Discussie over geestelijke
gezondheidszorg per boek
PSYCHOANALYTICUS
TEUNS WIL DE PSYCHIATRIE LOS
MAKEN VAN HET MEDISCH PATROON
niet zo onmondig
De patiënten zijn
I
K.-Y’
F
77
Machteloosheid
Ziektesymptonen
Slachtoffer
Agressief optreden?
£^“WIJ ONTVINGEN:
ZATERDAG
2 4
FEBRUARI
Erbij
1973
20
■F
l 1
WH
ma;
een
HEIN DIK.
„Ik
veel
zie
het
als niet
f
hnpken
ver
sch
De ervaringen van mevrouw
Oosterholt staan niet op zich
zelf. Vlak na de oorlog werden
psychiatrische inrichtingen be-
Alle gedragingen worden uitgelegd als
symptomen van het ziekzijn?
Er zijn ook een aantal „ziekmaken
de” factoren in de samenleving.
Wat ziet u als toekomst voor de
inrichtingen?
IV
niei
the
viei
Wat is volgens psycho-analiticus
Teuns de oorzaak van het langzame
tempo waarin iets wordt veranderd
aan het inrichtingenwezen?
Om de patiënten te laten beslissen
over hun eigen lot heb je veel kleine
re eenheden nodig. Daarbij kun je
denken aan een eenheid per wijk of
per bevolkingseenheid.
Teuns: „In de inrichtingen vind je
mensen van alle gezindten, uit alle
volksklassen. Maar ik geloof wel dat
er in verhouding meer patiënten ko
men uit de laagstbetaalde groepen.
1
geli
ter
ker
P
geb
195:
mei
ten:
kro
beu
de
mir
bek
ove
E
gan
ges
bes
voc
zou
Hol
taa
afz
lijk
Dat komt ook doordat wat er aan
psychiatrie geboden wordt buiten de
inrichtingen om voor beter-gesitueer-
den veel gemakkelijker is te berei
ken. Niet alleen omdat een behande
ling buiten de inrichting om kostbaar
zou zijn, maar ook omdat het bij die
mensen beter bekend is wat de moge
lijkheden zijn. Een rol speelt ook dat
psychotherapeuten het gemakkelijker
vinden om erudiete patiënten te heb
ben dan slecht verbaliserende patiën
ten.”
mei
leui
25
I
hel
ma
ble
iet
vr<
po;
te
ma
pro
ma;
ten
deg
die
mo
tal
I
boe
„Tl
get
An
ma
(on
len
sch
ge\
.1
an
gei
tot
va
Re
Er
mi
je
ha
va
Ii
194'
uit
een
Lar
is
Av(
ove
ma:
boe
kin;
sch<
ren
fam
„De
ven
„D(
I
het
lan
Da;
per
var
ver
gro
Toen ik wakker werd, klopte
mijn hart in mijn keel.” Dit is
een citaat uit het boek „Laten
ze het maar voelen.
De schrijfster, mevrouw C.
van Eijk-Oosterholt, doet ver
slag van de wijze waarop haar
tweelingzus 25 jaar werd be
de mate als praktisch effect,
dat ze hun bewoners weer
„verbeterd” naar de samenle
ving terugvoeren”.
vangenis en concentratiekamp:
het zijn alle drie gesloten, au
toritaire systemen, die de pa
tiënt of gevangene als ©onaan
gepast, ongewenst, gevaarlijk of
overbodig uit de samenleving
verwijderen. Geen van drieën
hebben ze, alle retoriek ten
spijt, tot doel, of In overtuigen-
Tot voor kort waren alleen de deskundigen aan het woord over psy
chiatrie. In „Laten ze het maar voelen wordt het inrichtingenwezen
bekeken vanuit de patiënt. Er is een bond opgericht die de belangen van
patiënten en ex-patiënten behartigt. Het verplegend personeel mengt zich
in de discussie. De critici van psychiatrische ziekenhuizen hebben een
ontwikkeling op gang gebracht die niet meer lijkt te stuiten. Aan de ene
kant van de lijn staan de artsen die geen doorkruising dulden van hun
medisch beleid; aan de andere zijde bevinden zich degenen die de psy
chiatrie juist willen losmaken uit het medisch patroon. Tot de laatste
categorie behoort de Blaricumse psycho-analyticus J. P. Teuns, met wie
wij een vraaggesprek hadden.
