SIMON WIESENTHAL (65)
ANNE FRANK IN DE ACHTERHOEK
honderden
moordenaars
lopen nog
vrij rond
ir
ft
p»
z
GERECHTIGHEID
POLITIEKE MORAAL
DREIGBRIEVEN
GETUIGEN
Cert Timmerman wil Amerikaans boek
joods onderduikstertje verfilmen
over
BEELD UIT 1943
FRANKZEGEL
28
ZATERDAG
1973
DECEMBER
2 2
Erbij
Waarheid
Besteller
Film over boek
Ontroerend
- k
„Als we het verleden laten rus
ten, dan zal het ons inhalen en ver
slinden. Door de massamoorde
naars uit de oorlog te laten lopen,
devalueren we hun slachtoffers.
Wat hebben de levenden te ver
wachten in een land, waar de do
den niet worden gerespecteerd?
Reden voor optimisme heb ik niet.
De wereld heeft weinig geleerd,
noch van de tragedie der joden,
noch van andere tragedies. Ener
zijds ben ik blij dat ik over een
paar dagen 65 word, anderzijds
treurig. Want mijn kleinkinderen
zullen voor deze ervaring een bit
tere prijs moeten betalen”.
<1
üii!
Wiesenthal heeft al vroeg geleerd ge-
herinneringen
en
De Nederlandse historicus Presser heeft vóór in zijn boek over de
ondergang van het Nederlandse jodendom een citaat afgedrukt. Het
luidt: „We moeten vergeten, want wie kan leven die niet kan ver
geten? Maar soms moet er één zijn, die zich herinnert”. Voor het
geweten van onze generaties is die ene man, die zich herinnert en
niet kan vergeten: Simon Wiesenthal. Zelf als door een wonder
levend uit Hitlers moordmachinerie teruggekomen, heeft hij zijn ver
dere leven gebruikt om de moordenaars van gisteren op te sporen
1
Het boek, dat in Amerika inmiddels
een bestseller lijkt te worden, laat
zich lezen als het dagboek van Anne
Frank. Het is even beklemmend- Het
verschil is alleen, dat kier niet het
joodse kind zélf centraal staat, maar
de familie Oosterveld, die er alles
voor over heeft gehad om beide kin
deren door die verschrikkelijke zwar
te jaren te helpen. Dat is gelukt, ook
al „waggelde" Annie in plaats van te
lopen, toen ze eindelijk werd „losge
laten”, zoals Johan Oosterveld dat
noemt.
meer. Als je bij Wiesenthal aanbelt, doet
hij gewoon zelf de deur open. Hij ont
vangt iedere bezoeker, ook de onaange
kondigde onbekende.
Meewerken aan een proces willen ook
die meestal niet, het zijn bijna zonder
onderscheid gebroken mensen. Dat pakt
Wiesenthal dan als volgt aan. „In 1943
had je maar één zorg aan je hoofd: te
1
i
j
1
I
s
f
1
s
l
5
I
t
t
5
I
1
Vijfenzestig jaar voor Simon Wie
senthal betekent dat een groeiende dis
tantie, maar geen eindpunt. Aan zichzelf
en een eigen leven komt hij nog steeds
niet toe. Hoewel zichtbaar uitgeput van
een tournee door de Verenigde Staten,
waar deze herfst zijn boek over Colum
bus is verschenen en waar hij avond
aan avond lezingen over zijn opsporings
werk heeft gehouden, is hij na thuis
komst onmiddellijk weer door het werk
opgeslokt. Zijn krachten zijn niet gebro
ken. Zijn illusies wel.
boek graag noemt, de zaak slim op
door als de bliksem een nieuwe ont
moeting met de Duitser te arrange
ren, maar nu met een zogenaamd
nichtje het haastig opgetrommelde
buurmeisje Hilde Nijhof dat enke
le dagen te logeren zou zijn
zijn bureau. Door het raam schemert
wat vaal licht vanuit een luchtkoker naar
binnen. Sinds 13 jaar is in dit schamele
kantoor de centrale voor de opsporing
van oorlogsmisdadigers gevestigd. Met
niet meer dan één secretaresse dirigeert
Wiesenthal van hieruit een net van me
dewerkers over de hele wereld. Vele
duizenden namen bevat zijn archief: le
den van de SS, van de Gestapo, door
wier handen leven miljoenenvoudig werd
uitgeblust. Honderden moordenaars zijn
dank zij hem gepakt.
