TOCH EEN KWESTIE VAN LEF
Leonidas postorderboe't uit
1913: geprijsde nostalgia
De Pelikaan
KERSTVLUCHT PELIKAAN HOOGTEPUNT IN DONKERE DAGEN VAN 1933
door Jan Ros
Broeders
Erboven
Fokker
Helse nacht
ii
Twintigduizend
g -
ZAT]
26
ZATERDAG
2 2
1973
DECEMBER
Erbij
H.R.
HET EERSTE POSTORDERBEDRIJF IN NEDERLAND
Eerste klas
KAREL LENGS ZONEN. TEGELEN
Grootste Verzendhuis In Rijwielen, Naaimachines, Wapens, «na.
No. 1608.
blauwblik,
corNer.satc. -
3 stuks gekleurde
beelden 3»>t c.M. br
en ref’eccor. G;
levende beelden
IJZ1I
Voortreffelijke kinematografen, maglca lantaarns, stoomschepen uitsluitend het
nllAMhAe+a fohMlkaat
No. 1607.
beste H’mtranspo?:eu.
lenzen Camera uU !Hr.
lamp en reflector,
en 6 glasbeelden I
Geeft levende beeld»
tl. 2.40
Vliegen naar de maan nu draagt aanmerkelijk
minder risico’s dan vliegen naar Indonesië („Indië”.
toen) een halve eeuw geleden. Ga maar na. De
toestellen Fokker F-XII’s en F-XVIII’s waren
grotendeels van hout, konden uit hun drie motoren
gemiddeld niet meer dan 1300 paardekrachten halen
en hadden een kruissnelheid van zoiets als 200 km
per uur. Hun plafond lag onder gunstige omstandig
heden niet hoger dan 5000 meter. Ijsafzetting was
een heel normale zaak, wat je ertegen kon doen was:
lager gaan vliegen nogal zo’n premisse wanneer
je in bergland zat. Het (magnetisch) kompas werkte
vaak net zo lang tot het ophield en rond begon te
tollen en dan was het „zakken” geblazen om grond-
zicht te krijgen, een rivier of spoorbaan te her
kennen, uit te kijken naar korte of lange golfslag
(is het een baai, daaronder, of is het open zee en
zo ja, zou je effe willen zeggen welke zee
De vliegvelden voor tussenlandingen onderweg
waren ook al zo wat. In de regentijd stond tussen
Athene en Rangoon het meeste onder water. De
bodem was er vaak drassig, hetgeen er bij landing
of start nogal eens toe leidde dat de machine op
haar neus ging staan. Dan moest er gehangen wor
den, aan de staart, om het boeltje weer horizontaal
No. 2246. ffiSrïïEFK!
I
k
te krijgen. Zoiets lukte altijd wel, de passagiers
ploften aan hun riemen opgelucht terug in hun
zetels, de schade was nooit zó groot, een verbogen
schroef aan de middenmotor rapporten eindig
den daarbij met: „De bemanning slaagde erin de
schroef recht te buigen en de reis voort te zetten”.
Soms waren de luchthavens niet helemaal vrij van
gedierte, dan werd verzocht na donker-worden niet
meer buiten te komen, vanwege de giftige slangen
en schorpioenen. Schreef Parmentier ooit aan Ples
man, tip voor de hem na-komenden: „Er zitten hier
momenteel veel gieren, je kunt beter voor de start
even de baan aflopen om te zien of die vrij is, want
die beesten wijken niet uit”.
Voeg daarbij dat een bemanning-onderweg in
hoofdzaak op zichzelf aangewezen was (radiover
keer was schaars en moeilijk). Voeg erbij dat het
weer zich nauwelijks liet voorspellen. Dan is duide
lijk dat die KLM-vliegers van weleer, mensen als
Soer, Aler, Geysendorffer, Parmentier, Hondong,
Van Dijk, etc. etc., zo ongeveer alles misten wat
de astronauten van vandaag hebben. Op één ding na,
misschien: courage, doordouwerigheid, doodgewone
brutale lef.
No. 2139. gSSSSSSUSSJ
met gerulschloos loopenden fümtransporteu’’,
nieuwste constructie. Camera uit het fijnste blauw
staalbllk, op genMiJste houten plank gemonteerd.
Fijn vernikkeld objectir met geslepen lenzen 5 c.M.
doorsnede, voorzien van condensator en reflector.
Petroleumlamp met 10" brander. Apparaat wordt
geleverd met fl lange gekleurde films, 1 fijnste
photograflsche film en 12 glasbeelden 6 c.M, breed.