V wekt de indruk dat de inrichtingspsy-
chiater agressief optreedt tegen zijn
patiënten?
handeld in psychiatrische in
richtingen. Een behandeling die
vaak meer leek op mishande
ling.
Teuns: „Je kunt niet zeggen dat de
psychiater agressief is. Het systeem is
vloeiend. De patiënt wordt thuis netjes
op een brancard vastgebonden. De psy
chiater komt er nauwelijks aan te pas.
maatschappij. Mogelijk heeft dat tot
effect dat men meer bereid is dieper
op die oorzaken in te gaan. Neem
bijvoorbeeld die massale ontslagen
van arbeiders rond de 40, 50 jaar. Die
mensen kunnen nergens meer heen;
ze gaan thuis zitten kniezen, zodat
er conflicten ontstaan in het gezin.
Neem de woontoestanden. En steeds
vaker wordt gegrepen naar de pillen
pot. Valium, librium. Als je apothe-
Welke waarde hecht u aan de diagno
se?
Teuns:
Veel relatieproblemen worden ver
oorzaakt door politieke toestanden
Hoeveel gezinsconflicten worden niet
teem probeert te doorbreken. Dat zijn
dan vooral huisartsen. Het vreemde is
dat daar waar het medische patroon het
minst geëigend is, in psychiatrische
inrichtingen er het krampachtigst aan
dit patroon wordt vastgehouden.”
eriiii73
De discussie over geestelijke
gezondheidszorg wordt voor een
belangrijk deel gevoerd met
boeken. Jan Foudraines „Wie is
van hout?” vloog net zo snel de
winkels uit als ,.Ik, Jan Cre
mer”, Uitgevers haakten haastig
in op de grote belangstelling.
Menig psychiater werd aan het
schrijven gezet. Het aantal ti
tels van boeken over psychia
trie is sinds een paar jaar nau
welijks te tellen. Kennelijk is
de tijd voorbij dat „het gek
kenhuis” alleen maar goed is
voor een mop op verjaardagen
en partijen.
kers spreekt, is het ongehoord welke
hoeveelheden valium ze te verstou
wen krijgen. En er worden ook
zwaardere middelen gebruikt. Je kunt
natuurlijk niet zeggen: De inrichtin
gen hebben geen plaats, we houden
deze mensen maar thuis, zonder dan
ook iets te doen aan de problemen.
Ze zitten thuis min of meer te krepe-
ren en moeten toch koest worden
gehouden. Dan doe je thuis wat an
ders in de inrichtingen gebeurt. Je
legt de mensen lam met chemische
middelen.
Ik neem aan dat psychiaters te goeder
trouw zijn. Dan vraag ik me af waar
om ze niet meer beïnvloed worden
door de kritiek op het medisch model?
Je zou weg moeten uit het isole
ment van de huidige situatie. Door
dat isolement wordt de uitzonderings
positie van de zogenaamde abnorma
liteit alleen maar groter gemaakt.
Dat zelfbeschikkingsrecht houdt ook
in dat de patiënt kan bepalen of hij
hulp wil hebben van een psychiater
of niet. Zoals ieder mens zelf kiest of
hij voor een kwaal zijn huisarts wel
of niet zal raadplegen. Het principe
dat je als psychiatrisch patiënt de
macht over je leven volledig uit han
den moet geven, moet worden door
broken. Zelfbeschikkingsrecht voor
patiënten is natuurlijk absurd als je
denkt aan iemand die geopereerd
moet worden. Je kunt iemand moei
lijk laten kiezen wat voor hoofdope
ratie hij wil hebben. Maar als het
gaat over het management van je
levenspatroon is het toch heel begrij
pelijk dat dit primair een zaak is van
de patiënt zelf. Technisch is het trou
wens ook te verwezenlijken.
