STERRENHEMEL
IN DECEMBER
CHOLERA ONUITROEIBARE
INFECTIEZIEKTE
HOE IS HET
ONTSTAAN
Proefschrift
moord
over
op gehandicapte
mens
YIGAL LEV IS ZEKER GEEN
w i m
ilL
Aap, noot, mies
is niet genoeg
-?rt\
„ISRAËLISCHE REMARQUE"
r>.
■-
„EUTHANASIE IN HET DERDE RIJK"
Besmetting overgebracht door luchtverkeer
Strandpaviljoen in
Camperduin moet
gedeeltelijk weg
4?
MAANDAG 4 DECEMBER 1972'
NOVIB-BOEKJE OVER
ANALFABETISME
ft
5
Dit woord: KAMP
Dit woord:
BENIEUWD
P- nevel
DE INLEIDING tot een van de ongelooflijkste massamoorden ooit be
dreven en cynisch de „oplossing van de jodenvraagstuk” genoemd, wordt
gevormd door de moord op duizenden zieke mensen. Deze „euthanasie-
acties” van de nazi’s begonnen in 1939 en werden zes jaar lang voort
gezet. Volwassen geesteszieken, lichamelijk en geestelijk gehandicapte
kinderen, concentratiekampbewoners, die niet meer konden werken en
zieke dwangarbeiders ondergingen de nazistische „heilshandeling”. Ze
werden eenvoudig vermoord omdat ze onbruikbaar waren voor de
Hitlerstaat.
leren: luisteren
spreken
lezen
schrijven
handelen
•-
(Van onze medische medewerker dr. Kater)
via
DR. J. MENGES
Als het waar zou zijn wat uitgeverij
Wereldvenster in Baam beweert, dat
de auteur Yigal Lev „een Israëlische
Remarque" is, dan zal zijn tweede
roman ,,’s Nachts wordt elke steen een
wolf” ook vergeleken kunnen worden
met „Der Weg zuriick”.
Uitgave;
NOVIB en Systemen Keesitig
DEN HAAG Pokken en cholera blijven tot nu toe onuitroeibare infectie
ziekten, die van tijd tot tjjd ook de Westerse landen bedreigen. Er gaat bijna
geen jaar voorbjj zonder dat ergens in de wereld een cbolera-epidemie nitbreekt,
die dank zjj de moderne internationale vliegverbindingen ook naar de andere
landen wordt overgebracht. Ditmaal is dat luchtvervoer zelfs de bron van de
epidemie, doordat een vliegtuig op weg naar Australië voedsel aan boord nam
In Bahrein aan de Perzische Golf. Het is nu zonder meer duidelijk dat dit voed
sel met cholera was besmet, want alle passagiers kregen deze ziekte en één van
hen, een 75-jarige Nederlander uit Muiden, is zoals gemeld eraan overleden.
HAARLEM U vindt het natuurlijk
heel gewoon, dat u vanavond deze krant
kunt lezen. U bent naar school geweest,
of misschien nog op school. Maar 800
miljoen mensen op de wereld kunnen
niet lezen of schrijven: voor hen waren
er geen scholen, en voor velen in de zgn.
Derde Wereld zijn die er nog niet.
Schriftelijke voorlichting gaat aan hen
voorbij. Aanwijzingen op een ander zak
je zaad dan gewoonlijk, een betere land
bouwmethode, bereikt hen niet. Moderne
methoden op het gebied van gezond
heidszorg, voedselbereiding en gezins-
welzijn evenmin. In feite staan deze
mensen, deze honderden miljoenen, bui
ten het maatschappelijke leven. Vandaar
dan ook dat de organisatie van de Vere
nigde Naties voor onderwijs, wetenschap
en cultuur, de Unesco, op allerlei manie
ren het analfabetisme bestrijdt en parti
culiere organisaties steunt die hetzelfde
doel nastreven.
Een van de organisaties is Literacy
House in Noord-India, opgericht door
Mrs. Welthy Fisher. Al twee miljoen
mensen hebben door dit werk leren
lezen en schrijven, hun leven daardoor
verbeterd en hun geest verruimd. In
Nederland bestaat het Welthy Fisher
Comité, dat dit werk steunt en aandacht
wil wekken voor dit probleem: het
grootste struikelblok voor een snellere
vooruitgang in de ontwikkelingslanden.
