Onzin, geluk, toeval? Of paranormaal?
LEVENSWERK VAN TACHTIGJARIGE
PROFESSOR TENHAEFF IN GEVAAR
Parapsychologisch
Instituut van Utrecht
een unieke instelling
Rechters doen Baader-Meinhof-ervaring op
9
I
I
BLAMAGE
VERWIJTEN
GROTE FAAM
r
I
19
ZATERDAG 13
Erbij
OKTOBER
1973
18
•r
N
Het verschijnsel of vermogen van vooruit te kunnen schouwen helderziend te wezen wekte kort
voor de eerste wereldoorlog de belangstelling op bij een Rotterdamse jongen, Willem H. C. Tenhaeff, die een
schoolkameraad had met een moeder met zekere „paragnostische” begaafdheid. Hij begon over dit soort zaken
er zijn méér paranormale verschijnselen dan alleen helderziendheid rijp en groen te lezen, bezocht
„mediums” en werd niet alleen steeds meer geboeid door wat hij las en zag, maar hij werd ook steeds kritischer.
Hij begreep dat er naast echte paranormale verschijnselen ook bedrog voorkwam en hij leerde allengs het
kaf van het koren te scheiden, niet altijd tot genoegen van charlatans.
a
’s Ochtends aan het ontbijt zei mijn moeder dat ze gedroomd had
PROFESSOR W. TENHAEFF
in
de
J. DE BOER
I
WIM TIMMERS
Mijn tante Lize geen „echte” tante, maar een heel goede vrien
din van mijn moeder was naar elders verhuisd, nogal ver weg, en
had de gewoonte ons van tijd tot tijd te bezoeken: Zeer onregel
matig, tussen twee visites lag de ene keer anderhalf jaar en de andere
maal anderhalve maand. Je kon er geen peil op trekken. Ze kwam
altijd onaangekondigd, wetend hoe dol mijn moeder was op dit soort
verrassingen.
O
I
Op zekere nacht aan het begin van de oorlogsjaren werd ik wakker
en realiseerde me dat ik gedroomd had dat tante Lize op bezoek
kwam. Ik zag, klaar wakker, nog helder voor me dat ze in mijn
droom voordat ze aanbelde eerst door het raam van de eetkamer naar
binnen keek, maar er was niemand in die kamer. Ik heb op dat mo
ment op mijn van fosforiserende wijzers voorziene polshorloge
toen de trots van iedere tiener gekeken: Het was tien minuten
voor vier.
Het speelt zich af in München. De
verdachte is Rolf Pohle, 31 jaar, jurist,
zoon van een bekende rechtsgeleerde.
Maar dat krijgen de rechters niet te
horen. „Mijn naam is mens. Mijn vaders
zijn rood, mijn broers zwart, mijn zus
ters geel en mijn moeders licht. Ik ben
meer dan 10.000 jaar oud.”
In Frankfort vertelde Marianne Her
zog haar rechters dat ze niet meedoet.
En daar heeft ze, aldus haar advocaat,
gelijk in, omdat zulke processen en het
eraan voorafgaande zgn. onderzoekings-
arrest dienen als stille executie van de
beschuldigde, die als een gevaarlijk diet
te kijk wordt gezet. Over Astrid Proll,
die maar liefst sinds mei 1971 in eenza
me opsluiting zit (vrees voor bevrijding),
is zo iets al gezegd toen ze een tijd
geleden als getuige moest optreden in
het proces-Mahler. De advocaten namen
„demontage van haar persoonlijkheid”
Vanaf 1928 heeft Tenhaeff proefperso
nen van wie één, Croiset, nogal be
kendheid verwierf met paranormale
begaafdheden psychodiagnostisch onder
zocht. Dat wil zeggen, hij ging na wat
voor soort mensen die lieden met parag
nostische gaven nu eigenlijk waren, ge
woon psychologisch gezien.