Ik moest bij dokter komen,
maar ik kroop uit angst onder
zijn bureau. Toen hoorde ik
hem tegen de zuster zeggen:
„Dat zullen we haar wel eens
goed afleren! We leggen haar
meteen onder het span!”
boekenboekenboekenboekenl
boekenboekenboekenboekenl
boekenboekenboekenboekenl
boekenboekenboekenboekenl
boekenboeken
boekenboeken
boekenboekenboekenboekenl
boekenboekenboekenboekenl
boekenboekenboekenboekenl
boekenboekenboekenboekenl
inrichting. Het werd haar verboden die
boeken te lezen. Een dagboek dat ze
bijhield, werd vernietigd. Steeds op
nieuw merk je dat patiënten kwalijk
wordt genomen dat ze zich niet aan het
reglement houden. Die regels zijn meest
al veel strenger dan in de maatschappij.
Er is vrijwel geen mogelijkheid tot een
privéleven. Dat frustreert patiënten vre
selijk. Ze gaan zich er hulpeloos door
voelen en hebben geen uitzicht meer.
Komt de patiënt in opstand tegen het
reglement, dan wordt dat als abnormaal
beschouwd.
zongen als de fundamenten van
een goede geestelijke gezond
heidszorg. Maar sinds een paar
jaar is het inrichtingenwezen
voorwerp van scherpe kritiek.
In een nawoord bij „Laten ze
het maar voelen...” schrijft
psycho-analyticus J. P. Teuns:
„Psychatrische Inrichting, ge-
Teuns: „Dat is een reden te meer
om het isolement t everlaten. Laat de
samenleving maar geconfronteerd
worden met de mensen die het meest
lijden onder de wantoestanden in de
UITGEVERIJ BRUNA-UTRECHT.
Roald Dahl krijgt nu ook hier meer
bekendheid in verband met zijn kin
derboeken. In 1961 scheef hij al „De
Reuzenperzik”; in vertaling van Ef
Leonard is dit boek nu ook in het
Nederlands verschenen. Michel Sime
on verzorgde de illustraties Een ver
haal vol fantasie en humor.
De bijna klassieke stripverhalen
van Flash Gordon I en II van Alex
Raymond in een nieuw jasje. Ef Leo
nard heeft ze vertaald. De liefhebbers
kunnen hun hart weer ophalen, en
die schuilen vast niet alleen onder de
jeugd. En dit geldt dan ook voor
„Moems Toverwinter” van Tove Jans
son, vertaald door Cora Polet, en
uitgegeven als Zwart Beertje.
Waar de patiënten dagelijks mee te
maken hebben, is het verplegend perso
neel. Dat is tamelijk machteloos. Een
verpleegster kan niet intuïtief bepalen
wat haar het beste lijkt voor de patiënt
Ze moet rekening houden met de voor
schriften van de arts en met het regle
ment. Zo’n systeem is in een operatieka
mer uiterst effeciënt. Dat is een kritieke
situatie waarin een wond zo vlug mo
gelijk open en dicht moet. Daar moet één
man de leiding hebben over een heel team.
Sid Fleischman: „Govie en de grote
Gannef”, Vertaald door Hanna Nou-
wen en Erik von Schmidt maakte de
tekeningen. Een avonturenverhaal
van een tocht stroomafwaarts langs
de Mississippi.
SPECTRUM-UTRECHT, twee Pris
ma’s: E. Willems-Holtman: Puzzel-
Fanfare. Van alles wat, er zit dus
genoeg muziek in. Niet alleen voor de
jeugd. Wél echt voor de jeugd is het
„Knutselboek voor de Jeugd” door het
echtpaar Kirsch-Korn. Een leuk
knutsel- en kleurgevalletje voor kin
deren van 5 tot 10 jaar, om met heel
aanvoudig materiaal creatief bezig te
zijn en met veel fantasie van niets
iets gezelligs te maken.
VAN HOLKEMA WARENDORF,
drie jeugd-science-fiction boeken, ge
schreven door John Christopher: „De
Witte Bergen”, „De Stad van goud en
lood” en „De Vuurpoel”. De drie de
len vormen wel samen één verhaal,
maar kunnen ook afzonderlijk wor
den gelezen.
CENTRALE UITGEVERIJ-HAR-
DERWIJK, twee boekjes over de
bekende Flipper: „Flipper in het cir
cus” en „Flipper en de onderwater-
bende”. Weer een „Leuk Scarry-boek”.