De leden van het Fisher Comité heb
ben nu een boekje geschreven, waarin
op duidelijke wijze de verschillende fa
cetten ervan worden belicht. Ook zijn er
vele voorbeelden in te vinden uit de
praktijk over de zgn. „functionele alfa-
betisatie” in bijv. India, Brazilië en Ne
derland. Bovendien wordt er in aange
toond, dat men er „Met alleen aap noot
mies nog niet is.” Dit is de titel van een
van de hoofdstukken.
De Novib, de Nederlandse Organisatie
voor Internationale Bijstand heeft het
boekje in zijn serie Cahiers Internatio
nale Samenwerking uitgegeven. De om
slag toont ons aller oude leesplankje, en
het cahier is verlucht met foto’s en
tekeningen. Het is Cahier 12, en de titel
is: „Leren luisteren, lezen, schrijven,
handelen”.
U kunt het bestellen voor ƒ2,50 bij de
Novib, Van Blankenburgstraat 6, Den
Haag.
Yigal Lev staat anders gezegd met
beide benen in een niet door hem
gewenste oorlog; Remarque begon na
1918 aan een nieuw leven: dat heeft
hij ook bewezen door zelf telkens op
de vlucht te slaan.
verstoord, hetgeen zelfs tot de dood
kan leiden. De behandeling richt zich
dan ook op herstel hiervan, waarbij
grote hoeveelheden vocht en zouten
via de aderlijke bloedstroom worden
toegevoerd. De diagnose cholera blijkt
uit het bacteriologisch onderzoek van
de ontlasting.
schrift van de huisarts J. Menges uit
Hulshorst, die begin oktober promo
veerde op „Euthanasie in het Derde
Rijk”. Van zijn disseratie is een han
delsuitgave verschenen bij uitgeverij
Bohn in Haarlem.
JE WRIJFT JE ogen uit. Zo is het
allemaal begonnen. Eerst in het geniep,
met de organisatie „T-4”. Zonder wet
tige basis. Daar konden ze oefenen
voor later, in Grafeneck, in Hadamar,
De profylaxe van cholera bestaat
uit vaccinatie met het choleravaccin,
met een tussenruimte van één tot
vier weken, die om de zes maanden
herhaald moet worden. Ze geeft
slechts een relatieve bescherming en
in een gebied waar cholera veel voor
komt, moet men daarom slechts ge
kookt voedsel en gekookte dranken
gebruiken.
wel eens iemand, om tezamen
gedeelte van de weg af te leggen;
In H
N.
De i
zijn
maai
Ondanks alle voorzorgsmaatregelen
die de vliegtuigmaatschappijen tref
fen op de plaatsen waar onderweg
water en voedsel aan boord wordt
genomen, blijkt opnieuw hoe groot
dit risico kan zijn. Juist in die stre
ken komt cholera regelmatig voor:
het is een ziekte d ie nauw samen
hangt met de hygiënische omstandig
heden en vooral met de goede water
voorziening en beide zijn in vele
warme, minder-ontwikkelde lande»
nog verre van volmaakt.
Een invasie van cholera-bacillen in
ons lichaam veroorzaakt na enkele
dagen (twee tot vijf) het plotseling
uitbreken van onstelpbare diarree,
gevolgd door braken. Niet zelden
wordt twintig keer per dag een grote
hoeveelheid „rijstwaterdiarree” ge
loosd die eruit spuit zonder pijn of
krampen. Hierdoor, en door het bra
ken, verliest het lichaam grote hoe
veelheden vocht en zout. Dit kan in
24 uur zelfs 15 liter vocht en 30 gram
zout zijn, met als gevolg een ernstige
dehydratietoestand (ontwatering), die
met hevige dorst, spierkrampen, een
kleine snelle pols en daling van de
bloeddruk gepaard gaat. Daarbij
wordt de nierfuncie eveneens ernstig
gestoord; de hoeveelheid urine loopt
terug tot zeer weinig of nul.
