rs
id.
NEDERLANDSE PATER VAN ZON IN MOZAMBIQUE:
an
raf
TOEKOMST ZONDER FRELIMO
IS VOLSLAGEN ONDENKBAAR
BS
1
r
71
en
door Henk Kolb
Symbool
Wrakhout
Belangen
«of
ed
en.
ak:
jok
)ls-
de
/er
om
in
i of
ne
jr-
Is-
aar
lan
af-
er
et
jn
3ME
r 4
r
BS
8®
ZOU ZE HET
EST NEERSCHIETEN
Kerk hield zich niet aan encyclieken
onaf-
5»
Portugal mag dan in de loop van zijn koloniale his
torie nimmer nauwkeurig langs de scherpe lijnen der
rassenscheiding hebben geleefd (althans officieel niet)
het onderscheid kwam in de praktijk vanzelf tot stand.
En het is niet zonder reden dat vele ontegenzeggelijk
blanke Portugezen in tegenstelling tot de autochtone
bevolking behalve schoenen en een fatsoenlijk pak ook
een pistool hebben.
De havenstad Lourenco Marques is ogenschijnlijk
een betrekkelijk schone nederzetting met moderne ge
bouwen en huizen, brede straten en een goed geregeld
verkeer. Redenen waarom het een aantrekkelijk va
kantieoord was voor Zuidafrikanen die er zelfs ruim
schoots geld belegden in de hotels.
Deze voorrechten gaan echter ruimschoots aan het
zwarte werkvee voorbij, want dat woont in een gordel
van ellendige behuizinkjes opgetrokken uit blik en
rietmatten rond de metropool. In hun straten werpen
vele blote voeten vele kleine stofwolkjes op, wordt
geleefd van een inkomen dat per maand varieert van
62 tot krap 300 gulden.
hoogspanningsleidingen
Bassa met Zuid-Afrika
de
ge-
317
Of
Mozambique: een Portugese kolonie waar 8,5 miljoen inwoners verrast
spelen met iets nieuws hun vrijheid. De 784.032 vierkante kilometers,
van noord naar zuid ruwweg tweeduizend kilometer lang, tussen de tiende
en de zeventiende breedtegraad aan Afrika’s oostkust, vormen tezelfder
tijd een kruitvat dat maar een vonk nodig heeft om te ontploffen. En waar
de blanken zich mismoedig afvragen of een bloedbad misschien het einde
zal vormen van 465 jaren van koloniale overheersing, die de zwarte be
volking in barre armoede aan alle denkbare vormen van slavernij heeft
uitgeleverd.
den weg moeten, maar niemand gelooft
dat de heilige roomse kerk plotseling
een dergelijk politiek bewustzijn zal de
monstreren.
Pater Theo van Bohemen (46), zes jaar
in Mozambique: „De kerk heeft hier
altijd aan de kant van het officiële
regime gestaan. Dit heeft ons voor ern
stige gewetensconflicten geplaatst”. Pa
ter André van Zon uit Venhorst (36)
twee jaar in het land: „Alles wat gedu
rende de laatste tien jaar vanuit Rome
in encyclieken is gezegd over sociale
rechtvaardigheid en rechten van de
mens, is hier ook door de kerk met
voeten getreden”.
Pater Willem Breeuwer uit Dondo,
noordwestelijk van Beira, aan de weg
naar het inmiddels beruchte Inhaminga:
„Wij zijn op het ogenblik bezig met het
samenstellen van een naamlijst der ver
moorden. De blanken hier zijn ons echter
zeer vijandig gezind. Naar Inhaminga
thans zegt goed te willen en zetel van
de enige Mozambicaanse bisschop die de
moed heeft gehad om zijn stem tegen de
Portugese misdaden te verheffen. De
zeven andere bisschoppen hebben zorg
vuldig en opzettelijk gezwegen. Die van
Nampula, Vieiro Pinto, mag nu binnen
kort terugkeren. De anderen? Die zou-
durven wij niet te gaan, want dan
dreigen wij bij een overval om zeep te
worden gebracht. Een overval die dan
zogenaamd door Frelimo zou zijn ge
pleegd, maar in werkelijkheid door de
blanken wordt begaan”.
Blanken van dit slag, zo zeggen som
migen, bedrijven ook de aanslagen op de
treinen en de bussen. Het zijn de blan
ken die van Mozambique een verleng
stuk willen maken van Zuid-Afrika en
Rhodesië. Ze zijn niet talrijk, maar
wanhopig en zodoende gevaarlijk. Zij
hebben het in zoverre gemakkelijk, dat,
zoals pater Breeuwer zegt, een neger
hier altijd verdacht is. Ongeacht de
vraag wat hij doet.
Mozambique onvoorwaardelijke
hankelijkheid te verlenen.
Deze mensen vormen straks het poli
tieke wrakhout dat niemand komt opra
pen. De Frelimo-verklaringen, die elke
avond om twintig minuten over zes uit
Zambia per radio worden uitgezonden,
wijzen op een beleid dat pas op
plaats maakt. De wanhopig naar
sprekspartners zoekende Portugezen zul
len moeten wachten tot Frelimo de tijd
rijp acht, en dat kan niet eerder zijn
dan wanneer Lissabon heeft besloten
„Ach”, zeggen de Zuidafrikanen met
de superioriteit van een geschoeide tegen
over
Zelfs de blanke extremisten realiseren
zich dat een toekomst voor Mozambique
zonder de medewerking van Frelimo
ondenkbaar is. Niet alleen is de militaire
situatie in het Noorden tijdens de afge
lopen maanden aanmerkelijk verslech
terd, maar Frelimo is inmiddels ook het
symbool geworden van de zwarte bevrij-
ding, zelfs in gebieden waar Portugal tot
nu toe onverbiddelijk regeerde.
