DE MACHT VAN DE
MULTINATIONALS
wij maken alleen geld
ONTDUIKING VAN DE
ANTI-TRUST-WETTEN
Veroorzaken chaos om
Allende weg te krijgen
EIGEN GEHEIME DIENST
BETER DAN DE CIA
Lord Snowdon
Diepvries en
nieuwe
verzekeringen
In oorlog werken voor
Hitler en geallieerden
„Wij maken geen goederen,
1
voorbeeld
van
kapitalisme
i
99
Gedecoreerd
ZATERDAG 8 DECEMBER
1973
De geschiedenis van ITT begint rond 1920, wanneer de van oorsprong
Deense Sosthenes Behn een klein bedrijfje opricht dat een paar telefoon-
lijntjes exploiteert. Die onderneming kreeg de toen nog wat overdreven
klinkende naam International Telephone and Telegraph Corporation mee.
Een naam echter geheel in overeenstemming met de droom van Behn, ooit
nog eens de wereld te omspannen met een eigen telefoonnet. Het werd
meer dan dat: Verzekeringen, kosmetica, telecommunicatie, voedingsmid
delen; een wereldomvattend netwerk van bedrijven en belangen.
Erbij
C
4
i
W
Harold Geneen, directeur van ITT.
John Mitchell, oud-minister van Justitie.
Patrick de
Patrick Lighfield, naast prinses Anne.
ITT
I
Jack Anderson van de Washington Post,
de „ontmaskeraar” van de ITT.
MULTINATIONALS staan over het algemeen in een nogal kwade reuk. Som
migen zien in deze ondernemingen, met reusachtige omzetten, geweldige perso
neelsaantallen en vestigingen in vele landen, het summum van het moderne
kapitalisme. Door hun macht en hun vaak ondoorzichtig beleid zouden multi
nationals een stempel kunnen drukken op de nationale economieën en het
sociale beleid. Vooral in vakbondskringen bestaat de vrees dat multinationals
naar believen produkties kunnen overbrengen naar landen met lage lonen,
ten koste van fabrieken in landen met hoge lonen.
In september publiceerde een werkgroep van de Verenigde Naties een rapport
over multinationals, waarin gewezen wordt op de macht van deze reuzen, die
economieën kunnen aantasten en valutacrises kunnen veroorzaken. Overheden
doen moeizame pogingen vat te krijgen op de multinationals, maar de economi
sche macht van deze bedrijven gaat veelal ver uit boven de nationale, vooral
wanneer er sprake is van ontwikkelingslanden, zodat zij zich in principe weinig
van hun gastheren behoeven aan te trekken.
DE VERENIGDE NATIES zijn bezig aan een onderzoek hoe de industriële
giganten aan banden te leggen. Maar ook de Verenigde Naties heeft de macht
niet om dat uit te voeren. Toch kan controle op multinationals alleen op
wereldwijde schaal, omdat bemoeienis van nationale overheden leidt tot uit-
door -
Lorenz.
wijken naar andere landen. Dat gebeurde op vrij grote schaal bijvoorbeeld met
de scheepvaart, denk maar aan het verschijnsel van de goedkope vlag.
Toch zijn de bezwaren tegen de multinationale ondernemingen c.q. niet-
nationale ondernemingen, hoewel niet ongegrond, wel wat overdreven. Veel
multinationals hebben aanzienlijk bijgedragen tot verhoging van de welvaart,
maar ook tot spreiding daarvan. Juist hun internationale karakter bracht dat
mee. Hun internationale activiteiten zijn vaak de aanzet geweest tot inter
nationale samenwerking. De multinationals bieden werk aan honderdduizenden
over de hele wereld.