Bijzonder aanbevelenswaardlge zeer solide
kinematograaf, welk® In alle aeeten vooftrefleTx
.uivar l. •WwtrtJ;,), f|, 14,80
Prijscourant 1913
werk.
O
i y®
SEV1
Zeer
fijne,
solide
uit-
g voering.
Ji 1
D
G
T
H. R.
ll
Als je instrumenten en voorwerpen ziet, waar nu kapitalen
voor gegeven worden (bekijk de prijs van toen eens, van bij
voorbeeld een eenvoudige koffiemolen), dan kun je je zelf
wel voor het hoofd (het eigen of dat van tante Amalia, die
De menigte heeft het kordon doorbroken
en stroomt op de Fokker-hoogdekker af.
alles aan de voddeman meegaf) slaan. Zo herinner ik me bij
het zien van wat in 1913 heette een spreekmachine (een „his
masters voice”-koffergrammofoon) dat ik daar thuis ook op
gewonden naar heb zitten kijken en luisteren. En dat is nog
niet eens zo verschrikkelijk lang geleden. De koffergrammo-
foon is natuurlijk wel spoorloos verdwenen.... En zo is het
met zo veel dingen.
Wat de prijscourant, een boek met geprijsde nostalgie, zelf
betreft: Ik kan me voorstellen, dat je daar als zetter de krie
bels van krijgt. Het is een wonderlijk boek, waarin alle ruim-
tetjes benut zijn, tussen, onder en in de afbeeldingen. Alles
staat vol zetwerk en kadertjes. Dat alleen al is al een curiosi-
teit op zich.
Tenslotte nog dit: De oplage van de prijscourant was inder
tijd 335.000 exemplaren. Leonidas had een voorraad van één
miljoen gulden aan goederen. Het bedrijf, waarin 600 man
werkte, had 10.000 artikelen te bieden. Door oorlogsgeweld
en inflatie is het bedrijf ter ziele gegaan.
Het
door 1
niet a
rechts
in, dit
ander
komei
wist;
Dirk 1
zeven
weste
en nu
Teger
logee:
mag
mee I
Piet Soer heeft vanaf Marseille twee
uur op de bok gezeten. Iwan Smirnoff,
WIJ leveren slechts
eerste klas goederen.
Ze hebben het ónmogelijke gelapt. De
PH-AIP is neergestreken op Amster
dam-Schiphol, in nevel en sneeuw, met
nauwelijks enig technisch hulpmiddel.
Diri
can
uit
weglopen, enfin, er deugt meteen hele
maal niks meer van, optrekken maar en
wegsturen, zuidwest, en opnieuw draai
en.
Dir
techn
Limb
drijf
burgs
lop
het
aanm
voor
heb t
toe o
Dir
jurist
wetsl
recht
weet,
witte
De I
steed
se-ju
een i
het
Het
ergei
ters
ben
vonr
bank
ten.
toen
toe:
lijk,
niet
bent
De
groe
„mei
vuil’
eens
rech
voeg
stan
HR)
Vro<
gezi
spra
to,
bev;
u a
turn
om
dat
trok
Gelieve dezen*
catalogus ook
aan Uwe vrienden
en kennissen te
laten zien, opdat
ook zij van oe
door ons geboden
vocrceelen kun*
nen profiteeren.
Pelikaan na de landing op Tililitan bij I
Batavia (Djakarta) op 22 december 1933.1
Het
lemaa
gevon
wereh
praat
de st
breng
leerde
speler
Hager
ellend
Hij z
(„Ik 1
Maast
oud:
nu r
maar
hebben hun jas aangeschoten en de fiets
gepakt, zijn gaan lopen zelfs, nadat ze
hebben gehoord: de ploeg van Smirnoff
heeft om 20 over 7 radiotelegrafie gehad
met .Schiphol, zit ergens boven Frank
rijk, komt naar huis. Wat ze niet meer
hebben kunnen horen is: mist boven
Frankrijk en België, Rotterdam al dicht,
boven Nederland dreiging van sneeuw.
Ze komen bij het hek van Schiphol en
het is er bar en boos, stampvoeten om
warm te blijven en de kraag maar hoog
op.
In de huiskamers klinkt de recht
streekse reportage over de verzamelden.