Door dit alles wordt de chemische
verhouding van het lichaam totaal
?mers v
3-0 en
deze kla:
n staat PI.
houden. E
sultaat. Pho<_
het nippertje
CAMPERDUIN. In Camperduin zal
een groot gedeelte van het restaurant-
strandpaviljoen Minkema moeten ver
dwijnen als gevolg van reconstructie
van de Hondsbossche Zeewering tussen
Petten en Camperduin.
Deze werkzaamheden kunnen nog wel
enige tijd op zich laten wachten, doch
doordat het paviljoen tijdens de storm
van 13 november totaal werd vernield,
was dit voor het bestuur van het Hoog
heemraadschap Noordhollands Noorder
kwartier aanleiding de directie van het
paviljoen er op te wijzen, dat bij nieuw
bouw, ongeveer acht meter grond van de
dijk moest worden prijsgegeven. Door
brand en storm is dit de vijfde keer
sinds 1953 dat het paviljoen wordt her
bouwd. De Hondsbossche Zeewering zal
drie meter worden verhoogd en twintig
meter worden verbreed in het kader van
de Deltawerken.
Er Is veel geschreven over het uit
moorden van de joden. Overlevenden
van Auschwitz, Dachau en al de andere
oorden van racistische waanzin hebben
hun herinneringen opgeschreven of
verteld. Veel minder is echter bekend
geworden van de massale moord op
gehandicapte mensen. In die historische
leemte voorziet nu het uitermate be
langwekkende, goedgedocumenteerde
en vooral huiveringwekkende proef-
Niet alleen liggen er veertig jaar
tussen het verschijnen van de twee
romans, ook de oorlogen waarover Lev
en Remarque schreven verschillen dui
delijk. Remarque schrijft bovendien
over de zinloosheid van de oorlog, over
de grauwe vermoeidheid na afloop van
een loopgravenstrijd. Niet ten onrechte
kreeg hij daarom het etiket pacifist
opgeplakt Voor het Hitler-regime wa
ren gedachten van zijn hoofdpersoon
Ernst uit „Der Weg zurück”, („wat in
de jaren der granaten en mitrailleurs is
bedolven moet weer worden uitgegra
ven”) evenzovele vervloekingen van
het nazi-geloof. Remarque’s boeken
werden verbrand en de schrijver moest
vluchten voor de dictatuur.
Lev beschrijft vooral de uitzichtloos
heid: „Wij jagen de vijand achterna en
de vijand zit ons op de hielen. Dit alles
speelt zich af als in een vicieuze cirkel,
die rondom hermetisch gesloten is en
waar je nooit van z’n leven meer
schijnt Uit te komen.” Zo besluit hij
zijn nieuwste boek, waarin ondanks
het gebrek aan toekomstperspectief
duidelijk het „goede” en het „kwade”
worden afgetekend. Terwijl voor Re
marque de stelsels hebben afgedaan
Efemeriden
Van 30 november tot 22 december
korten de dagen met 22 minuten; van
22 tot 31 december lengen ze met 4 mi
nuten.
dende maatregelen zijn getroffen,
lijkt het nu raadzaam dat een reizi
ger naar Australië zich eerst tegen
cholera laat vaccineren. Omgekeerd
bestaat de kans dat verschillende lan
den een cholera-vaccinatie eisen voor
allen die uit gebieden komen waar
deze ziekte zich heeft voorgedaan. Een
cholera-vaccinatie werd al aanbevo
len of vereist voor een reis naar een
aantal landen, zoals het Midden- en
Verre Oosten, Afrika en andere tropi
sche gebieden.
De nieuwe cholera-epidemie roept,
zoals bij alle vorige epidemieën van
deze ziekte, allerlei problemen op,
vooral met het oog op de bescher
ming tegen verdere uitbreiding
het internationale luchtverkeer.
bisschop von Galen in 1941) was er
regelmatig sabotage binnen de „T 4”-
organisatie. Ook de bevolking heeft
van zich doen spreken. Menges: „Ove
rigens zijn vastgesteld: puur medelijden
met de slachtoffer was niet de voor
naamste drijfveer tot hun verzet. De
overweging „heden zij, morgen wij”
mag niet onderschat worden.”
