JEUGD WEET TE WEINIG
VAN PLANTEN AF
RAMPJES EN SCHORSENEREN
I
Gereedschap
voor tuin
Aspecten van erfelijkheid
Max de Nijs: Nederlands enige kruidendokter
SANITAIRE
WONDERDOOS
[ER
tips voor vrije tijd
ES!
Wilde planten
door Harry Kuiper
300 soorten
WARME SPIJZEN MET PICCOLA
r
Verre reizen
Schaars
Gezond werk
Gif
B.V.
ER ZIJN NOG
GOEDE PLEKJES
IN ONS LAND
1
r
25
1974
ZATERDAG 20 APRIL
ijf
-
uit Lunteren zegt het met spijt in zijn stem. Er hangt
een doordringende geur van verse kruiden in de open
opslagruimten aan „een” bospad buiten Lunteren.
„Schrijf liever maar niet waar ik precies zit. Want ik
heb helemaal geen belang bij toeristen die me een
zakje-van-dit of een zakje-van-dat komen vragen. Ik
heb andere besognes”.
„De jeugd weet te weinig van planten af. In mijn
schooljaren namen we nog iedere week een bos plan
ten mee, waarover dan in de klas iets werd verteld.
Maar waar gebeurt dat nu nog? De jeugd komt steeds
verder van de natuur af te staan. Dat is een trieste
zaak. Want hoe kunnen onze kinderen als ze straks
volwassen zijn de natuur beschermen als ze die natuur
niet kennen?” Kruidenzoeker Max de Nijs (62 jaar)
I
1
aan
ereist
i opgeleid,
lilt blad,
In ieder geval bent u ongeveer een
x>r ver-
leefüjd.
meer
25442’
GASTON GOURMET
efficiënt
pen van
erk.
len vinden
«en of te
ein een
iwen.
maar ook
der grote dl)
rden doorhit
nze staf
dien st te
hebben ettij
ngemensat
aken.
als in onze
aar restaurant
ben daar nog steeds niet achter. Wat ik
wel weet is dat die plant dood gaat als je
hem kunstmest geeft.”
Zó graag, dat hij al 27 jaar geen
behoefte heeft gekend met vakantie te
gaan. Hij heeft maar één zorg: dat het
edele kruid blijft groeien voor het wel
zijn van de mens.
worden
■nkennis
iteld.
waarden,
n
er werk
ikkeling
sse ver-
oor mo-
indeling
weg 145
on (023)
kencentnm,
ge mensen, i
iden. Een
Opvolgers heeft hij niet. Want zijn
vier zoons voelen er niets voor in dit
vak aan brood te komen. Daarom gaat
Max de Nijs door met dit werk zolang
hij kan. „Het is gezond werk. Ik ben
niet vaak ziek. Wel eens een verkoud
heidje, maar dan neem ik uit eigen
voorraad wat kamillethee of valeriaan.
Dat is erg goed. En voor de lol drink ik
weleens pepermuntthee of citroenmelis-
sethee. In de warme zomermaanden is
koude hibiscusthee een lekkernij.”
Rond Kerstmis krijgt hij van de fa
brieken een lijst waarvan hij kan af le
zen welke kruiden het komende jaar
nodig zijn. Daarop wordt dan het hele
kweek- en zoekprogramma afgestemd.
De hele plant is belangrijk. Het gaat
niet om de bladeren, maar ook om de
wortels, de toppen en de knoppen. Er
wordt het hele jaar door geplukt, maar
in de zomermaanden het meest. Sommi
ge kruiden worden gedroogd en moeten
een paar jaar oud zijn voor ze kunnen
worden aangewend.
Op de vaktentoonstelling Sanitair
en Hygiëne, onlangs in Utrecht, was
er o.a. ook een bijzonder soort wasta
fel te zien. Het is eigenlijk een soort
sanitaire wonderdoos van Pandorra.