De kinderen smeken om nog even op te
mogen blijven, worden dreigend wegge
stuurd, komen sluipend terug en mogen
stilzwijgend tóch blijven. De scherpe
walm van goedkope tabak wordt dichter
en dichter, terwijl de meldingen klin
ken: 9 uur, de Nederlandse grens gepas
seerd. Tien minuten later meldt Rotter
dam: menen motorgeronk te hebben ge
hoord.
die de Fokker F-XVHI PH-AIP ’s mor
gens vanaf Rome in de hand heeft
gehad, kon na een helse nacht boven de
bergen van Griekenland, de zee en de
bergen van Utalië met regen, zware
tegenwind, enorme remousklappen, on
weer en sneeuw precies even slapen.
Bij Dijon neemt „de Turk” het wiel
weer over en mag Piet een ogenblikje
plat. Smirnoff heeft geen idee van
de grondsnelheid, meet, en bevindt: 110
km per uur. Marconist Van Beukering
luistert in de koptelefoon het ene bedon
derde weerbericht na het andere uit,
tegenwind, nevel, boven Amsterdam snel
slechter, hij kriebelt dat allemaal op
papiertjes en reikt deze onbewogen naar
voren, Soer komt maar weer overeind.
De drie motoren loeien tegen de hele
wereld in, boordwerktuigkundige Gros-
feld op zijn bankje luistert er naar met
het gespitste gehoor van de trouble
shooter, maar het is een gezond geluid,
de driemaal 440 pk’s trekken d. hoog
dekker braaf naar het nest.
Zijn gedachten zitten bij thuis, alvast.
luchtvaart-gek was.
Voor wie niets had, was alles gauw een
feest: de hoogmis en de nachtmis, het
uitrukken van de harmonie, het défilé
van de schutterij, het bezoek van de
gouverneur of o wonder! van de
koningin, de prins, de prinses.
Zoals later, veel later, de harten zou
den bonzen van die andere dingen: de
start van de eerste Mercury, de Europa-
cupwedstrijd van Feyenoord tegen Ben
fica in Lissabon (mei ’63), de landing op
de maan. Toch lag die Pelikaanvlucht
ons dichterbijwaarin een klein land
groot kan zijn, dat zat ons toch wel in
de borst gebakken, enfin, 1940 was nog
ver en de grote desillusie zou vanzelf
wel komen.
Aan het hek ademt 20.000 man heel
nadrukkelijk uit. In de huiskamers heeft
de reporter gezegd: „U hoort het toestel
nu heel duidelijk, dames en heren”, nou-
en-of, door de rook van sigaren en
pijpen bromt onmiskenbaar een heel
duidelijke Fokker-brom
I K,
•.■.•'XSv
De driemotorige Fokker F-XVIII PH-
AIP Pelikaan: Speciaal ontworpen voor
de Indië-route van de KLM, dertien pas
sagiers, kruissnelheid 203 km per uur.
:og
scne bewerking,
fijne optische
i met petroleum*
•te flimstrenen
Je zou denken dat gewoon een droge opsomming van ar
tikelen in een catalogus geen interessante kost is. Maar na
het zien van de Leonidas-pryscourant 1913 (onder redactie
van Leonard de Vries, uitgegeven bij Skarabee, Laren) denk
ik er iets anders over. Je realiseert je bij het doorbladeren
van zo’n postorderboek dan dat men voor de eerste wereld
oorlog al behoorlek ver was op het gebied van gereedschap.
Je vraagt je zelfs soms af, waarom bepaalde instrumenten
er nu niet meer zjjn. Zo’n prijscourant (van de firma Karei
Lengs in Tegeien, het eerste postorderbedrijf in Nederland)
is een kijkboek van 160 grote pagina’s, waarin je met plezier
rondneust, omdat je allerlei merkwaardige zaken aangeprijsd
ziet en omdat je vaak bepaalde stukken gereedschappen her
kent en dan ineens situaties of voorvallen herinnert van
vroeger.
Met Fokker-vliegtuigen. En Fokker
óók: in de internationale vliegtuigbouw
nummer één (toen nog wel, maar toen
ook: niet lang meer, want het geheel
metalen vliegtuig stond op geboren wor
den). Nagenoeg al wat ter wereld vloog,
was Fokker. Met zo’n KLM en zo’n
vliegtuigenfabriek bij de hand was het
geen wonder dat dit land volstrekt
inematc
'iinsie opus;
fur, met 2
imera uit fnr. blauwblik
reflector. Met 3 zwarte
3 c.M. breed,
lenweer. Pr'i»
Radio? In een wereld die trilde van de
expansie, je zou zeggen: natuurlijk, ie
dereen. Maar je kon het vergeten, het
eerste wat altijd de deur uit j’.ng wan
neer er kolen moesten zijn, of lever
traan, was de radio, de distributie. Een
enkeling die ’m hield, toevallig omdat-ie
geen kinderen had of weinig, of een
jongen die al wat inbracht. Daar hokte
het dan bij elkaar, onder dat zwakke
peertje in zijn Jugendstil-kap. Altijd
wanneer er wat was. HollandBelgië.