Richard Scarry maakte zowel tekst als
tekeningen. „Mijn groot Kijk- en Lees
boek” van René Guillot in Neder
landse bewerking van J. H. Geurts is
een boek vol plaatjes met afbeeldin
gen uit het dagelijkse leven van het,
kind. Naast de plaatjes zijn kern
woorden afgedrukt met daaronder
een eenvoudige tekst die toelicht wat
er op het plaatje gebeurt. De bedoe
ling van de schrijver is eerst het
herkennen van de kernwoorden door
het kleine kind en daarna, als het
heeft leren lezen op school, zelf de
tekst doorlezen.
Een fors uitgevoerd boek over „Hoe
leer ik kleurig schilderen”, maar
knippen, plakken, drukken en knutse
len is uit dit door Eileen Deacon
samengesteld boek ook te leren. Een
heel grappig opgezet boek, dat enorm
veel mogelijkheden biedt waarop kin
deren zich kunnen uitleven.
Als je niet kunt werken door een
angsttoestand of door een depressie
krijg je geld van de ziektewet of van
de bijstandswet. In zulke kleine een
heden hebben de patiënten dus ge
noeg geld om te kunnen leven. En de
ziekteverzekeringen zijn voldoende
om het isolement te verlaten Econo
misch zijn er genoeg bouwstenen aan
wezig om de oude psychiatrie af te
breken.”
„Gisteren heb ik weer zo
slecht geslapen. Ik had zo’n bo
ze droom. Ik was weggelopen
naar jou; toen was ik weer
teruggebracht.
daardoor veroorzaakt: Een t e laag
budget, te slecht wonen, te slechte
scholen, te weinig groen. De mensen
die het laagst worden betaald hebben
veel minder mogelijkheden. Ook
echtscheiding is vaak nog een luxe.”
Zijn mensen uit de laagst betaalde
klasse oververtegenwoordigd in psy
chiatrische inrichtingen?
welke regels er in het huis zijn en
welke spuitjes iemand krijgt. Heel vaak
zien patiënten zelden een arts. Neem die
mevrouw uit „Laten het maar voelen..”
Pas toen ze in de publiciteit kwam,
heeft ze kennis gemaakt met de genees-
heer-directeur van de inrichting waarin
ze nu wordt verpleegd.
Ik vind het storend dat medici betrok
kenen meestal veel te weinig op de
hoogte stellen van wat er wordt gedaan.
Gelukkig is er een toenemend aantal
artsen dat dit strakke autoritaire sys-
Die ethiek vindt je ook in een psychia
trische inrichting, maar daar wordt het
een pseudo-ethiek. Je krijgt daardoor
een ongelooflijke dictatuur. Patiënten
worden over het resultaat van onderzoe
ken vaak helemaal niet ingelicht.
Teuns: „Vrijwel alles wordt vertaald
als een ziektesymptoom. Een patiënte
was bijvoorbeeld gewend haar ouders bij
de voornaam te noemen. In sommige
milieus is dat heel gewoon. Toen ze in
een inrichting werd opgenomen, werd
dit als uitzonderlijk onaangepast be
schouwd.”
Teuns: „Ik verwacht dat het gaat als
met de kloostergemeenschappen. Die
zijn ook in een jaar of 10 ontvolkt.
Overeenkomst tussen de psychiatri
sche patiënt en de kloosterling is de
economische hoeksteen. Voor de
kloosterling was het alleen op grond
van een inkomen mogelijk zich zelf
standig te vestigen. Voor de patiënt
uit een inrichting is er op het ogen
blik dezelfde mogelijkheid. Klooster
lingen gingen vaak na het verlaten
van hun orde toch in kleine commu
niteiten samenwonen. Ik weet dat
sommige mensen uit inrichtingen
soortgelijke plannen hebben.”
meer dan etikettering. Het beestje
moet een naam hebben. Belangrijk is:
Waaraan lijden de mensen? Zijn dat
ondraaglijke angsten? Of gaat het om
depressies die worden afgeweerd met
rumoerig en agresssief gedrag? Veel te
weinig worden er gesprekscontacten
opgebouwd, zodat communicatie mo
gelijk wordt. Door zo’n gespreksthera
pie kunnen mensen misschien begrij
pen wat ze zo angstig maakt; of wat
ze uit hun vroege ontwikkeling heb
ben meegebracht dat bijdraagt tot de
huidige spanningen. Ik neem het de
psychiatrische inrichtingen kwalijk
dat vrijwel niets wordt gedaan aan
gesprekstherapie.”