Behalve uiteraard voor het ge
bruik als normale wastafel zijn er
nog heel wat mogelijkheden met de
Wabico (uitgebracht door Van Noord
BV, Flevolaan 38, Weesp). Het nieuwe
eraan, behalve de fraaie vormgeving,
is een draaibare zitting onderop. Die
„zitting” is aangebracht op een uit-
trekbare bidet met een eigen kraan,
zodat men zonder knoeien onder- en
bovenkant een frisse behandeling kan
geven. Natuurlijk kan men in dit
bidet ook de voeten wassen. Bij de
wateraanvoer werd gebruik gemaakt
van een verstelbaar richtsysteem. Er
is een handdouche, die men gemak
kelijk uit kan trekken tot in de bidet.
Vroeger zocht en vond Max de Nijs
alle kruiden die hij nodig had in een
straal van 30 kilometer rond zijn huis in
Lunteren. „Maar wat is er gebeurd? Er
werd gespoten met allerlei gif door ge
meente en boeren. De ruilverkavelingen
verontreinigen ook een hoop en de ont
ginningswerken van de Heidemaatschap
pij. En de huisvrouw niet te vergeten,
die met waswater het oppervlaktewater
vervuilt, waardoor kruiden langs de wa
terkant geheel verdwijnen.”
Noodgedwongen moet Max de Nijs
dan verder van huis om de juiste, niet
vergiftigde kruiden te kunnen vinden.
Hij komt in Frankrijk, Spanje, België,
Jutland, de Kanaalkust, Bretagne en
Normandie. In de Vogezen heeft hij voor
„zoveel” francs een bergtop gehuurd.
shyrum officinale
Voor liefhebbers van de natuur is er
een voortreffelijk boekje in de handel
gekomen: „Honderd wilde planten”
van Henk Glas (uitgeverij Amsterdam
Boek). Het gaat om planten, die je
nog in onze natuur al of niet zeld
zaam kunt vinden, zoals honds
draf, koekoeksbloem, klein hoefblad,
grote ratelaar, veenwortel, vogel-
wikke, walstro, kamille, duivekervel.
Bekende en wat onbekender kruiden
en planten. Het plezierige van dit
boekje is de opmaak. Op elke pagina
een afbeelding in kleur van de be
trokken plant met de populaire en
Latijnse naam en dan een beschrij
ving: waar je de plant kunt vinden,
wat voor geneeskrachtige of voe
dingswaarde er aan werd of nog
wordt gegeven, hoe de plant aan de
naam komt, wanneer ze bloeit en hoe
ze zich voortplant. Bovendien vind je
er nog aardige korte legendarische
opmerkingen bij, zoals de „genees
kracht” van thee van de guldenroede
bij liefdesverdriet. Het formaat van
„Honderd wilde planten” is ook aan
trekkelijk. Je zou aan de hand van
het boekje in de naaste omgeving
kunnen gaan speuren, hoeveel van de
planten je nog terug kunt vinden.
Dat zou best nog eens mee kunnen
vallen.
De eigen tuin van Max de Nijs is 16
ha groot. Hij kweekt er 300 verschillen
de soorten. Maar dat is niet toereikend.
Om er achter te komen wanneer hij
grotere hoeveelheden uit het buitenland
kan halen, kweekt hij in zijn eigen tuin
enkele ginds voorkomende plantjes, die
hij met wortel en al naar Nederland
heeft gebracht. Zijn ze dan in eigen tuin
rijp om te plukken, dan weet hij precies
wanneer hij op pad kan gaan. Door zijn
jarenlange ervaring komt hij meestal
wel precies op tijd in de buitenlandse
plukvelden.
A- J
Sandvik heeft enkele nieuwe tuin
attributen op de markt gebracht.
Het zijn snoei- en heggesnaren. De
onderdelen en dan met name de mes
sen zijn vervangbaar, hetgeen wel
plezierig is, omdat men, als er een
mes beschadigd is (door een steen of
wat ook), niet het hele attribuut
hoeft weg te gooien.
Ander nieuw gereedschap van
Sandvik: een houtboor voor de elec-
trische machine, een zg. speedboor,
gemaakt van gelegeerd gereedschaps-
staal, voorzien van een kolf met drie
vlakke kanten, waardoor slippen in
de boorkop onmogelijk is. Men kan
deze houtboren eventueel ook nog
verlengen met een hulpstuk.
riaal kan veranderen. Als ouders vóór
de conceptie moeilijkheden verwach
ten kunnen ze een „genetisch raads
man” consulteren. Drs. B. ter Haar i>
zo’n adviseur. Hij schrijft over zijn
werk. Prof. dr. H. Galj aard beschrijft
het nut en de gang van zaken ron<j
een vruchtwaterpunctie bij een
zwangere vrouw. Dokter G. v.d. Most
geeft zijn ervaringen weer als arts
van geestelijk gehandicapte kinderen.
