
voormalige gebied afkomstige katholie
ke vluchtelingen - officieel uitgelaten.
Maar de perschef van de zeer behou
dende kardinaal Döpfner, voorzitter
van de Westduitse bisschoppenconfe
rentie, liet geprikkeld weten, dat het
Vatikaan noch met de bisschoppencon
ferentie, noch met haar voorzitter
overleg heeft gevoerd over deze erken
ning. Wel werden de Westduitse bis
schoppen kort voor de bekendmaking
van de erkenning hiervan op de hoogte
gesteld.
Ook de commissaris van de West
duitse bisschoppenconferentie bij de
regering in Bonn, mgr. Wilhelm Woes
te, had het moeilijk met deze Vati
kaanse stap. Hij haastte zich te verkla
ren, dat het Vatikaan zich bij haar
beslissing uitsluitend heeft laten leiden
door „pastorale motieven en door de
druk, die het Poolse episcopaat jaren
lang op Rome heeft uitgeoefend om
deze stap te nemen. Maar er zit bedui
dend meer vast aan de Vatikaanse
een groep kerken ontstond met 27
dominees en een zendeling. Dat werd
het Hersteld Verband, „Het Hellend
Vlak noemden de gereformeerden dat
of ook wel Villa Ruimzicht, en, zoals
de geuzen het scheldwoord geus altijd
als eretitel hebben opgevat, zo hebben
wij die naam Villa Ruimzicht ook als
een eretitel beschouwd, omdat wij bin
nen het Hersteld Verband het gevoel
hadden dat we inderdaad op een nieu
we wijze kerk konden zijn”.
Het boekje bevat tal van documen
ten, die een helder licht werpen op
vele activiteiten van ds. Buskes. Een
van de treffendste is wel een stuk uit
„De Misthoorn” uit december 1940. Dit
mij eenvoudig niet toegestaan om, het
Woord Gods sprekende, van de ortho
doxie uit niet te komen tot de ortho-
praxie en dus de preek in dienst te
stellen van de bestrijding van het nati-
onaal-socialisme en het anti-semitis-
me.”
zou worden vernieuwd en herschapen
tot een meer gevoelig, gehoorzaam in
strument in Zijn handen om zorg te
dragen voor Zijn bedoelingen met deze
wereld. Want Christus kwam niet voor
de Kerk, hij stierf en verrees niet voor
haar, maar voor de wereld, opdat die
gered zou worden. Niet voor ons alleen
liet Hij zijn licht schijnen in ons hart
en riep Hij ons tot zijn kerk, maar
voor de wereld, opdat wij zijn ogen en
oren zouden worden, zijn handen en
voeten en hart, zijn lichaam dat Hem
dient in onze wereld van vandaag.
Christus zoekt dus geen eenheid om
wille van de Kerken, maar omwille
van de eenheid in de wereld, om alle
slagbomen af te breken en alle ver
deeldheid te helen, die men aantreft in
de mens zelf, tussen de mensen onder
ling en ook tussen de mensen en hun
Vader in de hemel.”
Rev. Balls riep zijn gehoor op nauw
keurig de structuren van de Kerken te
onderzoeken en vooral ook het ge-
meenteleven, „de dingen in onze Ker
ken waaraan we ons geld en onze tijd
en onze energie geven en onszelf eer
lijk en open de vraag stellen in hoe
verre die inspanningen gericht zijn op
dit grotere doel, of zij ons daadwerke
lijk plaatsen naast de zieke de ver
vreemde, de arme, de verdrukte, de
vertrapte en de vergeten mens. Laat er
ook een nieuwe trouw, een nieuwe
aandrang te merken zijn in onze gebe
den, onze eredienst, in ons devotiele-
ven, zodat we verstaan wat God de
Heer ons te zeggen heeft, en gevoelige-
worden voor de leiding van zij».
Geest.”