Geneen zou rechtstreeks met de CIA
hebben onderhandeld om een economi
sche chaos in Chili te veroorzaken en
een militaire staatsgreep aan te moedi
gen. Geneen zou het Witte Huis zelfs
WAAROM dan toch de weerzin tegen deze mammoetbedrijven? Waarschijn
lijk leiden ook hier weer de vele goeden onder de enkele kwaden. Tussen de
tientallen multinationals met een „blanco strafregister” schuilt er af en toe een
die een scheve schaats rijdt. Een van die multinationals die regelmatig op min
der prettige wijze in het nieuws komt, is de ITT (International Telephone and
Telegraph Corporation) en wellicht daarom ook het onderwerp van het nieuw
ste boek van de Britse journalist Anthony Sampson (schrijver van onder meer
The New Anatomy of Britain en The New Europeans), dat hij de titel The
Sovereign State, de geheime geschiedenis van de ITT meegaf.
DE ITT is elfde op de ranglijst, van grootste multinationals ter wereld, aan
gevoerd door General Motors en met Koninklijke Shell-groep op de vierde
plaats. Sampson koos de ITT niet omdat het een typisch voorbeeld van een
multinational is, maar, zo schrijft hij, „omdat het een karikatuur is van een
multinationaal conglomeraat” (conglomeraat is een concern dat bedrijven van
uiteenlopend karakter omvat. De SHV zou je een conglomeraat kunnen noemen,
Philips niet).
The Sovereign State laat zich lezen als een thriller, de duistere bemoeienis
sen van de ITT met Chili, de omkoopschandalen rond de regering-Nixon, haar
rol in de tweede wereldoorlog, kortom de biografie van een onderneming die
alles in zich heeft om de zoveel geulte vrees voor multinationals te rechtvaar
digen. The Sovereign State is uitgegeven bij Hodder and Stoughton in Londen.
Zijn eerste moeilijkheden kreeg Ge
neen toen hij het Amerikaanse tv-net
ABC wilde kopen. Daar stak de Ameri
kaanse overheid een stokje voor omdat
men vreesde dat de nieuwsvoorziening
via ABC wel eens beïnvloed zou kunnen
worden door ITT’s buitenlandse belan
gen.
De grootste aankoop van Geneen, ge
boekstaafd als een van zijn „historische
heldendaden”, is de overname van een
van Amerika’s grootste verzekerings
maatschappijen, Hartford Fire Insuran
ce. Die overname was in strijd met de
Amerikaanse anti-trustwetten en de re
gering-Nixon verzette zich aanvankelijk
sterk tegen de fusie. Daarmee zou ITT
dat al een aantal levensverzekerings
maatschappijen bezat, immers de groot
ste assuradeur ter wereld worden.
Geneen zag echter kans de Republi
keinen 400.000 dollar toe te schuiven als
bijdrage voor de partij conventie waar
Nixon als presidentskandidaat voor de
verkiezingen van 1972 gekozen zou wor
den. Of er een rechtstreeks verband
bestaat tussen het doorgaan van de fusie
en de gift van de ITT is niet helemaal
zeker. Waarschijnlijk was het gewoon
een onderdeel van de door ITT gevoerde
campagne om het ministerie van justitie
te bewegen de fusie goed te keuren.
Daartoe had Geneen een stel goed
getrainde lobbyisten in dienst die de
anti-trustzaak in voor ITT zo goed mo-
Sampson schrijft in zijn boek: „ITT is
een compleet, besloten systeem, net als
de katholieke kerk, of de communisti
sche partij. Het kapitalisme doorgevoerd
tot zijn uiterste grenzen”. Geneens filo
sofie: het gaat niet om het maken van
voorwerpen, het gaat om het maken van
geld. Daartoe is nodig een totalitaire
aanpak, een ijzeren discipline, een ITT-
internationale diplomatie, een ITT-bui-
tenlandse politiek, die helemaal niet in
overeenstemming behoeft te zijn met de
Amerikaanse of die van het gastland.
ITT voert politiek uitsluitend voor ITT.
Daarin passen dan ook de perfecte in
lichtingendiensten die Geneen erop na
houdt, veelal beter werkend dan de CIA
of welke andere geheime dienst ook”.