De antropo-geneticus prof. dr. G.
Fraser gaat in op de morele en
practische aspecten van het voorko
men óf in leven houden van gene
tisch afwijkende mensen. Ook prof,
dr. P. Roscam Abbing houdt zich met
de ethische vraagstukken bezig. Laat
u zich niet afschrikken door de titels
van de auteurs. Juist ook voor de
geïnteresseerde leek is deze artikelen
serie zeer lezenswaard (en te begrij
pen). H.R.
Denkt u alstublieft niet, dat nooit
iets mislukt in onze keuken. Als ik
de „kleine en grote rampjes” (gewoon
mislukkingen) van de laatste maan
den op een rij moet zetten, dan zijn
het er nog al wat.
Voor een deel zijn het vervelende
zaken, te wijten aan de toenmalige
energiecrisis, die bijvoorbeeld een
provinciaal energienet ertoe deden
besluiten om de gasdruk te verlagen.
De waakvlam van het gasfornuis ging
onverwacht uit. En tenslotte zelfs de
waakvlam van de geiser. Die voort
durend wisselende gasdruk was bij
voorbeeld oorzaak van het mislukken
van soezen. Versgebakken, zondags
morgens, altijd precies op het tijdstip
uit de oven, wanneer de grootouders
bij ons aankomen. Diezelfde soezen
(een gemakkelijk produkt), de trots
van mijn liefste, die ze vult met vers
geslagen slagroom, waren akelige
miezertjes. Gewoon niet te presente
ren! Daar kun je als gastvrouw bij
huilen.
Bouillon trekken bij die vermin
derde gasdruk bleek ook al op mis
lukkingen uit te lopen. Het kleine
vlammetje bleek op de minst ver
wachte momenten uitgegaan te zijn.
Een taart van moscovisch gebak
was al even verknoeid.
Dan vraag ik mij nu toch af of die
energiebedrijven nog altijd de op
dracht hebben om bijvoorbeeld de
gasvoorziening te „knijpen”, terwijl
Die verre reizen zijn nodig omdat veel
kruiden allang niet meer in het wild
dicht bij huis te vinden zijn. Max de
Nijs is daarom gedwongen ze te kweken
in zijn eigen kruidentuin. Een nog frisse
onbedorven plaats, die een zuivere oogst
garandeert, zuiverder dan de kruiden die
langs de weg groeien. Want die kan Max
de Nijs niet gebruiken. „Die zitten vol
lood en daar kan de homeopathische
industrie niets mee doen.”
tot de grootse
dere akthriteii
Waar blijft zijn ervaring als hij het
plukken opgeeft? „Misschien ga ik die
ervaringen nog wel eens opschrijven”, zo
verraadt hij ons. al heeft hij er nog
geen idee van wanneer hij zich achter
de schrijftafel zal zetten. Hij bezit nog
de kracht en de moed voor handenvol
werk. „Het is mijn hobby. Ik doe het
graag.”
Die kennis heeft Max de Nijs niet
alleen gepeurd uit eigen ervaring, maar
ook uit kostbare boeken. Het oudste
boek dat hij op dit gebied bezit, is een
lijvig werk van de Vlaamse kruidenken-
ner Dodeneus. Maar met al die boeken
wijsheid komt de kruidenkweker er ook
niet, „Het moet in je vingers zitten”,
zegt hij. „Als je het niet in je hebt, kun
je het niet leren.”
„Want weet u waarom de mensen
veelal liever een pilletje slikken tegen
de Pijn dan het geneeskrachtige kruid te
trekken? Omdat die laatste weg, de weg
terug naar de natuur, een langere weg
's, die tijd nodig heeft. Met kruiden gaat
“et ze niet snel genoeg. Men neemt dus
liever een pilletje tegen allerlei pijnen,
Pilletjes die de oorzaak niet wegnemen,
'n daar komt dan nog het nadeel van
vervelende nevenwerkingen van die
pdletjes bij.”