De sectie sociale vragen van de Raad
van kerken in Nederland heeft gezorgd
voor een veelzijdig informerende pu-
blikatie over (kerk en) christen en
milieuzorg. Deze pubiikatie, „In de
greep van het milieu”, is verschenen in
de vorm van een speciaal dubbel-num-
mer van Kosmos en Oekumene rond
dit thema, maandblad gewijd aan het
samenleven In kerk en wereld en uit
gave van de St. Willibrordvereniging
en het Oekumenisch Aktie Centrum.
„Het feit dat we hier bijeen zijn
toont aan dat er een eenheid in Jezus
Christus bestaat tussen ons en dat we
die eenheid erkennen” zo zei rev. Balls.
Maar hij vond deze eenheid niet ge
noeg. „Het is een eenheid die niet altijd
even duidelijk is voor de wereld als
voor ons, met als gevolg dat het een
stemmig getuigenis van de kerken over
Jezus Christus door de wereld niet
altijd even duidelijk wordt gehoord.
Als burger van een land waar we de
last dragen van het probleem Noord-
lerland met al zijn meedogenloze sec-
tarlsche verdeeldheid en verbittering
moet ik ook zeggen dat onze eenheid
in Christus niet altijd even duidelijk
en vanzelfsprekend is voor alle leden
van onze kerken als ze voor sommigen
van ons wel is. Bovendien, deze een
heid die onder ons bestaat, of liever dit
blijvend gebrek aan eenheid, heeft op
zoveel plaatsen een opeenhoping tot
gevolg van kerkelijke gebouwen, per
sonen en instanties en zodoende een
beschamende verspilling van de be
perkte en kostbare kerkelijke hulpmid
delen aan geld, mankracht, denken en
doen, die anders veel effectiever en
efficiënter gebruikt hadden kunnen
worden in dienst van Christus en de
wereld waarvoor Hij stierf.”
Rev. Balls noemde onze voortduren
de verdeeldheid in kerkgenootschappen
een hinderpaal voor de blijde bood
schap, een zonde en een blijvende be
lediging van de Christus die wij dienen
en die niet verdeeld is.
Maar de spreker bracht nog een
andere gedachte naar voren: „Als dooi
een plotseling wonder de verdeeldheid
van de kerken morgen zou worden
hersteld, zou dit voor de kerk toch
weinig betekenen en in de hemel hele
maal geen vreugde veroorzaken, tenzij
de kerk tegelijkertijd door Gods Geest
Opstand tegen God en opstand tegen
maatschappelijk-politiek falen zijn nie.
gescheiden zomin als in het denken
van Israël handelen en ondergaan ge=
scheiden worden. Voor ons - na het
afsterven van de directe religieuze re
latie met God - geldt vandaag; God
kan alleen in mensen gehaat en bele
digd worden”.
Hier ziet men tegelijkertijd de band
en de tegenstelling tot Buskes. In hun
verbondenheid met de mens in deze
wereld, in hun verzet tegen de apathie
ten aanzien van de maatschappelijke
problemen staan zij naast elkaar. Maar
een tussenzin als „na het afsterven van
de directe religieuze relatie met God”
zou Buskes nooit kunnen schrijven.
KEES MAAS
rijke gedachten. Zo betoogt zij onder
meer dat de moeilijkheid om vandaag
in vergeving te geloven nog vergroot
wordt door de structuur van het sa
menleven in onze maatschappij. „Ver
geving kan alleen de mens als geheel
betreffen. God vergeeft niet sommige
zonden wel en andere niet, maar hij
vergeeft de zonde van de mensen. In
een pluralistische rollenmaatschappij,
waarin mensen altijd alleen in een
bepaald opzicht optreden en gebruikt
worden, heeft een dergelijk gebeuren
dat de totale mens betreft geen plaats
en geen zin”.
In haar opvatting is de zondaar de
vanuit het perspectief van de natuur
lijke mens onschuldig lijkende collabo
rateur met het structurele, meestal
anonieme onrecht. In overeenstemming
daarmee is zonde dan - theologisch-
politiek gedacht -collaboratie en apa
thie. In antwoord op Bultmann schrijft
Dorothee Sölle dat de politieke inter
pretatie van de bijbel erin is geïnteres
seerd dat zondebesef niet wordt ver
vangen door gevoel van machteloos
heid. „De ons religieus opgedrongen
machteloosheid versluiert onze zonde,
onze winst en onze apathie.