In 1953 kreeg hij hiervoor, en om veel
meer redenen, meer armslag. In dat jaar
werd hij in Utrecht bijzonder hoogleraar
in de parapsychologie. Hij kreeg daar
door de kans het aan de Springweg
gevestigde Parapsychologisch Instituut
op te bouwen. Dit instituut bestaat 23
november 20 jaar, de eigenlijke aanlei
ding tot dit artikel, al zijn er dit jaar
nog een paar feiten te herdenken: 45
jaar Tijdschrift voor Parapsychologie,
Tenhaeff 40 jaar geleden gepromoveerd
en 40 jaar geleden privaatdocent gewor
den. Jubilea die niet uitbundig zullen
worden gevierd.
Twee jaar geleden al noemde het
weekblad Vrij Nederland de gebeurte
nissen rond de opvolging van Tenhaeff
een blamage voor de universiteit. De in
vele opzichten onverkwikkelijke zaak
heeft al een keer geleid tot vragen in de
Tweede Kamer. Sinds een jaar hoort
men er niets meer over. Het is niet aan
te nemen, maar als dat wijst op een
poging om de zaak te laten doodbloeden,
dan zou dat toch wel bijzonder kortzich
tig en onrechtvaardig zijn.
Onrechtvaardig natuurlijk ook tegeno
ver de persoon van Tenhaeff, maar
vooral tegenover de parapsychologie als
onderdeel van de wetenschap der psy
chologie. Nederland heeft dank zij
Utrecht en dank zij Tenhaeff een grote
naam op dit terrein. Het zou jammer
zijn een voorsprong te verliezen juist in
een tijd waarin de belangstelling voor
de parapsychologie als wetenschap toe
neemt.
richtte Tenhaeff in 1928 toen het Tijd
schrift voor Parapsychologie op, dat la
ter het officiële orgaan van de Neder
landse SPR zou worden. In 1929 werd
Tenhaeff secretaris van de vereniging.
In 1932 werd dr. Dietz aan de Leidse
universiteit toegelaten als privaatdocent
in de parapsychologie. Tenhaeff promo
veerde in 1933 tot doctor in de psycholo
gie bij zijn leermeerster Roels, uiteraard
op een parapsychologisch onderwerp. Hij
werd in datzelfde jaar aan de Utrechtse
Alma Mater toegelaten als privaatdocent
in de parapsychologie. Hij werd tevens
assistent bij Roels, belast met een pro-
paedeutisch college in de experimentele
psychologie. Dit voor de in die dagen
niet ongebruikelijke beloning van 600
gulden per jaar
De leerstoel van Tenhaeff in de pa
rapsychologie was de eerste op dat ge
bied ter wereld. Niet dat Utrecht het
enige centrum van onderzoek op para
psychologisch terrein was, maar hiermee
De rechters hebben zich erop voorbe
reid dat zij met „nazi-zwijn” en „fascis
tische uitbuiter” zullen worden aange
sproken. Zij zijn er bovendien op voor
bereid dat de advocaten, ook al linkse
Genossen, zullen proberen hen het bloed
onder de nagels vandaan te halen. Een
vast element bij zulke processen: de eis
van de verdediging dat geen gewapende
politiemannen aanwezig zijn.
Voor twee rechtbanken in Frankfort
speelt zich, bijna tegelijkertijd, hetzelfde
af. Daar staan twee vrouwen terecht;
'strid Proll (26 jaar) en Marianne Her
zog (33 jaar). Beiden zitten al lang in
voorarrest als leden van de Baader-
Meinhof-bende, die een paar jaar gele
den door de Bondsrepubliek joeg en
vooral werd gejaagd. Rolf Pohle zou
wapenleverancier van de links-radicale
maatschappijbestormers zijn geweest.
Om in zijn onderhoud te voorzien
moest Tenhaeff lezingen houden en arti
kelen schrijven. En hij gaf psychologi
sche adviezen. Hij heeft zijn hele verde
re leven werkzaamheden als „gewoon”
psycholoog verricht. Dat houden van
De processen tegen de hoofdpersonen,
Ulrike Meinhof, Andreas Baader, Gu
drun Ensslin en nog een paar, zullen op
zijn vroegst in de lente van het komen
de jaar beginnen. Maar intussen is erva
ring opgedaan met processen tegen een
aantal andere kopstukken (voorop de
vroegere advocaat van de buitenparle
mentaire oppositie in West-Berlijn,
Horst Mahler) en randverschijnselen.