Over Annie de Leeuw wordt in het
boek The Upstairs Room (letterlijk
vertaald „De Bovenkamer”) verteld,
dat ze het verhaal over haar lotge
vallen aanvankelijk alleen maar had
geschreven voor haar twee eigen
dochters, die nu ongeveer even oud
en ter verantwoording te roepen. Dat mensen als Eichmann, Raja-
kowitsch en Maurer veroordeeld konden worden is aan hem te danken.
Op 31 december 1973 viert Wiesenthal zijn 65e verjaardag. In een
lang gesprek met onze Weense correspondente, An Salomonson, legt
hij rekenschap af van zijn strijd voor gerechtigheid na de monsterlijke
excessen van geweld en terreur, die dit geslacht heeft moeten mee
maken.
Een wonder dat hij nog leeft. Hij
heeft in de lopen van een Duits fusil-
leerpeloton gekeken. De SS liet hem zijn
eigen graf graven. Hij heeft in de do
dencel gezeten. Hij heeft zijn polsen
opengesneden. Iedere keer overleefde hij
alleen door puur toeval. Na de oorlog
stond er een hoge prijs op zijn leven.
Wat het boek zelf betreft, dat is
door menselijkheid en eenvoud een
bijzonder ontroerend document ge
worden. Johanna Reiss beschrijft er
in, hoe ze als kinderen in Winters-
Johan en Dientje Oosterveld en de
inmiddels overleden „opoe” Oosterveld
uit Usselo spelen de hoofdrollen in
het onlangs verschenen Amerikaanse
boek The Upstairs Room, dat ge
schreven is door Johanna Reiss uit
New York, een van de dochters van
de tijdens de oorlog in Winterswijk
wonende veehouder De Leeuw.
Wiesenthal is allang dood met de do
den. Maar hij is nog even op de wereld
achtergebleven, omdat er een rekening
vereffend moest worden.
reid gevonden de opnamen te maken,
terwijl hij volgens zijn zeggen ook
geldschieters heeft die de 600.000 gul
den produktiekosten op tafel willen
leggen. Timmerman heeft de in Ame
rika wonende schrijfster reeds in een
brief om toestemming en medewer
king gevraagd. Zijn eigen platen
maatschappij, Carpenter Productions,
met Gert als regisseur, zal de film
maken.
De initiatiefnemer wil de hoofdrol
len door twee „gewone joodse meis
jes” laten spelen en rekent voor de
rest op amateurspelers uit Usselo en
enkele beroemde gastartiesten, waar
bij hij aan Gert Froebe voor de rol
van Duitse officier en Beppie Nooy sr.
als oma denkt. De opbrengst van deze
zwart-wit film (kleur is vanwege de
sfeer niet nodig, volgens Gert), die
ook in het Engels moet worden ge
sproken, zal naar verwachting van de
maker miljoenen guldens bedragen,
die hij ter beschikking wil stellen
van kindertehuizen in Israël.
Een moordenaar overviel hem met een
dolk. Talloze malen probeerden onder
grondse nazi-organisaties hem uit de weg
te ruimen. Nog steeds brengt de post
hem anonieme dreigbrieven, wordt zijn
vrouw telefonisch met dood en verdoe
menis bedreigd. Maar het doet hun niks
wijk na het uitbreken van de oorlog
steeds erger de druk gingen ervaren
sers. Als de moeder in het Winters-
wijkse ziekenhuis komt te overlijden,
van de vervolgingswaanzin der Duit-
besluit vader De Leeuw te vluchten.
De dan 9 jaar oude Annie en haar
18-jarig zusje Sini worden in eerste
instantie ondergebracht bij de familie
Hannink in Usselo, in het huis waar
nu Gert en Hermien Timmerman wo
nen.
De Hanninks doen evenwel veel
ondergronds werk en als het dan ook
nog lijkt alsof de Duitsers van de
geheime verblijfplaats van de meisjes
afweten, worden ze overgebracht
naar de familie Oosterveld opoe,
zoals ze uitsluitend wordt genoemd,
de boerin Dientje en de boer Johan
waar ze aanvankelijk maar 14 dagen
zouden blijven. Van beide kanten be
valt het noodgedwongen samenleven
echter zo goed, dat de logeerpartij
van lieverlee uitgroeit tot een verblijf
van twee en een half jaar, töt de
oorlog is afgelopen.