Anthony Sampson besluit zijn uitermate
boeiende uiteenzetting over de geschie
denis van ITT met de opmerking dat het
gedrag van ITT, zoals dat bij toeval
openbaar werd, niet kenmerkend is voor
alle multinationale ondernemingen. Het
is er wel een voorbeeld van hoe corrupt
een samenleving kan zijn en hoe ge-
makkelijk de macht van een multina
tional kan worden misbruikt als er geen
tegenkrachten tegenover staan.
„De bezorgdheid die dit alles oproept,
kan alleen worden weggenomen wan-
een miljoen dollar hebben aangeboden
om dat mogelijk te maken.
Deze onthullingen maakten in eerste
instantie in de Verenigde Staten niet
zo’n grote indruk. In Zuid-Amerika ech
ter wel, en wat Geneen had willen
verhinderen, gebeurde nu. juist wel. Al
lende nationaliseerde zonder overleg en
zonder schadevergoeding alle ITT-belan-
gen.
Pas dit jaar begon in Amerika een
onderzoek naar het ITT-gedrag, dat ein
digde in een hoorzitting waar Geneen
vrijwel alle tegen hem ingebrachte be
schuldigingen toegaf. Waarmee hij naast
de verzekeringsuitkering voor de genaas
te ITT-bezittingen ook een groot deel
van de toch al aangetaste goede naam
van ITT verspeelde.
Geneen nadert intussen, in 1973, zijn
pensioen, te midden van de ruïnes van
zijn recente initiatieven. Toch heeft hij
inmiddels al weer een nieuw afzetgebied
gevonden, in de Sovjet-Unie, voor de
levering op grote schaal van elektronica
en know-how.
Uit die tijd stammen ook de uitste
kende verhoudingen tussen ITT en het
Derde Rijk van Hitler. Trouwens ook
met Franco en Mussolini bestonden uit
stekende contacten. De New York Times
van 4 augustus 1933 maakte melding
van het bezoek dat een Amerikaanse
delegatie zakenlieden aan Hitler bracht
in Berchtesgaden. Die delegatie bestond
uit Behn en zijn vertegenwoordiger in
Duitsland. Wat precies werd besproken
en afgesproken, is niet bekend, wel staat
vast dat Behn het voor elkaar kreeg dat
hij de winsten die uit zijn Duitse onder
nemingen kwamen naar de Verenigde
Staten over mocht brengen.
Van Hitlers economisch adviseur Kep
pler kreeg Behn de namen van voor de
Nazi’s betrouwbare en acceptabele figu
ren, die hij aan het hoofd van zijn
Duitse en, na de „Anschluss” van Oos
tenrijk, Oostenrijkse ondernemingen zet
te. Dank zij Behns bereidwilligheid en
de goede relaties kon de Duitse ITT ten
volle meeprofiteren toen Duitsland zich
met al zijn krachten op de herbewape
ning wierp. Daarbij kwam dat ITT in
middels ook 28 percent van de aandelen
van de Focke-Wulf-fabrieken verwierf,
waar de bommenwerpers werden ge
bouwd die later zoveel schade zouden
toebrengen aan de geallieerde konvooien.
Behns houding in die tijd was overi
gens niet zo uitzonderlijk. Vele Ameri
kaanse zakenlieden geloofden tot op het
laatste moment toe dat zowel Hitler als
Mussolini geweldige mogelijkheden tot
handel boden en dat hun territoriale
ambities slechts beperkt waren.
Pas in 1943 begonnen de Amerikanen
zich zorgen te maken over de verhou
ding tussen ITT en Nazi-Duitsland. In
een geheim rapport werd het ITT-net-
werk ontward, waarbij vooral Latijns-
Amerika aandacht kreeg. Daar bleef ITT
banden onderhouden met „vijandelijke”
mogendheden, lang nadat Amerika in de
oorlog betrokken was. ITT werd ver
dacht zijn telefoonlijnen beschikbaar te
stellen voor het overseinen van gegevens
aan Duitse onderzeeboten. Vooral de ac
tiviteiten in het met de Nazi’s sympathi
serende Argentinië, waar ITT samen met
de Duitse Siemens een kabelfabriek be
zat, ondervonden veel kritiek.