De uitspraken van Teuns lijken, op
papier afgedrukt, nog zelfverzekerd.
Tijdens het gesprek is die zelfverze
kerde indruk er niet. Hij formuleert
nogal langzaam, met lange stiltes tus
sen zijn zinnen. Omdat we zuinig zijn
met papier, zijn deze denkpauzes niet
weergegeven.
Hoe verklaart u het succes van boe
ken over psychiatrie? Teuns: Kennelijk
is het publiek er rijp voor. De publieke
opinie is er meer aan toe dan werd
gedacht. Iedereen kent in zijn directe
omgeving wel iemand die met psychi
sche moeilijkheden zit. Vroeger vond
men dat zo’n lastpost van een familielid
of buurtgenoot maar beter naar een
inrichting kon gaan. Tegenwoordig
schrikt men daarvoor terug, omdat beter
bekend is wat zich afspeelt achter die
muren. Dan probeert men toch liever
eerst iets te bereiken in eigen omgeving.
Misschien speelt de zucht naar sensatie
ook een rol bij de hoge verkoopcijfers.
Je kunt achter schermen kijken van een
wereld, waarvan je anders nooit iets te
zien krijgt. De hausse in die boeken ligt
natuurlijk ook aan de uitgevers. Iedere
uitgever wil graag het grote publiek
bereiken”.
De pharmaceutische industrie heeft
het mogelijk gemaakt om het spanla
ken te vervangen door pillen. Bij de
vorige begrotingsbehandeling heeft
Lammers in de Tweede Kamer ge
zegd dat een-derde van de Neder
landse bevolking gerekend moet wor
den tot de probleemgevallen in de
sector van de geestelijke volksge
zondheid. In Duitsland heeft men het
over zeven tot acht miljoen mensen.
Dan moet je natuurlijk niet alleen
pleisters op wonden leggen. Dan moet
je ook zoeken naar de maatschappe
lijke oorzaken. En er iets aan doen.”
Er ontstaan natuurlijk ook proble
men buiten het maatschappelijke om;
in de sfeer van relaties?
Teuns: „Het totale personeelsbe
stand van psychiatrische inrichtingen
is vrij groot, maar het aantal psychi
aters dat het beleid bepaalt, is erg
klein. Er zijn weinig psychiaters op
een groot aantal patiënten. Daardoor
heeft men maar weinig tijd om zich
in te laten met het wel en wee van
alle patiënten. Voorwaarde zou dus
zijn dat hij zou samenwerken met
anderen. Dat betekent dat de psychi
ater zijn macht en kennis moet delen
met verplegers, maatschappelijk wer
kers enz. Dat houdt een afbraak in
van het eigen standsprincipe. Zoiets
eist natuurlijk een stuk revolutionair
denken dat er meestal niet is. Het is
nogal een stap om de zaak zodanig te
socialiseren dat er gelijke bevoegdhe
den, gelijke kennis en gelijke in
spraak zijn.
Ik geloof trouwens dat je nog een
stap verder moet gaan. Ook de pa
tiënten zijn natuurlijk niet zo on
mondig. Ze mogen dan misschien een
angstsyndroom hebben, voor de rest
kunnen ze natuurlijk ook over hun
eigen leven beschikken. Daarmee
kom je uit bij een heel ander sys
teem dat veel menselijk en reëler zou
zijn: Zelfbeschikkingsrecht voor de
patiënten. Op die manier zou je snel
afkomen van de kazernes die de
meeste psychiatrische inrichtingen nu
zijn. In deze oude kazernes, die ge
middeld door 1000 tot 1200 patiënten
worden bewoond, kan je natuurlijk
geen zelfbeschikkingsrecht organise
ren. Dan ontstaat er een wanorde.
Teuns: „Dat hangt samen met
stuk machteloosheid, geloof ik.