Of: de lijdensmeditaties van Borromeus
de Greeve. Of, zoals nu 40 jaar
geleden de terugkeer uit Indië van de
Pelikaan. De kerstvlucht met de kerst-
post, een extra-snelle vlucht, in twee
weken uit en thuis. De allerjongste stunt
van Plesman en zijn KLM, die het in de
veertien jaar van zijn bestaan had
klaargespeeld zo ongeveer alles te klop
pen wat er in de internationale lucht
vaart te kloppen viel.
Het is een beeld dat je nooit kwijt
raakt, een huiskamer vol mensen, onder
een 40 Watt-peertje, zuinig zuigen aan
een enkel bakje koffie, het sigaartje
vaak uit laten gaan, dan ging het een
hele avond mee, de kachel rond een uur
of 9 vast afsluiten, je ging toch bijtijds
naar bed. Een enkeling had laüiodistri-
butie (voorloper van de latere Draadom
roep), wie een echte radio had, behoorde
tot de welgestelden, de betere midden
stand bijvoorbeeld, niet de gewone krui
denier in de straat die er vaak slechter
voor stond dan zijn klanten die op de
lat schreven. En reken dat die lat lang
was! Het beeld van eind 1933, een land
met 350.000 werklozen, bijna 13 percent
van heel de beroepsbevolking, en het
zou nog erger worden, daarna. Een
tientje steun in de week, de krant sa
men lezen en dan nóg.
H voering» uit bianw staalblik vervaardigd
l| gemonteerd op gepolijste houten plank, Eerste
l| klas gerulschloos loopende fllmtraniporteur,
11 allerfijnst object!! 4 c.M. doorsnede met fijn
SaUftsx geslepen lenzen en vernikkelden reflector,
petroleumlamp mei 8” brander. Apparaat wordt
\A\ geleverd met 4 lange gekleurde films en 12
<-■*-> -W‘t glasbeelden 4’i» e.M. breed, Zeer aanbevelen*
gWtëMiy waardige Kinematograaf. tl. 8.65
sLpr Mooiste en meest gewilde
Mg geschenken voor kinderen.
Het is op die avond voor oudejaar
aardedonker, koud en nat van regen en
natte sneeuw. Voor het draadgaas van
Schiphol staan 20.000 mensen, al vroeg
in de avond hierheen gehaast, nadat de
radio heeft gemeld dat het toestel
komt. Het is zaterdagavond, wie een
tobbe heeft is erin geweest, het is bin
nen veilig en warm, maar die 20.000
Maar ze dwalen terug naar de afgelopen
dagen, die wel weken schijnen. Naar het
vertrek op de 18e, van Schiphol, waar
eigenlijk de speciaal gebouwde F-XX
PH-AIZ Zilvermeeuw (driemaal 640 pk,
250 km-uur, gestroomlijnd, intrekbaar
landingstestel) voor de recordvlucht had
moeten starten, maar niet kon omdat de
aandrijving tussen starter en motor in
de soep was gedraaid. En Albert Ples
man, woedend: „Wat hebben we dan
nog?”. „Tja, de Pelikaan, meneer”. „Dan
de Pelikaan klaarmaken snel.” De Peli
kaan dus met zijn geringere snelheid,
dat betekende nauwelijks rust, weinig
confort en tegen de kou een deken, en
eindeloos gelazer met de navigatie. Maar
het was gelukt: in vier dagen, vier uur
en vijfendertig minuten was Batavia ge
haald.
Hij komt voor de tweede keer, er
wordt geseind bij het leven, in de kopte
lefoons zingt met de vastheid des geloofs
de ononderbroken toon, daar komen de
lichten, zakken, zakken, daar is de baan,
heel duidelijk en wat is er nu? na
10.000 km tegenwind (van Rangoon af)
blaast de bries nu als een gek op de
staart, de snelheid is te hoog, veel te
hoog, doorstarten dus. De Pelikaan loeit
de nacht weer in.
Kinematograaf.
Camera uit he. fijnste
c. otjecil! fijn vernikkeld met
tor en 2 fijne optleche lenzen met
gekleurde filmstrepen en 6 glas*
".breed Met petroleumlamp
Geeft prachtig versierde
-J), 45Q
Bij bestelling van films
gelieve men de breedte
duidelijk- te willen
opgeven.