In die periode maken ze dan samen
van alles mee. Soms hebben ze veel
plezier, maar er zijn ook veel angstige
momenten, vooral als er huiszoekin
gen zijn en de meisjes de nacht
staande in een geheime schuilplaats
moeten doorbrengen. Of als in het
voorste deel van het huis een hoofd
kwartier van de Duitsers wordt on
dergebracht, terwijl de meisjes boven
hun hoofden verstopt zijn. En als
Annie dan spelenderwijs een keer in
de keuken oog in oog komt te staan
met een Duitse soldaat, waarna de
Duitser argwaan krijgt, lost de „dom
me boer”, zoals Johan zich in het
Zonder deze ene man zou er in Oos
tenrijk waarschijnlijk geen enkel nazi-
proces zijn gevoerd. Honderden anderen
zijn inmiddels gestorven. Maar vele hon
derden lopen nog vrij rond. Dat zij hun
vrijheid niet kunnen genieten maar door
heel Zuid-Amerika van schuilplaats
naar schuilplaats moeten jagen, is even
eens aan deze ene man te danken.
Inmiddels heeft de Usselose zanger
Gert Timmerman laten weten dat hij
van plan is om in eigen beheer een
film te laten maken van het boek. De
zanger heeft de schuilplaats van de
zusjes donderdag aan een nauwkeurig
onderzoek onderworpen en daar al»
lerlei oude papieren en zelfs een
mogelijk van de zusjes afkomstige
koffer gevonden. Te meer daar hij de
familie Oosterveld en de mentaliteit
van de Usseloërs goed kent, kreeg
Gert Timmerman het idee om van
het Anne Frank-achtige verhaal, van
welk voorbeeld Annie de Leeuw haar
boek The Upstairs Room heeft ge
schreven, een film te maken.
Onmiddellijk heeft Gert de Lnsche-
dese cameraman Chris Wennekes be
tuigen te zoeken. Hij is op 31 december
1908 geboren om half twaalf ’s avonds.
De vroedvrouw schreef hem in als laat
ste kind van het oude jaar, zijn grootva
der de volgende dag als eerste kind van
het nieuwe jaar. Éénentwintig jaar later
werd hij als architect-student na een
vakantie in Tsjechoslowakije gearres
teerd. Men beschuldigde hem van deser
tie, omdat hij niet op tijd in dienst was
gegaan. Zijn naam kwam in twee ver
schillende jaarregisters voor. Als hij nï
het ene jaar koos, moest hij de gevange
nis in, als hij het andere jaar koos
waren al zijn diploma’s ongeldig, want
die droegen de geboortedatum van het
ene jaar. „Toen al moest ik getuigen
zoeken voor iets dat meer dan 20 jaar
geleden was gebeurd”.
Nu de tijd zijn opsporingswerk onher-
zelfs Oosterveld en zijn vrouw het
niet eens lezen. Dit uitermate boeien
de document van een indringend
staaltje belangeloze menslievendheid
zal zeer aan waarde winnen als het
voor iedereen leesbaar is.
„We spreken allemaal van moraal,
maar het zijn lege woorden. Er bestaat
in de politiek geen moraal. Kijk naar
mijn vroegere vaderland, Polen. De ge
allieerden hebben terwille van Polens
vrijheid en Polens onafhankelijkheid
Hitler de oorlog verklaard. Wat is het
resultaat? Polen is vrij noch onafhanke
lijk. Kijk naar de Russische annexatie
van Karelië. Rusland begon die oorlog
tegen Finland uit „veiligheidsoverwegin
gen”. Maar toen Israël uit minstens even
overtuigende veiligheidsoverwegingen in
1967 Egypte met zijn aanval vóór was,
waren de Sovjets de eersten om Israël
van agressie te beschuldigen. Het kan
niet duidelijk en vaak genoeg worden
herhaald: De Russen hebben pas het
recht van Israël te eisen dat het zijn
troepen terugtrekt wanneer zij zelf eerst
de door hen bezette gebieden teruggeven.
Politieke moraal is een mantel die iets
verhult”.
Massief en onverzettelijk zit hij achter
Maar van dank geen sprake. De Oos
tenrijkers haten hem. De joden generen
zich voor hem. „Iemand, die zich de
jager van Eichmann noemt, zouden we
daar trots op moeten zijn?” vroeg mij
ëens een van de meest prominente joden
in Wenen. De man had nota bene zelf de
eisen tot schadeloosstelling van zijn ge
loofsgenoten behandeld Wiesenthal
haalt over dit front van afkeer, tegen
werking en wraakgevoelens om hem
heen zijn schouders op. „Ik ben niet
alleen het slechte geweten van de nazi’s,
maar ook van de joden. Door mijn
werk, door mijn leven herinner ik hen
die geleden hebben eraan, dat het ook
hun plicht was geweest om iets te doen.
