Fotografe Diane Arbus zet
wijze
voor
confrontatie met de schaamte
DIEREN
TE LEEN
DIERO-EN PLANTOTHEEK IN DEN HAAG
de kijkers
op harde
Dubbele bodem
Menselijk
Land zonder verleden
Leeg gevoel
16 DECEMBER 1972
ZATERDAG
16
Erbij
DIRECTEUR H. WALS
men. Maar liefst 3000 leerlingen gaan
zo onder schooltijd aan de slag; 5000
doen het erna. Deze 8000 hebben leder
de beschikking over een tuintje van 16
m2. Naast voor dit aantal werkt de
dienst ook nog voor enkele honderden
peuters en kleuters. Wetenschappelijk
is vastgesteld dat vier jaar een goede
leeftijd is om kinderen in te wijden in
de wonderen der natuur. Daarvoor is
een serie tuinen van 1 m2 aangelegd.
De oppervlakte is zo klein gehouden
omdat de peuters nu eenmaal kortere
armpjes hebben. Dat was ook de aan
leiding om ze uit te rusten met specia
le kleine kruiwagentjes.
„De eerste twee jaar van vier tot
zes moet voor hen een periode van
verwondering zijn”, zegt directeur H.
Wals van de dienst, tevens voorzitter
De heer Wals is een fel voorstander
van regionale samenwerking. AI was
het alleen maar om het ruimtegebrek
beter te kunnen bestrijden. „Aan onze
post op de gemeentebegroting (voor
Den Haag 2 miljoen gulden) is het te
merken dat wij alleen maar een
dienstverlenende instelling zijn. Als de
zaak op gewesteljjk niveau wordt aan
gepakt worden de mogelijkheden stuk
ken groter. Zolang dat niet is bereikt
zal het zo blijven dat we alleen maar
een stuk grond erbij kunnen krijgen
als een parkeerterreintje hier of daar
plotseling overbodig wordt.”
van kinderen die eruit zien als ouderen
en van ouderen die eruit willen zien
als kinderen; van een rijk, verdeeld, en
duidelijk van elkaar vervreemd echt
paar op tuinstoelen op hun grote gazon
met op de achtergrond een eenzaam
jongetje bij een ploeterbadje.
Tegen het eind van haar leven hield
Diane Arbus zich bezig met het foto
graferen van geestelijk onvolwaardi-
gen, en maakte foto’s van mongoloïd»
kinderen in verkleedkostuums tegen
een grauwe lucht, lopend over velden
en verlaten landweggetjes. Dwazen uit
gedost als dwazen, maar omdat het
geen normale mensen zijn, die achter
de maskers schuil gaan, krijgen de
verklede figuren een echtheid die zij
zonder vermomming niet zouden heb
ben. Het motto van het werk van
Diane Arbus zou kunnen zijn: „Je ziet
niet wat je ziet” de werkelijkheid is
niet de realiteit, die het oog registreert,
maar de werkelijkheid van wat men
niet ziet (of niet zien wil).
Het dodelijke schot op president
John Kennedy in Dallas dat mak
kelijk alleen een mondelinge be
schrijving van een ooggetuige had
kunnen blijven, omdat de meerei
zende televisie-technici in de stoet
meereden, werd gefilmd door een
amateur, die langs de kant van de
weg stond (de film werd later door
het tijdschrift Life voor 30.000 gul
den gekocht). De aanslag op Lee
Harvey Oswald door Jack Ruby,
twee dagen later, ging de geschie
denis in als de eerste door de tele
visie daadwerkelijk opgenomen en
uitgezonden moord.
De passie van Amerikanen voor fo
tografie heeft waarschijnlijk iets te
maken met het geschiedenisloze van de
Verenigde Staten een land zonder
verleden, in de zin van het verleden
van ieder willekeurig Europees land.