Politieke theologie, v.l.n.r. ds. Vis
ser, prof. Van Niftrik, ds. Buskes,
Dorothee Sölle, prof. Groot en
pastoor Keet.
Want de huidige Poolse leider Ed
ward Gierek is vastbesloten om tot een
goede verstandhouding met de kerk te
komen. In Polen circuleren al enige
tijd verhalen, als zou de Poolse regering
uit zijn op een soort concordaat met de
Heilige Stoel en al zouden hierover al
onderhandelingen gevoerd worden. In
dit kader past misschien ook het vorig
jaar verspreide bericht - dat overigens
nimmer bevestigd werd - dat de paus
een bezoek aan Polen voorbereidde.
Duidelijk is in ieder geval, dat Gierek
de kerk en met name het rooms-
katholicisme in zijn eigen land erkent.
De vraag waarom Gierek nu juist zo
gebrand is op goede betrekkingen met
de kerk in eigen land, is moeilijker te
beantwoorden. Gierek wil rust in het
land - zeker na de periode van econo
misch wanbeleid van zijn voorganger
Gomulka - en is reëel genoeg om te
erkennen, dat hij daarbij niet om de
kerk heenkan.
Toch kan Gierek niet te ver gaan
- ook al zou hij dat willen. Het
officieel naar buiten belijden van
een principieel atheïstische houding
nationaal-socialistische blad doet een
felle aanval op ds. Buskes, voorzitter
van Kerk en Vrede, „een halfjood, die
op sluwe wijze deze belangrijke positie
heeft verworven”.
Buskes waagt het internationaal, Jid
disch te denkeh, zegt het blad. „Hij
zegt dat het Nederlandse recht geen
onderscheid maakt tussen Jood en
niet-Jood. Deze onderscheiding is voor
een humanist niet aanvaardbaar, zegt
hij. Maar ons Volk gaat, ondanks Bus
kes, inzien dat dit Nederlandse recht
geen recht is, juist omdat dit onder
scheid ontbreekt. Deze fout van het
verleden zal worden hersteld”. Buskes
bleef in de oorlog tegen het nationaal-
socialisme preken, de NSB noemde
hem de „preektijger”. Iedere zondag
morgen- was de Muiderkerk in Amster-
dam-oost vol, veelal met mensen, die
helemaal niet kerkelijk waren, maar
daar de enige plaats vonden waar nop
tegen het nationaal-socialisme werd
geprotesteerd en gebeden voor joden
en communisten in de concentratie
kampen.
„Als men mij nu vraagt”, schrijft
Buskes, „Heb je dat heldhaftig gedaan?
- dan zeg ik: nee, ik heb soms staan
trillen op de preekstoel. Maar het werd
„Recht en slecht’ door ds J. J.
Buskes (Uitgeverij Semper Aeendo
NV, Apeldoorn).
„Poilitieke theologie” door Doro
thee Sölle (Bosch en Keuning N.V
serie Oekumene)
De heer J. N. Stuifbergen wordt
dinsdag voorzitter van de Nederlandse
Jeugd Gemeenschap, overkoepelend or
gaan van vijftig jongerenorganisaties.
De heer Stuifbergen volgt prof. dr. J.
H. Christiaanse op, die op diezelfde
datum, tijdens de vergadering van de
raad van afgevaardigden van de NJG,
zal aftreden.
De heer Stuifbergen is burgemeester
van Bovenkarspel en Grootebroék. Hij
is geboren in 1929 in Heiloo, kreeg een
middelbare schoolopleiding in Alk
maar, volgde een gemeentelijke juri-
disch-administratieve studie en stu
deerde m.o. economie. Voordat hij bur
gemeester van Bovenkorspel en Groo-
tebroek werd was hij gemeentesecreta
ris in Uitgeest.