Maar ook uit het buitenland was van
werkelijk, doelmatig protest geen spra
ke, hoewel men wist dat geesteszieken
in het Duitsland van Hitler werden
vermoord. Op diplomatiek niveau is
geen woord aan deze zaak gewijd.
Mensen als dr. H. Hoeben, die via het
Katholiek persbureau nieuws over de
„euthanasie” naar Nederland verspreid
den, moesten hun werk met de dood
bekopen. Hoeben stierf in 1942 in een
Berlijnse gevangenis.
Het Latijnse woord campus, waaraan
via het Oudfranse camp ons woord
kamp is ontleend, betekende: veld,
vlakte en vandaar: bebouwd veld, ak
ker. In namen als Koekamp en Kam
pen leeft deze betekenis nog voort.
Maar campus betekende ook: worstel
perk, strijdperk en vandaar dat kamp
is gaan betekenen: strijd. Ook de sa
menstelling kampstrijd komt voor. Af
geleid van kamp is kampioen, dat ei
genlijk betekent: hij die bij een ge
rechterlijk tweegevecht de plaats in
neemt van de man of vrouw die tot de
wapenhandel onbevoegd of onbekwaam
is. Vandaar is kampioen: hij die voor
een ander in het krijt treedt (de kam
pioen der verdrukten) en tenslotte pas:
hij die in een bepaalde tak van sport
de beste is.
Bij een cholera-epidemie zijn er
ook altijd een aantal lichte gevallen
en bacteriedragers, die zelf weinig of
geen verschijnselen vertonen, wat de
bestrijding extra moeilijk maakt.
Er bestaat geen twijfel dat de pas
sagiers van het desbetreffende vlieg
tuig de ziekte onderweg hebben opge
lopen. De grote moeilijkheid is het
opsporen van alle contacten die mis
schien ook besmet zijn. Hun aantal is
duizend of meer, waarvan ook een
aantal in Engeland. Het is niet uitge
sloten dat deze besmetting nog verder
reikt.
Hoewel er nog geen speciale bin-
Twee woorden die in betekenis heel
weinig verschillen zijn: benieuwd en
nieuwsgierig. Het laatste duidt evenwel
meer op een karaktereigenschap, ter
wijl benieuwd betrekking heeft op een
afzonderlijk gevat Natuurlijk is be
nieuwd het deelwoord van het werk
woord benieuwen dat op zijn beurt
weer een afleiding is van nieuw. De
betekenis van benieuwen is: als iets
nieuws treffen, verbaasd doen staan,
verwonderen. Gewoon is ook thans nog
de zegswijze: het zal mij benieuwen
of.voor: ik ben er nieuwsgierig naar.
Dit woord nieuwsgierig wil natuurlijk
zeggen: gierig, dat wil zeggen begerig
naar nieuws.
Hartheim. Daar is het begonnen. „In
richtingen” bij plaatsen, waar nu weer
gewone mensen wonen.
De details worden steeds onsmakelij
ker. Zo grondig gingen de „heren en
dames” te werk: met formulieren, me
disch o nderzoek, administratieve ord
ners vol namen. Artsen, verpleegsters,
administrateurs, technici waren daar
aan het „werk”, zoals ook vandaag de
dag duizenden aan het werk zijn, ’s
Avonds gingen ze naar huis. Zeiden:
„Het was druk vandaag". Zevenentwin
tig jaar geleden.
Grenzeloos barbaars: Hitler had uit
drukkelijk artsen uitverkozen voor de
voltrekking van de „Gnadentod”, „hoe
wel een arts-diploma niet noodzakelijk
lijkt voor het bedienen van een gas
hendel," voegt dr. Menges er sarcas
tisch aan toe. Deze bittere spot van de
auteur is de enige uitlaatklep die hij
zichzelf toestond bij het uitwerken van
de weerzinwekkende gegevens. Hij past
een strakke wijze van werken toe, die
zijn betoog zeer ten goede komt en de
verhandeling uittilt boven het formeel
wetenschappelijke, er een groot en ook
noodzakelijk dramatisch accent aan
verleent.