De eerste stap naar buiten deed ITT
in Spanje, door het opkopen van een
Spaans bedrijf. Niet lang daarna kocht
Behn bedrijven van zijn grootste con
current, Western Electric, waardoor hij
in een klap een groot aantal fabrieken
eerlijk, ik heb nog niet eens tijd om
te gaan zwemmen."
Een van de verliefde en verlaten
dames merkte op: „Hij zegt dat hij
wel wil trouwen, maar ik geloof niet
dat hij het ooit doet. Hij is tenslotte
al 34.Zelfs de aantrekkelijkheid
van een graaf heeft blijkbaar zijn
grenzen.
Milord mag dan met een zilveren
lepel in zijn mond geboren zijn, zijn
aangeboren talenten bleven niet be
perkt tot de vaardigheid met de ca
mera, maar kwamen ook tot uiting in
zakelijk opzicht. Tijdens de staking
van de posterijen in 1971 was hij er
als de kippen bij om zelf een post
dienst te helpen organiseren, met ge
bruikmaking van zijn eigengemaakte
postzegels. Werkloze vrienden bezorg
den de brieven. „Ik heb er nog wat
winst mee gemaakt ook", vertelt hij.
Vorig jaar tijdens de elektriciteits-
staking, charterde Lichfield een
vliegtuig om kaarsen over te vliegen
van het vasteland alleen witte
kaarsen, want die zijn belastingvrij.
Zijn financiële interesse strekt zich
uit over bezittingen op een eiland in
de Indische Oceaan, boetieks en pop
groepen. Met aristocratische scherp
zinnigheid verkocht hij zijn naam en
wapen aan een Amerikaanse coutu
rier; hij stelde zich beschikbaar als
model voor een eigentijdse etalagepop
en zijn soms besnorde gelaatstrekken
verschenen in kleur in verschillende
advertenties de foto’s waren on
veranderlijk gemaakt door de Lich-
field-lens.
Zijn voorkeuren samenvattend:
roodharige, goed dansende, vlot pra
tende meisjes, die hem aardig vinden.
Zijn afkeur: statuszoekers, meisjes
die elke avond in een vijf-sterrenres-
Inmiddels zorgden ITT-laboratoria aan
geallieerde zijde voor de ontwikkeling
van een systeem waarmee eenvoudig en
doeltreffend Duitse onderzeeboten kon
den worden opgespoord.
Toen duidelijk werd dat het tij voor
de Nazi’s keerde, stippelde ook Behn een
andere koers uit. Zijn grootste zorg was
het snel kunnen herbouwen van zijn in
de oorlog verwoeste Europese bedrijven.
Zijn uitstekende contacten mei zowel
het Amerikaanse leger als de Ameri
kaanse inlichtingendienst, die hij via zijn
eigen particuliere informatiedienst aan
allerlei inlirfitingen hielp hij had
tenslotte contacten aan beide zijden
kwamen hem daarbij goed van pas.
Behn werd later gedecoreerd voor zijn
bijdrage aan de Amerikaanse oorlogsin
spanningen. Die bijdrage heeft waar
schijnlijk voorkomen dat de Duitse ITT-
bedrijven niet net zo aangepakt werden
als andere Duitse bedrijven als Krupp
en Bayer, na de oorlog.
Mooiste voorbeeld van de uitgekookte
diplomatie van ITT is dat het in 1967
alsnog van de Amerikaanse regering 27
miljoen dollar wist los te peuteren als
compensatie voor de door haar in Euro
pa geleden oorlogsschade. Vijf miljoen
van dat bedrag had betrekking op de
door de Amerikanen platgebombardeer
de Focke Wulf-fabrieken.