In commentaren hebben de laatste
dagen enkele toonaangevende kranten
erop geattendeerd dat de justitie uit die
ervaringen niets schijnt te leren. In
München ging het goed tot de zenuwen
van een openbare aanklager het blijk
baar begaven en en hij Pohle’s advocaat
liet arresteren, een advocaat die had
verkondigd dat met ongeoorloofde mid
delen weerstand mag worden geboden
omdat in de Bondsrepubliek een stelsel
van klasseheerschappij en onderdruk
king zou bestaan.
De processen tegen de jurist Horst
Mahler, die ervan beschuldigd wordt de
oprichter te zijn geweest van de Baa-
der-Meinhofgroep, werden onder zware
bewaking gevoerd. Op de foto zijn advo
caten Schily en Ströbele.
stond het toch vooraan. In twintig jaar
Tenhaeff is nog steeds beheerder van
„zijn” instituut heeft het instituut
aan de Springweg in het wereldje van
vakgenoten een grote faam verworven.
De Vereniging voor Psychical Re
search heeft twee jaar geleden het oor
deel van de vakgenoten van Tenhaeff
gevraagd over diens werk en diens insti
tuut. De reactie van de State University
of New York was o.a. dat het Parapsy
chologisch Instiuut van Utrecht een
unieke positie inneemt door zijn aanpak
om de parapsychologische verschijnselen
te verklaren. „Deze verschijnselen wor
den”, aldus dit testimonium, „te vaak
kritiekloos aanvaard of afgewezen. De
wetenschappelijke aanpak door prof
Tenhaeff ontwikkeld, is nodig op dit
terrein van studie.”
En van de Sorbonne is er de verkla
ring dat Tenhaeff de verbanden tussen
de parapsychologie en andere takken
van wetenschap heeft gelegd.
In 1964 werd prof. Tenhaeff zeventig
jaar, de leeftijd waarop een hoogleraar
met emeritaat gaat. Nu, bijna tien jaar
later, is zijn opvolging nog niet geregeld.
En daarmee is zijn levenswerk in ge
vaar. Binnenkort wordt Tenhaeff tachtig
jaar.
Zoals gebruikelijk is Tenhaeff inder
tijd ook gevraagd wie hij als zijn opvol
ger zag. Hij beval een op dat moment in
Amerika werkende Nederlandse psychia
ter aan die in de parapsychologie thuis
was. Deze kandidaat had volgens Ten
haeff de bekwaamheden om het
Utrechtse parapsychologische instituut te
leiden en op peil te houden. De eerste
kandidaat van Tenhaeff is afgewezen
o.a. door verzet uit medische krijgen.
Een medicus die de parapsychologie „be
drijft” zou allerlei kwakzalvers met hun
zogenoemde parapsychologische activitei
ten een schijn van wetenschappelijke
betrouwbaarheid geven.
Dat is een rare redenering. Het insti
tuut van Tenhaeff had er namelijk in de
loop der jaren een sociale taak bij gekre
gen: het aan de kaak stellen van charla
tans en daardoor het bestrijden van
kwakzalvers. Hiermee verwierf het insti
tuut juist waardering in politieke en
justitiële kringen. In dit licht moet men
de lezingen van Tenhaeff en zijn popu
laire geschriften ook zien. Hij licht op
eenvoudige, maar indringende en verant
woorde wijze de leek in over wat wel
en wat niet kan, anders gezegd, wat
bona fide is.
Nog een tweede opmerking over de
opvolgingskwestie. Zij betreft de aard
van de leerstoel. De regering besloot in
1964 dat de bijzondere leerstoel zou
worden omgezet in een gewone leerstoel.
Dit is te zien als een erkenning van het
belang van de parapsychologie als tak
van wetenschap. Een erkenning die dan
tevens de pionier van dit vak treft.