Het vastleggen van gebeurtenissen, ba
naal of groot, is tenslotte het veranke
ren ervan voor het nageslacht. Dit
verankeren door middel van foto, film
en geluidsband is voor veel Amerika
nen het „creëren” van geschiedenis
„instant history”. Toen Ethel Kennedy
onmiddellijk na de aanslag op Robert
Het is een van de proeven waardoor
de Haagse dienst in binnen- en buiten
land grote bekendheid aan het krijgen
is. Colleges van burgemeester en wet
houders z(jn regelmatige gasten in het
hoofdkantoor van de dienst, die sinds
een jaar zetelt in een verlaten school
in de directe omgeving van het Zuider-
park. Daar is één van de grootste
kindertuincomplexen. Men beschikt in
heel Den Haag over 50 hectare en
daarmee is de dienst langzamerhand
aan de topcapaciteit.
Een super-patriottische jongen, wach
tend op een demonstratiemars met
speldje op revers „Bombardeer Hanoi”.
Diane Arbus fotografeerde Yetta Grant
(72 jaar) en Charles Fahrer (79 jaar),
toen ze juist gekozen waren als ko
ningin en koning tijdens een dans
avond voor bejaarde burgers in New
York.
Het zijn onderwerpen waarvoor men
geleerd heeft zich te schamen om er al
te nadrukkelijk naar te kijken. En
omdat foto’s er zijn om naar te kijken,
'wordt men op de tentoonstelling dan
ook allereerst tot een confrontatie met
die schaamte gedwongen. De ontdek
king daarbij is, dat men zich schaamt
voor juist het menselijke in deze we
zens (hoeveel makkelijker zou het zijn,
wanneer het geen mensen, maar dieren
betrof).
Diane Arbus, die zich ook door deze
schaamte heen moest werken en daar
bij voelde dat haar schaamte deel uit
maakte van angst het gevaar van
haar foto-expedities naar hotels in lou
che buurten, en van omstandigheden
die onvoorzien in geweld konden om
slaan, was iets dat haar aantrok en
uit de stroom aanvragen die de dienst
van de ouders heeft ontvangen om ook
de basiscursus „De grond waarvan we
leven” van de dienst te mogen bijwo
nen. Hun interesse is gewekt door de
verhalen waarmee de kinderen thuis
kwamen. In de lesgebouwen vijf
over de stad verspreid zijn planten
en dieren aanwezig („levende”, zegt
Wals, „we werken nooit met opgezette
modellen”). Het onderwijs wordt in de
avonduren gegeven door één van de
vijftig vaste krachten van de dienst. De
woensdagmiddagen zijn sinds kort ge
reserveerd voor bejaarden.
Directeur Wals ontdekte twee jaar
geleden op een congres in Amerika dat
Nederland op het gebied van kinder
tuinen zeer vooruitstrevend was. Al
leen in Aarhus (Denemarken) en naar
verluidt in sommige delen van Rusland
was het verschijnsel kindertuinen be
kend. Niet alleen ontvangt de dienst
sindsdien regelmatig deputaties uit het
buitenland, maar bovendien zijn er
sinds ’70 in diverse landep op confe
renties van natuurbeschermers resolu
ties aangenomen waarin wordt gesteld
dat „getracht moet worden het kleu
ter- en basisonderwijs naar Nederlands
voorbeeld bij de milieuzaken te be
trekken”. Het derde sierstuk in de prij-
zenkast van de dienst is de opdracht
van de UNESCO om de basiscursus
„De grond waarvan wij leven” in het
Engels te vertalen.
biologeerde zei: „De meeste mensen
gaan door het leven met de angst voor
een traumatische ervaring. Deze ge
drochten werden met hun trauma ge
boren. Ze hebben de proef in hun
leven al doorstaan. Ze zijn aristocra
ten.”
Deze instelling geeft haar foto’s van
deze ongelukkige mensen bijna iets
sereens, een sfeer van intimiteit tussen
fotograaf en model. Diane Arbus’
dochter, Doon, heeft geschreven dat
haar moeder met bijna iedereen die ze
fotografeerde, intieme geheimen uit
wisselde, die geen van beiden ooit aan
vrienden had toevertrouwd. Haar fo
to’s, schrijft de dochter, „waren de
produkten van een soort wederzijdse
verleiding, waar zij het initiatief toe
nam door zelf verleid te worden.”