„Sommige mensen verafschuwen de
kruiden. Ze noemen het kwakzalverij.
Maar dat komt door een foutieve voor
lichting. Er komt een kentering, merk
ik. Vooral bij de jeugd. Ik heb eens
gesproken voor de Amsterdamse kabou
ters. Langharigen, zegt men wel eens
geringschattend. Maar ik heb nog nooit
zo’n intense aandacht bespeurd voor wat
ik zei als juist daar”.
Max de Nijs kweekt en plukt al 40
jaar de kruiden voor de farmaceutische
fabrieken, de fabrieken van smaakstof
fen en geurstoffen en de homeopathi
sche fabrieken. De homeopatische fa-
briek is zijn liefste klant. „Die vragen
nooit wat het kost, maar hoe het is.”
Als 10-jarige jongen reeds had Max de
Nijs belangstelling voor kruiden. Na zijn
HBS-opleiding en de Tuinbouwschool is
hij zich helemaal aan het kweken van
kruiden gaan wijden. Eerst nog als ama
teur, maar later als beroeps. Dat is
eigenlijk begonnen in de oorlogsjaren,
toen er een groot gebrek was aange-
neesmiddelen. „Toen werd ik opeens
„meneer de kruidenkweker” voor ieder
een”, lacht Max de Nijs.
Inmiddels is hij, naar hij denkt, nog
de enige kruidenzoeker in Nederland.
Hij werkt van zonsopkomst tot zonson
dergang. De laatste jaren moet hij de
kruiden die hij nodig heeft op een steeds
grotere oppervlakte zoeken. Hij maakte
verre reizen naar het buitenland om de
juiste kruiden te vinden. Twee van zijn
vier zoons helpen hem. Zij offeren er
hun hele vakantie aan op.
De kruiden moeten snel in Nederland
zijn, want in de meeste gevallen moeten
ze als ze nog vers zijn in de fabrieken
worden verwerkt. „Wij rijden met z’n
drieën naar het buitenland om snel te
rug te kunnen zijn. Onderweg wisselen
we elkaar dan af. Binnen een dag zijn
we dan terug. En de plastic verpakking
houdt de kruiden zolang fris.”
de andere distributiemaatregelen al
lang zijn opgeheven. Het lijkt mij
een interessante vraag voor de colle
ga’s, die niet op kookkunstig gebied
werkzaam zijn. Maar voor u lezers en
lezeressen van deze rubriek heb ik
ook een vraag: Wie van u heeft wel
eens chorseneren bereid en wie heeft
daarvan genoten?
En hebt u ze al gezien dit jaar?
Heel mooi, veertig centimeter lang
per stengel en nog altijd even vies-
zanderig. Het was import uit België
(kwaliteit extra), gekocht op de le
vensmiddelenafdeling van een heel
groot warenhuis.
Schorsenen zijn te vergelijken met
asperges, alleen hebben de eersten
meer smaak. Ze kunnen hetzelfde
worden toebereid.
Tegen het schoonmaken van de
zanderige stengels heeft elke huis
vrouw altijd opgezien. Dat is met de
huishoudhandschoenen tegenwoordig
niet meer nodig. Ik heb ze niet gedra
gen omdat ik het afschuwelijke dingen
vind, die ik nimmer in mijn maat
heb aangetroffen.).
Het gemakkelijkst gaat het schoon
maken met een dunschillertje. U legt
de stengels, één voor één, voor u op
een krant en schilt ze van de kop naar
het worteluiteinde. Houtige gedeelten
(roest, zoals asperges vertonen) treft
u er niet in aan. Wel soms kleine
bruine puntjes, die u met het schu
iertje of met een scherp mesje weg
krabt.
De stengels laat u heel, als u ze als
asperges wilt opdienen. Anders snijdt
u ze in stukken van vijf, drie of 1
centimeter. U kunt er ook dunne
plakjes van maken. Alles is mogelijk
bij deze voortreffelijke groente, die
ongeveer een kooktijd nodig heeft
van 20 tot 40 minuten. De geschilde
schorseneer verkleurt. Leg de stukje!
of stengels in een mengsel van water
en melk; of water met een paat
druppels citroensap. Gebruik geen
azijn! Dat maakt de groente som!
bitter. Wij, drie personen, hebben ze
gegeten met hard gekookte eieren,
begoten met wat gewelde boter en
bestrooid met nootmuskaat. Daarbij
kruimige aardappeltjes en voor wie
wilde, vers gewassen en geknipte pe
terselie Een heerlijk maaltje, dat ze
ker wordt herhaald.