Maar is het dan logisch om het Parapsy
chologische Instituut te willen inlijven
bij het Psychologisch Instituut van de
Utrechtse universiteit? Een verlangen
van het Psychologisch Instituut wel te
verstaan. En is het te rijmen met de
benoeming voor de tijd van een jaar van
een onbekende buitenlander „op proef”?
Een proef die overigens mislukt is.
lezingen voor een breed publiek en het
schrijven van artikelen in kranten nota
bene en in popualire tijdschriften is hem
(later) vaak verweten. Een wetenschaps
man schijnt zoiets niet te (mogen) doen.
Maar het was eenvoudig bittere nood
zaak. Aan de andere kant leverde het
ook materiaal op voor de studie van de
parapsychologie: verhalen in de trant
van tante Lize, door Tenhaeff echter
nooit op gezag van de verteller alleen
voor waar gebeurd aangenomen.
Tenhaeff wordt wel eens gezien als
een van de parapsychologie bezeten
man. Dat is tot op zekere hoogte waar.
Het is waar dat in die zin dat Tenhaeff
persoonlijk grote offers voor heeft ge
bracht, financieel en door het laten
lopen van andere kansen op een eervolle
carrière. Maar er moet bij die bezeten
heid één aantekening worden gemaakt.
Het gaat Tenhaeff om de wetenschappe
lijke beschrijving en verklaring van de
parapsychologische verschijnselen, waar
bij de voorbeelden bona fide moeten
zijn. Hij werkt volgens strikt weten
schappelijke normen, al zijn popularise
ren ten spijt. Trouwens, populariseren
wordt tegenwoordig meer en meer „in”,
hij was zijn tijd vooruit.
Een verdachte komt de zaal binnen.
Dat wil zeggen, hij laat zich naar binnen
trekken. Voor het gezicht draagt hij, als
een boef uit het Wilde Westen, een
zwarte doek (versierd met een rode
ster). Op de tribunes roepen zijn „Ge
nossen” in koor: „De justitie en de staat
zijn een gangstersyndicaat.”
dat Lize op bezoek kwam en dat deze voordat ze aanbelde eerst door
het raam van de eetkamer keek, maar ook in mijn moeders droom
was daar niemand. Mijn moeder was eveneens wakker geworden,
zich bewust van haar droom, en zo antwoordde ze op mijn vraag
ze had inderdaad gekeken hoe laat het was: Tien voor vier.
Die middag omstreeks twee uur stond tante Lize bij ons op de
stoep. We vroegen het haar meteen en jawel, ze had eerst door het
raam van de eetkamer gekeken, maar niemand gezien.
Onzin? Geluk? Toeval? Misschien zelfs gewoon gezond verstand?
Of een „paranormaal” verschijnsel waaraan vermogens van algemeen
menselijke aard ten grondslag liggen?
In ieder geval een fenomeen dat in deze en andere vorm de er
varing is van meer mensen. Een verschijnsel dat altijd al is „er
varen” en dat de belangstelling van veel mensen wekt, ook als zij
zelf die ervaring niet kennen. Soms wekt het ook afkeer trouwens.
parapsychologische verschijnselen, maar
het aantal wetenschappelijke beoefenaren
van dit specialisme bleef klein.
Dank zij zijn autodidactische scho
ling kon Tenhaeff in 1928 reeds zijn
doctoraal examen in de psychologie
doen.
Tegelijkertijd met de persoonlijke
vorming van Tenhaeff was er iets an
ders gebeurd. In 1882 had het weten
schappelijk onderzoek van de paranor
male verschijnselen in Engeland een
krachtige impuls gekregen door de op
richting van de Society for Psychical
Research (SPR). In 1919 richtte de Gro
ningse hoogleraar in de psychologie dr.
G. Heymans in zijn dagen een be
roemd man van onbetwist gezag de
Studievereniging voor Psychical Re
search op, afgekort eveneens de SPR. De
belangstellenden voor de parapsycholo
gie, onder wie Tenhaeff, verenigden zich.
De SPR gaf incidenteel een tijdschrift
uit.