Wie herinnert zich niet de film met
Robert Kennedy, badend in zijn bloed
in de keukengang van een hotel in Los
Angeles, of de foto van dr. Martin
Luther King, ineenstortend op het bal
kon van een motel in Memphis, Ten
nessee? Zelfs de aanslag op gouverneur
George Wallace in Maryland werd
vastgelegd, hoewel hij zijn verkiezings-
toespraak al had beëindigd en op weg
was naar zijn auto een ogenblik,
waarop de televisiecamera’s meestal
zijn uitgeschakeld, omdat zij eerder in
de autobus terug moeten zijn om met
de politicus verder te rijden.
Fotografie en Amerika zijn begrippen die bij elkaar horen zoals Radio
City Music Hall en de „Rockettes”, de befaamde precisie-danseressen.
Even onafscheidelijk als de Amerikaanse toerist en zijn op de buik bun
gelend foto- of filmtoestel, schijnt iedere gebeurtenis in de Verenigde
Staten zijn eigen fotografen en filmers te hebben. Waar anders dan alleen
in Amerika zouden bijvoorbeeld alle bekende aanslagen van de afgelopen
jaren op film en band zijn vastgelegd?
„Ik voel me heel weinig aangetrok
ken tot het fotograferen van mensen
die bekend zijn, of zelfs van bekende
onderwerpen. Ze fascineren me wan
neer ik nauwelijks van ze gehoord heb
en op het ogenblik dat ze bekend
worden, krijg ik een verschrikkelijk
leeg gevoel voor ze”, heeft Diane Ar
bus gezegd, en het blijkt ook uit haar
overige foto’s van tweelingen, een drie
ling, een super-patriottisch jongetje,
dat op het punt staat om aan een
demonstratie vóór de oorlog in Viet
nam deel te nemen (compleet met een
speldje op zijn revers, „Bomb Hanoi”);
Naast onder andere bibliotheken
en discotheken kent Nederland
sinds kort ook een „dierotheek” en
een „plantotheek” .Het is een we
reldprimeur van de levendige
„Dienst school- en kindertuinen”
van de gemeente Den Haag, in sa
menwerking met die van Rotter
dam. De uitleenbeesten zijn bestemd
voor schoolklassen, die het dier
compleet met kooi en informatie
materiaal in de school bezorgd krij
gen en er dan drie weken lang op
kunnen studeren. Ingeschreven
staan 1000 klassen. De keus is zeer
uitgebreid: van kleine huisdieren
via knaagdieren, amfibieën, reptie
len naar wormen en rupsen.
Zelfs met deze aanzienlijke opper
vlakte moeten toch nog jaarlijks 6000
scholieren worden teleurgesteld. Eén
van de aanleidingen is het feit dat
sinds kort op sommige scholen het
tuinieren in het lesrooster is opgeno
de fotografen toeriep haar alleen te
laten met haar man, antwoordde één
van de televisietechnici: „Sorry, me
vrouw, maar dit is geschiedenis.”
De belangstelling voor de fotografie
komt ook tot uiting in de talrijke
jaarlijks in de Verenigde Staten gepu
bliceerde fotoboeken (het Time-Life-
concern heeft onlangs een ambitieus
project van 17 delen voltooid over de
techniek van het fotograferen en foto
grafie in het algemeen) en in het
aantal fototentoonstellingen. Alleen ai
in New York zijn deze maand 31
groeps- en éénmansfoto-exposities. Eén
daarvan wordt gehouden in het Mu
seum of Modem Art, één van de eerste
musea met een aparte fotoafdeling on
der leiding van een eigen curator.
De tentoonstelling omvat 125 foto’s
van Diane Arbus, die dit jaar als eerste
Amerikaanse fotograaf vertegenwoor
digd was op de Biennale in Venetië.