Schorseneren kunnen ook worden
opgediend, voorzien van hetzelfde
sausje dat u gewoonlijk over de
bloemkool maakt, of met een kaas
saus, of gekookt en daarna gekoeld
met een vinaigrettesaus (azijn, olie en
vers geknipte tuinkruiden) als salade.
Schorseneren zijn rijk aan koolhy
draten, in de vorm van insuline,
(raadpleeg uw huisarts!) en daarom
ook geschikt voor suikerpatiënten.
Probeer ze maar eens, u zult er
geen spijt van hebben!
Planten die steeds minder voorkomen
zijn Arnica (dat in de homeopathie veel
gebruikt wordt), zonnedauw en water
kers. „Vroeger”, verduidelijkt Max de
Nijs, „plukte ik in drie uur 400 kilo
waterkers. Nu is de oogst na een dag
zoeken nog maar 10 kilo. Je kunt niet
zeggen: ik ga plukken bij een
willekeurig slootje. Steeds kom je daar
tot de ontdekking dat er bepaalde krui
den niet meer zijn. Het zoeken kost dus
meer tijd en ruimte en daardoor zijn de
prijzen de laatste jaren ook nogal aan
merkelijk gestegen.”
Toch zijn er nog plekjes in Nederland
waar Max de Nijs nog goede kruiden
vindt. In Drente, de Achterhoek en
langs sommige spoorbanen. Waar? Dat
zegt hij liever niet. „Dat blijft mijn
geheim.”
Dat Arnica tot de nog zeldzame krui
den behoort is feitelijk een jammerlijke
zaak, omdat het een van de kruiden is
die het meest in de belangstelling staan.
Max de Nijs kweekt ter vervanging en
tot behoud van dit edele kruid al 15 jaar
Arnica in eigen tuin. Ook om te onder
zoeken wat de oorzaak is van het ver
dwijnen. „Of het nu in de luchtvervuiling
zit of dat het komt door minder zon, ik
Regelmatig verschijnen er in de
reeks Cahiers-Bio-Wetenschappen en
Maatschappij (Brigittenstraat 22,
Utrecht) publikaties over maatschap
pelijke gevolgen van ontwikkelingen
in de bio-wetenschappen zoals biolo
gie, geneeskunde en farmacie. Het
gaat hier om betrouwbare en ook
begrijpelijke voorlichting van des
kundigen. In die serie is nu een
boekje verschenen over de erfelijk
heidsleer, op welk terrein nieuwe be
langrijke feiten (o.a. betreffende het
het licht zijn
uur lang verzekerd van lekker war
me spijzen.
Een rode temperatuur-indicator, die
in de tv-rubriek „Open en Bloot”
naar alle waarschijnlijk „pikkie” zou
zijn genoemd, zorgt ervoor dat u de
af nemende warmte kunt bij houden.
Piccola ziet er gezellig en fraai afge
werkt uit en wordt in Nederland
door C. J. van den Broek uit Heem
stede op de markt gebracht. B.t.M.
Stroom nog snoer komt te pas
aan de nieuwe Piccola, een warm-
houdplaat van Neff. Bij gebruik de
plaat omgekeerd op de gasvlam of
elektrische kookplaat leggen en na
enkele minuten is Piccola op kook
hitte (100°). Na verwarming te vatten
aan uitstekend geïsoleerde handgre
pen en te plaatsen waar u maar wilt.
GEZIKIFORMATIE
heidsleer, op
kernzuur DNA)
gekomen.
Dr. M. Visser, geneticus, geeft een
overzicht van de gang van zaken bij
de overerving (een lijst van in de
genetica veel voorkomende vreemde
woorden en termen is bijgevoegd).
Prof. dr. F. Sobels, hoogleraar in de
stralengenetica, vertelt hoe onder in
vloed van straling het erfelijk mate-