Lord Snowdon kan zijn camera wel
naar de rommelmarkt brengen. Wa
ren de portretten van de leden van
het Engelse koninklijk huis tot voor
kort altijd produkten van zijn vaar
digheid, tegenwoordig zijn steeds
meer foto’s gemaakt door kiekgrage
Patrick Lichfield, de neef van konin
gin Elisabeth. Zijn camera maakte
bijvoorbeeld de opnamen voor de ro
mantiek uitstralende Anne- en Mark-
zegels, ter gelegenheid van het „hu
welijk van het jaar”, vorige maand.
Ook poseerde prinses Anne een paar
maanden geleden glimlachend voor
zijn lens voor haar verjaardagsfoto’s.
Naast zijn familieband met de ko
ningin heeft deze Patrick Lichfield
wat in de Britse samenleving nog
altijd vele deuren opent: een titel.
„Het betekent weinig voor de uitoefe
ning van mijn vak”, vertelt hij niet
temin. Toen hij in 1960 de vijfde
graaf van Lithfield werd, erfde hij
Shugborough Hall in Staffordshire
(met honderd kamers), plus ruim vier
hectare landerijen, totaal zo’n 10 mil
joen pond vertegenwoordigend.
Lichfield beweert dat drie miljoen
pond voor hem beheerd wordt en dat
hij moet rondkomen van 2000 pond
per jaar, wat geen vetpot is voor een
34-jarige man met een ontaard dure
smaak. „Ik heb al acht jaar niet thuis
gegeten; het geld voor de dagelijkse
uitgaven moet ergens vandaan ko
men”, verklapt hij.
Al gauw kon hij zijn publiek ervan
overtuigen dat zijn titel en zijn knap
pe jongen-image blond, groene
ogen geen beletsel vormden voor
goede foto’s. En aan het eind van zijn
tweede jaar kon hij de bus en de
ondergrondse verwisselen voor een
Mnrtin met pen vouwfiets in
Het schandaal lekte uit. De columnist
van de Washington Post, Jack Anderson,
bracht het in de publiciteit, en voor
iedereen werd het duidelijk dat de ITT
de anti-trustzaak had afgekocht. Er
kwamen namen in de openbaarheid die,
zo bleek later, ook in de Watergate
affaire opdoken. De toenmalige minister
van justitie Mitchell, die toestemming
voor de fusie had moeten geven, zijn
opvolger Kleindienst en senator Ervin,
voorzitter van de senaatscommissie die
de Watergate-affaire onderzoekt. Ook de
namen van Haldeman, Ehrlichman en
Dean vielen en in het allereerste door
Anderson gepubliceerde memorandum
beweerde hij dat ook Nixon op de hoog
te was van de 400.000 dollar en de fusie.
Terwijl de gemoederen in Amerika
zich nog bezig hielden met het fusie-
schandaal, lekte uit dat Geneen zich
ondertussen in een nog onfrissere affaire
had gestort. Het was opnieuw Anderson
die het bestaan onthulde van geheime
ITT-documenten waaruit bleek dat ITT
in 1970 plannen had gemaakt om de
verkiezing van de marxist Allende tot
president van Chili te verhinderen. ITT
had daar grote telefoonbelangen en
vreesde dat die genationaliseerd zouden
worden wanneer Allende president
werd.
zijn eigen bewering: „Ik heb liever
één pond waar ik voor gewerkt heb
dan 15 die geërfd zijn."
Eerst stak men de gek met hem
„Daar heb je armeluis Lord Snow
don” maar al snel maakte hij
naam als de man die wist hoe hij
zijn onderwerp fotografisch het best
en voordeligst uit kon laten komen.
Hij ging plezierige relaties onderhou
den met de mooie poesen die hij
kiekte. „AU lovely, loved and
left” (vrij verte ld: allen lief, verliefd
en verlaten), zo luidde recentelijk de
kop boven een roddelrubriek. De ge
volgtrekking was: Lichfield is syno
niem voor „romances, ja huwelijk,
nee.”