Maar ze hebben het niet gedaan. En als
je ze erop wijst, dan zeggen ze: nou ja,
Wiesenthal doet het toch al!”
Waarom houdt hij er niet mee op?
Waarom gaat Wiesenthal niet naar Ne
derland of Israël? Met 65 mag je toch
wel aan een oude dag zonder haat om je
heen gaan denken? „Ik ben al zo vaak
door het donker heengegaan. Ik heb al zo
vaak tegen mezelf gezegd: ik kan niet
meer verder. Dan zie ik een beeld uit
1943. Ik werkte toen ergens in Polen
met een groep dwangarbeiders aan een
nieuwe weg, waar electrische leidingen
moesten worden aangelegd. Die weg
leidde naar een massagraf. Er kwam een
groep jonge meisjes langs, jodinnen. Eén
van die meisjes draaide zich om. Ze
keek me aan. Die blik was een bood
schap. Zij wilde zeggen: ik ben aan mijn
eind toe, maar jij, als je in leven blijft,
vergeet dan niet. Ik zie die blik steeds
opnieuw. Het is als bij een Olympische
estafette. Dat joodse kind is achtergeble
ven maar ze heeft aan mij het vuur
doorgegeven. Ik moet dat vuur verder
dragen, brandende houden, zolang ik
leef”.
Anneke de Leeuw werd als kind van
joodse ouders samen met haar tien
jaar oude zusje Sini een groot deel
van de oorlog verborgen gehouden in
het huis van de familie Oosterveld.
Nu 25 jaar later heeft Annie
de Leeuw haar herinneringen op
schrift gesteld.
Kl<i i a a e
zijn als zij, toen ze bij de Oostervelds
was ondergedoken.
Annie de Leeuw, die weduwe is, komt
nog regelmatig naar Nederland, niet
alleen voor familiebezoek, maar ook
om studie te maken over de periode
van direct na de oorlog. Ook daaro
ver zal een boek verschijnen. Met de
Oostervelds is ze nog dikke vrienden.
overleven”, zegt hij tegen zo’n iemand.
„Je had toen alles gegeven om één blik
in 1973 te kunnen werpen en je beulen
voor de rechter te kunnen zien staan”.
„Ja”, zeggen de mensen dan. „En nu kun
je hem daar zien staan, en ik vraag
alleen maar drie dagen van je tijd”,
zegt Wiesenthal. Daarmee wint hij het
altijd. Weliswaar zitten ze eerst uren
lang te huilen, omdat ze zich alles weer
voor de geest moeten halen, maar dat zit
Wiesenthal dan geduldig uit. En daarna
heeft hij een getuige, die voor de ver
oordeling van een beruchte misdadiger
van doorslaggevende betekenis kan zijn.
NOG WEINIG GELEERD”
„Een fanatiekeling” hoor je vaak zeg
gen als de mensen over Wiesenthal spre
ken. „De doden kan hij toch niet meer
tot leven wekken. Waarom oude wonden
open scheuren? Met wraak wek je al
leen maar nieuwe haat op”, is hun
redenatie. Maar Wiesenthal wil geen
wraak. Hij wil alleen gerechtigheid.
Moord moet gestraft worden, wil onze
samenleving zich een menselijke samen
leving blijven noemen. Daarom gaat hij
niet met pensioen, ook al wordt hij eind
van het jaar 65. In het schamele kantoor
aan de Rudolfsplatz in Wenen gaat het
bepaald niet minder koortsachtig toe
dan in de afgelopen 13 jaar. Brieven,
telefoontjes, bezoekers, de godsganse dag.
Nieuwe gegevens uit oude documenten:
namen, feiten, data komen binnen.
Slachtoffers en getuigen van dertig jaar
geleden melden zich.
Als er geen gevaar is wonen de
meisjes De Leeuw in „The Upstairs
Room”, dat is de kamer waar Johan
en Dientje Oosterveld (op de foto) het
boek zitten te lezen. De heer/Ooster-
veld vertelde ons, dat hef oudste
onderduikertje ervan hield om af en
toe te helpen melken. Dan bracht de
boer haar in een kruiwagen over
dekt met zakken achter naar de
schuur, waar de koeien stonden. „Het
was immers veel te gevaarlijk om
haar door de tuin te laten lopen”.