Zoals het meestal gaat, ook dit ge
nootschap dat nog altijd bestaat
kende op- en neergang. Aan het eind
van de jaren 20 ging het slecht. Samen
met de Haagse zenuwarts dr. P. A. Dietz
waar, een gevolg van de „sadistische
eenzame opsluiting.”
De voorbeelden maken school. Bij een
Hamburgs proces tegen huisbezetters za
ten de aangeklaagden net als Pohle met
hun rug naar de rechters en lazen een
krant zoals Marianne Herzog. Eén keer
heeft een rechter zich niet van de wijs
laten brengen en de alles saboterende
aangeklaagden met hun advocaten (voor
zover nodig per brancard, omdat ze op
de grond waren gaan liggen) laten af
voeren, om het proces daarna over en
zonder hen af te handelen.
Is zo iets een goed voorbeeld? De
Stuttgarter Zeitung schrijft: „Je ont
komt niet aan de indruk dat elke recht
bank, die een proces tegen radicalen
moet voeren, zijn ervaringen zelf moet
verzamelen, de Noordpool bij wijze van
spreken nog eens ontdekken wil." De
Süddeutsche Zeitung: „Voordat de
hoofdprocessen beginnen, moet de justi
tie eigenlijk een concept voor haar nieu
we type aangeklaagden hebben."
Voorlopig overtuigt alleen de ernst,
waarmee de rechters zich voornemen
om hun zaken tot in de puntjes voor te
bereiden. Astrid Proll behoort niet tof
de groten, al is ze wegens poging tot
moord aangeklaagd. Maar er zijn 35
ordners gevuld met processtukken, er
zullen (voorlopig) 396 getuigen worden
gehoord. Het proces loopt dan ook tot in
het volgende jaar. Het zijn een paar
gegevens om aan te duiden wat er nog
op de Westduitse justitie afkomt.
De jonge Tenhaeff begreep echter ook
dat hij deze verschijnselen niet werke
lijk goed zou kunnen bestuderen zonder
een grondige kennis van de psychologie
en de daarmee samenhangende vakken.
Voorlopig kwam er echter niets van een
academische studie. In de Eerste Wereld
oorlog diende Tenhaeff het vaderland
als reserve-officier. Daarna werkte hij
op het kantoor van zijn vader. Dat was
niet zo’n gelukkige greep. De vrije tijd
werd dan ook niet besteed aan het
voorbereiden van een carrière in het
zakenleven, maar aan de parapsycholo
gie, dat onderdeel van de psychologie
dat zich bezighoudt met de bestudering
van de paranormale verschijnselen. Zo
als gezegd zijn dat er meer dan alleen
helderziendheid.
Ook de telepathie het overbrengen
van gedachten zonder zintuiglijk waar
neembare middelen bij van elkaar ver
wijderde personen is een paranor
maal of parapsychologisch verschijnsel.
Misschien is daarvan ook sprake in mijn
moeders en mijn ervaring vlak voor het
bezoek van tante Lize. Ik heb het Ten
haeff nooit voorgelegd en misschien
moet hij er wel om glimlachen of scha
teren. Het authentieke verhaal werd
slechts gebruikt om te illustreren met
wat voor soort verschijnselen de para
psycholoog zich o.a. bezighoudt. Dat
spaart schrijver en lezer het doorworste
len van moeilijke wetenschappelijke
omschrijvingen.
Tenhaeff verwief zich als autodidact
een formidabele kennis. Hij begon ook
over parapsychologie te schrijven. Niet
alleen in kranten en in populaire tijd
schriften, maar in 1922 vervaardigde hij
ook al een boekje. Vier jaar later ver
scheen van zijn hand zelfs een driedelig
Beknopt Handboek tot de Psychical Re
search, dat zeer gunstig werd beoor
deeld. Tenhaeff was inmiddels sinds 1925
student in de psychologie in Utrecht,
waar een jaar eerder prof. Roels tot
hoogleraar in dat vak was benoemd.
De psychologie is als zelfstandige we
tenschap nog vrij jong. In het midden
van de vorige eeuw begon pas de ont
wikkeling van de psychologie als weten
schappelijk vak. Eerst omstreeks 1870
begon de wetenschappelijke analyse van
J
Êsg_
F