Via de verkennerij is de heer Stuif
bergen in de Katholieke Jeugdbewe
ging, Noord-Holland, terecht gekomen,
waarvan hij nu voorzitter is. Hij is ook
voorzitter van de Provinciale Raad
voor Jeugd en Jongeren Noord-Holland
en daarom lid van de vaste commissie
voor onderwijs, sport en jeugdzaken
van provinciale staten. Hij overwer
na zijn benoeming tot voorzitter van
de NJG het voorzitterschap van c
provinciale jeugdraad op te geven.
Prof. Christiaanse is vijf jaar vo-
zitter van de NJG geweest. Hij is
hoogleraar belastingrecht aan de Ne
derlandse Economische Hogeschool in
Rotterdam, is sinds kort decaan van de
juridische faculteit en lid van de ge
meenteraad (AR) van Rotterdam. Ook
het voorzitterschap van de Nederlandse
Christelijke Sport Unie heeft hij opge
geven.
Hier moeten we aanknopen bij de
oudtestamentische inhoud van het
woord zonde die in zijn verschillende
betekenissen niet primair op de indi
viduele gezindheid maar op het ver
band tussen de daad, die de door God
gewilde verbondsgemeensch^p ver
stoort, en de straf die erop volgt,
betrokken is.
In hun inleiding op „In de greep van
het milieu” namens de sectie voor
sociale vragen van de landelijke raad
van kerken merken voorzitter dr. H.
M. de Lange en secretaris drs. J. E.
van Veen op dat bijna alle afgedrukte
bijdragen gemeen hebben: een oproep
tot heroriëntatie van de mens, tot ver
sobering, een hartstochtelijk vragen om
visie en politieke wil tot centrale in
ternationale aanpak, relatie met de
ontwikkelingssamenwerking, een appèl
op bewustwording, meedenken, verant
woord handelen, politieke pressie en
actie van de bevolking terwille van
overlevingskansen voor de wereld.
„In de greep van het milieu” bevat
een samenvatting en bewerking door
ds. L. H. Ruitenberg van een nota van
„Atomium”, werkgroep betreffende
vragen van geloof en natuurweten
schappen, van de hand van dr. H. W.
de Knijff, drs. P. van Dijk e.a.. In deze
bijdrage, „Anders over de schepping
denken”, worden theologische opmer
kingen gemaakt (o.a. over „de mens als
heer en beheerder”) en ethische vragen
behandeld. Daarna volgen een nota van
de afdeling kerk en samenleving van
de Wereldraad van kerken (ter voorbe
reiding op de V.N.-wereldconferentie
over het menselijk leefmilieu, in juni
1972 te Stockholm), waarin het crisis
karakter van het huidige menselijke
leefmilieu wordt onderstreept, en een
passage uit het document „De recht
vaardigheid in de wereld” van de r.k.
bisschoppensynode (herfst 1971 te Ro
me). Voorts worden „Tien wenken voor
een dienst -over het „alles omvattend
diakonaat” door ds. J. O. C. (Hans)
Bouma, geref. predikant doorgegeven.
In een tweede gedeelte zijn bijdra
gen vanuit verschillende studiegebieden
opgenomen (van drs. E. D. Nijenhuis.
bioloog; drs. J. B. Opschoor, econoom;
mevr. ir. N. C. de Ruiter, technisch
planologe en jhr. drs. P. Beelaerts van
Blokland, sociaal planoloog). Een derde
gedeelte geeft zich op hoe de nationa
le overheid en het internationale be
drijfsleven (o.a.: „het rapport van Ro
me”) het milieuvraagstuk benaderen.
En tenslotte volgt een vierde, pragma
tisch en actioneel gedeelte met aanbe
velingen en modellen voor actie, adres
senmateriaal en literatuur.
„In de greep van het milieu” is los
verkrijgbaar en kost f 2,50 (bij aantal
len korting). Besteladres: adm. Kosmos
en Oekumene, de Horst 1, Driebergen;
tel. 03438-2206. Postgiro 801919 t.n.v. St.
Willibrordver., met vermelding van;
voor „In de greep van het milieu”.
SN» w"
- j