Ter illustratie dit voorbeeld: „Het
transport geesteszieken werd vóór de
gaskamer gefotografeerd, gewogen en
gemeten. De arts keek in de ziektege
schiedenissen en gunde zich een blik in
„Meldebogen I” en deed zo nodig zelfs
een vluchtig onderzoek. Dit onderzoek
diende slechts om te zien of op de
verschillende papieren de juiste gege
vens vermeld waren en ook of zich in
de groep geen oud-strijders of buiten
landers bevonden. Gewoonlijk ver
dween het volledige transport in de
gaskamer, meest 60 a 100 mensen. Het
binnenstromende koolmonoxyde werd
door de „euthanasiearts” geregeld; de
uitwerking ervan bezag hij door een
klein venster in de deur. Als gevolg
van het oppervlakkige onderzoek vóór
de gaskamer werd in sporadische ge
vallen een patiënt van de gaskamer
gered: enkele oud-strijders en eens (te
Hadamar) een zwangere geesteszieke;
zij werd overigens direct na de „gratie’*
door een hoofdverpleger met een Injec
tie gedood".
Maar ondanks de ongelukkige verge
lijking gaat van zowel „Der Weg
zurück" als van „’s Nachts wordt elke
steen een wolf’ een melancholische
sfeer uit Yigal Lgv kan schrijven. Dat
bewijst hij onder meer in dit boek vol
portretjes van mensen die de oorlog
beu zijn met de geschiedenis van dok
ter Livni en zijn vrouw Gila. Hun
huwelijk gaat kapot omdat de arts na
de verschrikkingen van de zesdaagse
oorlog in 1967 impotent wordt. Na het
succes van „O God, moeder wat-haat
ik de oorlog”, waarmee Lev debuteerde
bestendigde hij door dit tweede boek
(vertaald door Marga Holst-Dekker en
J. Uitman) zijn schrijverschap. Maar
beslist niet als een „Israëlische Remar
que”.
vorra ae* 32 P
nel omgekc j
te snelheic
eldoornsewq
we bocht
ANDROMEDA
een
maar
voor de hele weg zeker niet”) begroet
Lev’s hoofdpersoon tijdens de strijd,
met ontzetting weliswaar, een nieuwe
ontwikkeling in zijn denken. („We
konden niet langer de ridder spelen, nu
er gewapende mannen bestonden, die
zich verborgen achter de rokken van
een verraderlijke vrouw.. Alles was
geoorloofd”).
Mercurius is een planeet die slechts zelden goed is te
zien. Rond 14 december doet er zich nochtans een kans voor.
Die dag bevindt Mercurius zich namelijk op haar maxi
male westelijke elongatie. Daar het juist de zon is, die door
haar helder schijnsel het waarnemen van Mercurius zo
moeilijk maakt, valt het te begrijpen, dat er zich nu een
gunstige gelegenheid voordoet Toch bevindt de planeet
zich nu ook nog vrij dicht in de nabijheid van de zon. Daar
om doet men er goed aan, net voor zonsopkomst te kijken
boven de zuidoostelijke horizon. Mercurius zal er zijn te
zien als een fel lichtpuntje in de schemering.
Venus is ’s avonds nog steeds bijzonder goed zichtbaar.
Deze planeet schittert eveneens in het zuidoosten. Ze is de
helderste „ster” aan het firmament en dat alleen al maakt
het mogelijk haar zonder gevaar voor vergissing te her
kennen.
De planeet Mars dient eveneens ’s morgens te worden
waargenomen in het zuidoosten. In het begin van de
maand bevindt ze zich iets „onder” Venus; op het einde van
de maand bevindt ze zich „boven” Venus. Op 4 december
staat ze in conjunctie (samenstand) met Venus. Mars is
meer dan honderd maal zwakker dan Venus; ze is steeds
te herkennen aan haar opvallend rode kleur, hetgeen haar
de naam van „rode planeet” heeft bezorgd.