Maar nu. Er is één ding en dat is
prachtig: er is een verbinding om te
zoenen na Brussel, loud and clear ko
men de seinen door, Van Beukering
krijgt op dat PH-AIP tien graden mag
netisch moet sturen. Smirnoff houdt de
machine laag, kan-ie nog wat zien, zo
nodig. Op de toren van Schiphol hebben
ze dat door, ze steken er alle lichten aan
die ze hebben. Smirnoff, die bij het
aanvliegen de wolken in is gegaan, ziet
het schijnsel. Het kan niet missen, weet
hij, hij zit erboven. De kunst is slechts
beneden te komen. „Beneden” dat is de
mist, zicht nul derhalve. Zoiets kan
dusniet, dat is een heel eenvoudige zaak.
Tenzij dat jongste wonder van de al
machtige techniek wil werken: het ra
diobaken.
Smirnoff komt de bocht uit en zit
meteen goed. Maar dan bevriezen net
even onder het dauwpunt de snelheids
meters, een tikje stuur laat het kompas
Over heel Europa luisteren nu de
vliegvelden en de vliegtuigen mee. Ze I
weten „de Turk” weer in de nevel, ze I
voelen zichzelf op het bankje van Van I
Beukering, ze houden hun eigen sleutels I
stil, ze zijn allemaal broeders nu, al I
lappen die verrekte Dutchies, Hollandais, I
Hollander het toch telkens weer vóór
hun eigen Britten, Fransen, Duitsers.
De Fokker heeft zijn bocht opnieuw
beschreven. Thuis, voor de radio, heerst
dezelfde stilte als voor de hekken van
Schiphol .Het is nu of nooit. Dan komt, I
opnieuw, de grondzang van de Wasps. I
Sneeuw slaat in de gezichten van de I
wachtende massa op de luc’ thaven. I
Agenten-te-paard keren zich voor het
gaas naar de baan, stoomwolkjes van de I
berijder, stoomwolkjes van het paard.
Het is eindeloos koud.
Boven turen Smirnoff en Soer met
pijnlijke ogen door de ruit van de snel-
zakkende Pelikaan. Soer ziet het lan-
dingslicht het eerst. „Prik ’m erin”,
schreeuwt hij. Het besneeuwde gras, de
lichten in de verte. Als een eitje neemt
de Fokker de baan, houdt de toeren aan,
snelt naar het stationsgebouw, rolt uit.
Veertig minuten zijn voorbij en het is
gelukt. De luchtschroeven komen na
28.000 kilometers stil, in vaanstand.
De radioreporter ziet ze komen, vier
mannen door de deur. Vijfhonderd kilo
post is meegekomen uit Indië. De huis
kamer slikt het weg, de verwachting die
er is geweest, de vervulling die is geko-
men. Het is, aan het einde van het jaar
1933, een ogenblik geweest van bevredi-
ging en van verwachting. Aan de bevredi
ging heeft de natie zich gewarmd. Aan de
verwachting zal zij zich branden.
Maar dat is iets, waarvan niemand op
30 december 1933, ’s avonds om elf uur,
weet kan hebben.
Krachtproef van Fokker en KLM slaagde
1. met uiterste Nettoprljzen.
De KLM-machine, die bij het uit
vallen van de zo veel modernere
Fokker F-XX Zilvermeeuw de re-
cordpostvlucht naar Nederlands-Indië
zou maken, was een Fokker F-XVHI.
De KLM heeft er vijf van gehad,
voor de Indië-route.
Capaciteit: dertien passagiers of la
ding van gelijk gewicht. Drie moto
ren, waarvan een in de neus. Fokker
bouwde zijn machines altijd ratio
neel: haalde een tweemotorig model
de nieuw verlangde prestaties niet
dan werd er eenvoudig een derde
motor bijgepfakt. Bij de F-XVIH was
dat: in de neus. Eerst de F-XX was
van een heel nieuwe conceptie, ge
stroomlijnd.
Vermogen van de Pelikaan: drie
Wasp-motoren, elk met 440 pk maxi
maal. Kruissnelheid 203 km-uur. Be
manning: vier personen. Gezagvoer
ders Smirnoff en Soer, telegrafist
Van Beukering, boordwerktuigkundi
ge Grosfeld.
Opdracht: volstrekt commercieel
vliegen, geen stunts, geen risico’s. Al
les op basis van een normale post-
c.q. passagiersdienst.
In speelgoederen
leveren wij het
bette, wat bestaat.
1
De prijzen op deze
pagina zijn da
allerlaagste.
r