Johan en Dientje Oosterveld, die
inmiddels ook al weer in de zestig
zijn, verzekeren dat de hele inhoud
van het boek op waarheid berust. Er
is niks gefantaseerd. Zoals gezegd
hebben ze nog regelmatig contact met
de meisjes, van wie Sini nu in Sche-
veningen woont. „Toen oma in ’t
ziekenhuis kwam, was Sini er eerder
dan ik..” illustreert Oosterveld om de
goede band te bewijzen.
Het boek The Upstairs Room is
verschenen in de zogenaamde Ban-
tam-serie en is hier geïmporteerd
door Van Ditmar in Amsterdam. Het
kost maar ƒ4,60. Helaas is er nog
geen Nederlandse vertaling van het
boek, hetgeen in dit geval toch wel
erg fijn zou zijn, want nu kunnen
roepelijk aan het afsluiten is de
oorlogsgeneraties sterven uit zet hij
de strijd met andere wapens voort. Zijn
jongste boek „Zeilen der hoop” is inmid
dels in negen talen verschenen. Daarin
plaatst hij de genocide die aan de joden
is bedreven in een historische context.
De Spaanse inquisitie was geen gril van
het noodlot evenmin als het duizendjari
ge rijk van Hitler. De moordmachines
dienen volgens Wiesental te worden ge
zien als het eindprodukt van een eeuwen
lange haat die systematisch is opge
zweept.
Volgend jaar verschijnt zijn nieuwste
boek „De Frank-zegel”. Het is het ver
haal van een jonge Poolse die als koe
rier voor het ondergrondse verzet werk
te. Ze verloor haar leven door deze
Frank-zegel. „Deze postzegels, met de
kop van Frank de leider van het Gene-
ral-Gouvernment Polen erop, werden in
de oorlog in grote series in Engeland
vervalst en per vliegtuig boven Polen
gedropt. Met deze postzegels werd pro
pagandamateriaal tegen Hitler verspreid.
De post stempelde die zegels, aannemen- I
de dat het wel in orde zou zijn als de
beeltenis van Frank erop stond. Een
jonge Poolse vrouw is dit noodlottig
geworden. Er is geen woord fantasie bij.
De geschiedenis is echt gebeurd van
begin tot eind”.
Polen,'het land waar hij is geboren en
zijn jeugd heeft doorgebracht, is voor
Simon Wiesenthal alleen nog een kerk
hof. Van al zijn familie en al zijn
vrienden heeft niemand de Duitse ter
reur overleefd behalve zijn eigen vrouw.
Zyla was zijn jeugdliefde van het gym
nasium. Ze trouwden in 1936, verdwenen
in de oorlog beiden in een ander con
centratiekamp en vonden elkaar na de
oorlog weer terug. Voor Poolse joden is
zoiets ongeveer een kans van één op één
miljoen. Ze kregen een dochter: Paulin-
ka. Hun grote geluk: dat Paulinka in
Nederland woont en dat hun kleinkinde
ren niet in Oostenrijk hoeven op te
groeien. Zeventig procent van alle Oos
tenrijkers geven openlijk toe dat ze
antisemiet zijn. Dat bleek uit ’n enquête,
deze herfst in Oostenrijk gehouden.
„DE WERELD HEEFT
Een onmogelijkheid hij weet het
zelf. „Ik ken mijn grenzen. Zo lang deze
twee generaties nog in leven zijn: die
van de overlevenden en die van de
schuldigen, blijft die rekening open. We
reldse rechtspraak is gedoemd te kort te
schieten voor wat hier gebeurd is. Het is
aan een andere, een kosmische rechter
voorbehouden om te oordelen. Wat ik
wil is een veroordeling voor de wereld
geschiedenis en een isolement van de
schuldigen. Wat hebben we in 1945 ge
hoopt dat er nooit meer oorlog zou
komen. En wat is ervan geworden? De
moordenaars van morgen zijn vandaag
mischien al geboren. Laten ze althans
dit weten: dat ze geen rust zullen ken
nen. Hun slachtoffers hoeven geen joden
te zijn, hun jagers geen Wiesenthal.
Maar mijn werk zal misschien een sig
naal zijn, waardoor een toekomstig ge
slacht tot bezinning komt”.
KT-
'4 5
i