De psychiater heeft over het algemeen
geen andere hulpwerktuigen. Hij heeft
leren denken vanuit een natuurweten
schappelijk model. De chemotherapeu-
ten sturen hem steeds meer prepara
ten. In gesprekstherapie heeft hij nau
welijks een opleiding gehad. Eerst
krijgt hij zeven jaar medische oplei
ding, die helemaal natuurwetenschap
pelijk is gericht. En in de specialisten
opleiding daarna is ook vrijwel geen
mogelijkheid om wat aan gespreksthe
rapie te doen. Dus wat moet hij? Hij
komt in een inrichting: heeft er lang
voor gestudeerd. Dan sta je als een
ling natuulijk vrij machteloos. Je
kunt er uitstappen uit het be
stel. Maar ik denk dat de druk,
waardoor de inrichtingen uit de maat
schappij verdwijnen, uit een andere
hoek moet komen dan alleen van de
psychiaters.
Een ander aspect is de snelle stijging
van specialistenhonoraria. De psychia
ter is daarin betrekkelijk onbevoor
recht vergeleken met de andere specia
listen. Maar in de inrichting is hij
degene die het beste gehonoreerd
wordt. Die positie geeft hjj niet graag
prijs.”
V beklemtoont dat de patiënt in een
inrichting slachtoffer is. Wilt u dat
toelichten?
Teuns: „Iedereen weet dat heel wat
mensen wel eens te kampen hebben met
een crisis. Door je omstandigheden of
door je achtergrond kun je behoorlijk in
de puree komen. Vanuit de klassieke
medische stand wordt dat nogal snel
beschouwd als een ziekte. Het probleem
wordt daardoor natuurwetenschappelijk
benaderd. Een ander aspect is dat zoge
naamd abnormaal gedrag vaak uit een
moralistische hoek wordt beoordeeld. Ik
geloof dat de kruising van deze twee
benaderingswijzen het' management op
levert waarmee men iemand in een in
richting tegemoet treedt. Hij krijgt ener
zijds een rol als patiënt, anderzijds als
uitgestotene. Als een etiket wordt hem
dan een diagnose opgeplakt. Maar de
praktijk wijst uit dat het medisch bena-
deringspatroon faalt. Er zijn weinig psy
chische syndromen die werkelijk berus
ten op hersenafwijkingen of hersen-
stoornissen. Veel vaker gaat het om
gedragsstoornissen, die niets te maken
hebben met een organische afwijking.
In het medisch denken past het dat aan
deze mensen een behandeling wordt ge
geven die lichamelijk is gericht In de
klassieke zin wil dit zeggen een behande
ling met het spanlaken of met electro
shocks. Vroeger werden ijzeren beugels
gebruikt om deze mensen in toom te
houden. Tegenwoordig doen medicijnen
dit werk.
Daarbij moet men zich bewust zijn dat
iemand die in een behoorlijke opwin-
dingstoestand zit, een ongehoord grote
doses medicijnen nodig heeft om kalm te
worden. Volgens mij kun je mensen die
lijden aan angstsyndromen of aan de
pressies op deze manier niet helpen. Je
drijft ze tegen de muur tot ze murw
zijn. En daardoor komen ze steeds op
nieuw terug in een stress-situatie. Er
ontstaat een draaideur-effect. Ze verla
ten de inrichting, kunnen niet zo gauw
hun weg in de maatschappij vinden en
keren steeds opnieuw in de inrichting
terug.”
Volgens u is de inrichting er meer tot
heil van de maatschappij dan tot heil
van de patiënt?
Teuns: „De inrichtingen passen bij een
samenleving die behoefte heeft aan een
duidelijk onderscheid tussen normaal en
abnormaal; en die alles af stemt op het
zogenaamd normale. Daarin fungeert de
inrichting als afschuifsysteem.
Ik krijg veel reacties naar aanleiding
van „Laten ze het maar voelen..” Een
meisje vertelde me dat ze met vlieger
touw werd vastgehouden als ze opstan
dig of wild werd. Bij elke beweging
schuurde dat touw dieper in haar huid.
Ik ben erg onder de indruk van een
dagboek dat een grootmoeder heeft bij
gehouden over het lot van haar klein
dochter. Dat meisje nam bijvoorbeeld
van verlof wat boeken mee naar de
Hij hoeft alleen maar
te decreteren
W'-»-