Haar werk is op het eerste gezicht
afstotend: een groot deel van de expo
sitie wordt in beslag genomen door
foto’s van menselijke rariteiten: een
ontklede Mexicaanse dwerg zittend op
van het Instituut Natuurbeschermings-
educatie (die onder andere de natuur-
gidsen opleidt) en vice-voorzitter van
de CRM-Staatscommissie natuurbe-
schermingseducatie, die de minister op
dit terrein moet adviseren. Op het
programma voor de allerkleinsten staat
onder meer het laten ontkiemen van
sterrekers en andere gewassen die
vooral snel de grond uitschieten. In de
kinderboerderijen de dienst heeft er
tegenwoordig zes worden de aller
jongsten tevens' in contact gebracht
met de levende dieren, „om een moge
lijk aanwezig stukje vrees weg te ne
men”, aldus de heer Wals.
Het programma voor de scholieren
wordt op het basisonderwijs langzaam
verder opgebouwd, totdat zij in de
laatste klas aan de eerste biologische
een hotelbed met zijn hoed op, een
groep van drie Russische lilliputters in
een huiskamer, een joodse reus van
ruim tweeëneenhalve meter met zijn
twee normale ouders in een huiskamer,
waar zijn hoofd het plafond raakt, als
man verklede vrouwen en als vrouw
verklede mannen, een hermafrodiet
met een schoothondje in een woonwa
gen, een van top tot teen getatoueerde
man (met op zijn voorhoofd een ro
kend doodshoofd).
Deze „dubbele bodem” van haar fo
to’s heeft Diane Arbus het best geïllus
treerd met een mysterieuze opnam*
van een namaaksprookjespaleis in Dis
neyland in Californië, dat doordat het
als foto wordt weergegeven de onwer
kelijkheid doorbreekt en ultra-realiteit
wordt. Diane Arbus fotografeerde ook
muren in hotel-lobby’s, waarop het
behang een landelijk buitentijds tafe
reel voorstelt. Op de gereproduceerde
foto krijgen deze namaaklandschappen
ook een ultra-realistische dimensie, die
de fotobekijker in verwarring brengt:
de grens tussen echt en vals is ondui
delijk geworden.
Als fotografe bekommerde Diane
Arbus zich niet om compositie. Ze
fotografeerde haar onderwerpen recht
toe recht aan, zo direct en eerlijk
mogelijk. Na eerst geïntrigeerd te zijn
geweest door het grofkorrelige effect
van snelle films, ging ze over tot het
gebruik van flitsbelichting dat haar
onderwerpen genadeloos onthulde. Na
die periode gaf ze de voorkeur aan de
eeuwenoude geheimzinnigheid van het
licht zoals het is. Het zijn duidelijk
haar beste foto’s. Ze was zo onzeker
dat, wanneer ze een nieuwe camera
kocht, ze er maanden over deed om
van de oude op de nieuwe over te
stappen, voordat ze het sevoel had dat
ze het nieuwe instrument aankon
Haar dochter schreef' ,Z" was be
gonnen, als een jaeer, en het was alsof
hoe meer ze ontdekte, hoe meer zij
haar eigen prooi werd.” Op 26 juli
pleegde Diane Arbus zelfmoord.
kringloop beginnen. Het accent komt
steeds meer te liggen op het milieu.
Directeur Wals: „Als er in een tuintje
luis op bijvoorbeeld de slakroppen zit,
zeggen de kinderen daar wel een mid
deltje tegen te weten. De volgende dag
komen ze aanzetten met een spuitbus.
We proberen ze dan bij te brengen dat
die oplossing vanuit milieu-oogpunt
niet ideaal is. Eigenlijk waren we
voorlopers op het gebied van biolo-
gisch-dynamisch voedsel, want we aten
al onbespoten groente en fruit voordat
dat „in” raakte. Door zulke dingen aan
de orde te stellen hopen we een kleine
bijdrage te leveren aan de houding van
de scholieren ten opzichte van het
milieu.”
Dat hij niet alleen de kinderen be
reikt, maar ook hun ouders blijkt wel
I
L