Zelf zegt hij daarover: „Ik geloof
best in het huwelijk, maar dan wel
alles op de juiste tijd en de juiste
plaats." „Kijk, legt hij uit, „het zou
bijna onmogelijk zijn voor een vrouw
om zich aan mijn werksfeer aan te
passen. Ik heb het veel te druk. Ik
heb nauwelijks de tijd een meisje te
leren kennen. Ik leid een era jachtig
De Internationale Telefoon en Te
legraaf Maatschappij wordt in Ame
rika uitsluitend bij de beginletters
genoemd: ITT. De telefoon- en tele-
graafactiviteiten vormen weliswaar
een belangrijke poot onder het con
cern, maar de omzet van rond de 8
miljard dollar wordt behaald via
tientallen uiteenlopende ondernemin
gen in evenzoveel landen. Er worden
produkten gefabriceerd die buiten de
telefoon- en telegraafactiviteiten uit
eenlopen van auto-onderdelen tot
brood.
Van de ruim 400.000 werknemers
werkt de helft in Europese dochters,
veelal telefoonmaatschappijen, maar
ook in restaurants, bakkerijen, diep-
vriesbedrijven, verzekeringsmaat
schappijen, autoverhuurbedrijven en
aannemingsbedrijven.
Ook in Nederland heeft de ITT
diverse dochterondernemingen en nog
onlangs zijn er verschillende door
overnemingen bijgekomen. Neder
landse dochters van ITT zijn onder
andere: Koni schokbrekers, Abbey
Leven (verzekering)Avis rent a car
(samen met de Amsterdamse Rijtuig
Mij.), Eubisfa (cake en snacks), Flygt-
pompen, Graetz-Schaub Lorenz (ver
koopkantoor van de Duitse moeder-
mij., radio’s en televisie), Grinnell
(pijpconstructies)Groko (diepvries),
TTT-Controls (meet- en regelappara-
tuur), Nobo (sprits en gebak, inmid
dels samen met Eubisfa), de Zwolsche
in handen kreeg, waaronder een belang
rijke in Engeland. Rond 1930 startte hij
in Duitsland een bedrijf onder de naam
Standard Elektrizitats Gesellschaft,
waarin AEG als partner meedeed. AEG
werd al spoedig uitgekocht en vervangen
van Philips overgenomen
Behn trekt zich in 1959, 74 jaar oud,
terug en wordt opgevolgd door Sydney
Harold Geneen, zoon van een Russische
muziekmanager, geboren in Engeland,
maar al vroeg naar de Verenigde Staten
verhuisd. Het type van de super-accoun
tant, een onopvallende figuur, zonder de
zwier van Behn, maar met al even loze
streken.
Geneen was niet erg gecharmeerd van
Europa en hij begon daarom al spoedig
nadat hij de touwtjes in handen kreeg,
het investeringsbeleid van de ITT dras
tisch te herzien. Hij ging ervan uit dat
de ITT minstens 55 percent van haar
winst uit de Verenigde Staten zelf moest
kunnen halen in plaats van de 18 per
cent tot dan toe. Geneen streefde naar
een omzetverdubbeling van het toen al
gigantische concern, binnen zeven jaar.
Daartoe werd en mocht alles opge
kocht worden wat maar goede vooruit
zichten bood. Bedrijven in de chemie,
verzekeringen, broodbakkerijen. Geneen
was bereid alles te kopen. Hij betaalde
om tegenbiedingen en vervelende publi
citeit te voorkomen vaak bedragen die
ver boven de beurskoersen van die aan
delen lagen.
DICK FIJLSTRA
leven, ben veel op reis, ga met aardi
ge meisjes naar mooie plekjes, maar
taurant willen eten, en meisjes die
niet wassen.
de achterbak voor het spitsuur. Hij
was de voortdurende bevestiging van
kwam in ieder geval tot stand; de con
ventie werd in San Diego gehouden,
overigens ook al een wens van ITT,
voortvloeiend uit haar eigen commercië
le belangen.
(samen met Abbey Leven) en de
Nederlandsche Standard Electric
Maatschappij (telecommunicatie en
elektronica).
neer de multinationals, ook de ITT, zelf
het initiatief nemen zich eerlij ker voor
het publiek op te stellen, vóór ze ertoe
gedwongen worden”.