De planeet Jupiter is thans niet waarneembaar. Zij staat
van de aarde uit gezien te dicht in de nabijheid van de zon,
zodat haar licht volledig wordt overstraald door de felle
zonnegloed. Deze nabije stand is uiteraard slechts schijn
baar.
Saturnus daarentegen is nu op haar best te zien en wel
in het sterrenbeeld Stier. Op 9 december om 3 uur bevindt
ze zich in oppositie, dat wil zeggen, dat zij aan de hemel
recht tegenover de zon staat. Bij zonsondergang komt Sa
turnus dus op, bij zonsopkomst gaat zij onder. Rond midder-
t .L. 1— - 1— a a - - 9 .v t
nus straalt een rustig geel licht, ze be
vindt zich nu het dichtst bij de aarde,
ze staat „slechts” op 1204 miljoen km.
Op 21 december om 19.13 uur begint
de astronomische winter.
Maan:
Nieuwe Maan 5 december 21.24
Eerste Kwartier 13 december 19.36
Volle Maan 20 december 10.45 deze lijn.
Laatste Kwartier 27 december 11.27
nacht bevindt ze zich bijgevolg recht in het zuiden. Satur-
die op 15 december om 20 uur. Voor
vroegere tijdstippen de kaart draaien
in de richting van de wijzers van het
uurwerk, voor latere tijdstippen in
tegenovergestelde richting. De plaats
van de maan is voor enkele tijdstippen
aangegeven. De getallen duiden de dag
van de maand aan. Ook is de positie
van Saturnus (S) aangeduid. De stippel
lijn die door de Zwaan gaat duidt de
hartlijn van de Melkweg aan. De an
dere gestippelde lijn is de ekliptika
(Dierenriem of Zodiak). De zon, de
maan en de belangrijkste planeten be
vinden zich steeds in de nabijheid van
w
V1SSE>T
Om de kaart te richten, moet men ze
boven het hoofd houden en het noorden
(N) laten samenvallen met de noorde
lijke horizon. De stand van de hemel is
IN DE VERENIGDE Staten waar
men onder meer door correspondent
William Shirer op de hoogte kon zijn
„is geen verontwaardigd protest opge
klonken”. Hoogstens, aldus dr. Menges,
is in enkele bladen het zakelijk vast
stellen van de gebeurtenissen te vin
den. Als een van de redenen dat Men
ges zo diepgaand onderzocht heeft hoe
de reacties waren geeft hij aan dat
zelfs in Nazi-Duitsland protest moge
lijk was en in enkele gevallen zelfs
met positief resultaat.”
Dr. J. Presser citeerde in zijn „On
dergang” als motto deze woorden van
Albrecht Goes: „En het moet zelfs ook
vergeten worden, w ant wie kan nog
leven, als hij niet vergeten kan? Maar
soms moet er één zijn, die gedenkt.”
Dr. Meages’ gedenkteken voor de
ongeneesljjken, de zwaksten, de slacht-
offers-avant-la-lettre is een somber
monument, des te treuriger omdat het
(iae^tra, weliswaar is vermorzeld, maar
-»lvr>n *s^‘sc^e denken vermoedelijk
^aar zal zijg.
stond inX Eec. w:pER 11-
af gestraft De .ces-] ls w* beslag
Willeke van Rossu .1 was nstig uit
ZO IS HET BEGONNEN. „Vingeroe
feningen” op schizofrenen, epileptici,
zwakzinnigen, mannen, vrouwen, kin
deren. Later, nadat de middelen waren
beproeft (injecties, tabletten, gas of de
kogel) kwamen de joden aan de beurt,
de zigeuners, de „Untermenschen”. Om
al die nlet-Ariërs te vernietigen maak
ten de nazi's dankbaar gebruik van de
technieken die ze tevoren hadden on
derzocht.
Itr het tweede deel van „’Euthanasie'
in het Derde Rijk” gaat dr. Mc
uitgebreid in op reacties op de v«-
tiging van geesteszieken, zow,_k/
Duitsland als in het buitenland. Meij
van kerkelijke zijde (bijv'
jrmans
;ns een
gaan.