Woensdagmiddag bij het zakken van
de zon werd Pedro Tamelo vrijgelaten
uit de Moshava-gevangenis nabij de
hoofdstad, die hier gemakshalve LM
wordt genoemd. Een geheel ongeletterde
man, die zijn eerste schreden in vrijheid
slechts moeizaam kon zetten, omdat van
zijn zwarte molières tijdens drie jaar
gevangenis niet meer was overgebleven
dan het bovenleer. Toen hij die eenmaal
triomfantelijk van de voeten had ge
schopt, slofte hij nog steeds wat verbluft
huiswaarts, zeulend met de onnozele
strooien karbiesjes die hij tijdens drie
jaar gevangenis had mogen vlechten.
„Ze wilden steeds weten of ik lid van
Frelimo was en als ik geen antwoord
gaf, werd ik geslagen” (hij toont overtui
gende littekens van stokslagen, een be
handeling met de bullepees en van siga
retten die op zijn zwart vel waren
uitgedrukt). Wat is Frelimo, Pedro? Ant
woord: „ik weet het eigenlijk niet precies
maar het is van de zwarten”.
Blank en zwart, en alles wat daar aan
kleurschakeringen tussenin of naast ligt,
zijn door de plotselinge vrijheid in gelij
ke mate verrast. Het politieke leven van
Mozambique is opgebouwd uit splinter
groepen, geleid door mensen die zich
ternauwernood de tijd hebben gegund
om te formuleren wat zij eigenlijk wil
len. Maar alle kreten van de negen
politieke partijen-in-oprichting maken
duidelijk dat niemand de vrijheid thans
baas kan.
Bovendien: de gematigde groeperingen,
die nog wel menen dat er een gemengde
samenleving kan worden opgebouwd,
vinden geen gehoor. In Beira werd de
vice-presidente van de Gumo-partij aan
gevallen door zwarte en blanke tegenbe-
togers, toen zij voor onderling begrip
pleitte.
De tijd van matiging is kennelijk
voorbij en in het vacuüm van nu zijn
het voornamelijk de extremisten die de
aandacht trekken. De meerderheid van
de Portugezen zet, ongehinderd door de
beloften van de regering in Lissabon
over onafhankelijkheid als men het wil,
zijn bestaan als opperwezen voort.
„De haat zit hier niet diep”, zeggen
sommigen, maar zij gaan dan wel voor
bij aan het feit dat dit ook niet nodig is.
Als Frelimo voorop loopt, dan wordt het
door vrijwel de gehele zwarte bevolking
gevolgd. Voor veel blanken is dat tra
gisch. Zij hebben immers dikwijls ook
geen ander vaderland dan Mozambique,
en niet elke blanke is rijk en dus een
uitbuiter.
De toekomst van Angola en Mozambique dat is niet alleen maar een
kwestie rond de plaatselijke tegenstellingen tussen zwart en blank. De
beide Portugese kolonies zijn steunpilaren van de blanke overheersing
houden nu Rhodisë al jaren overeind
met alle middelen. Wij zouden aan een
blank Mozambique ook bijstand verle
nen met alle middelen: economische zo
wel als militaire. Wij zullen onze eigen
belangen moeten verdedigen”.
Zulke belangen liggen onder meer in
de Cabora Bassa-dam, die in aanbouw is.
Het moet de op twee na grootste stuw
dam ter wereld worden (groter dan de
Assoean-dam) in een kloof van de Zam-
besirivier. De stroomversnellingen van
Cabora Bassa stonden eens David Li
vingstone in de weg toen hij op zoek
was naar een bevaarbare weg tot in
Centraal-Afrika.
De dam is in aanbouw en moet een
meer van zo’n 250 kilometer lengte doen
ontstaan, waarin de kracht voor 17 mil
jard kWh per jaar ligt opgeslagen. Na
aanvullende werken verder beneden
strooms moet dan uiteindelijk 50 miljard
kWh per jaar worden opgewekt, de
goedkoopste energie in Afrika. Meer dan
120 kilometer
zouden Cabora
verbinden.
Juist op de
bolwerk van
Niet zonder reden haasten blanke
werkgevers zich dan ook toe te geven
aan de inmiddels net als in het verguis
de moederland losgebroken looneisen die
met kleine stakingen al moeiteloos een
verbetering van dertig tot 100 percent
teweeg brengen. Angst heeft vele gezich
ten, zelfs in het zuidelijke Lourenco
Marques waar het front voor de bevrij-
ding van Mozambique Frelimo zich nim
mer erg duidelijk heeft gemanifesteerd
en nu nog steeds het daglicht der bevrij-
ding niet durft of wil trotseren.
Iets ten noorden van Beira echter, de
tweede stad van het land, gaat vrijwel
geen dag voorbij zonder aanslagen, voor
al op treinen en bussen, met voorname
lijk negers als slachtoffers. Daar zitten
militairen met machinegeweren voorop
de locomotieven en proberen vrouwen
van wagenvoerders 's morgens tevergeefs
hun mannen thuis te houden. Maar wie
geeft zelfs in het dreigende levensgevaar
een baantje op in een land zo arm als
Mozambique?
In dit gebied is Frelimo sterk en daar
krijgt het geweld gelaatstrekken die
niets goeds beloven en geen hoop geven
op een toekomst van vreedzaam samen
leven tussen blank, zwart en gekleurd.
Het is ook ten noorden van Beira, in
Inhaminga. dat de Portugese geheime
politie, geassisteerd naar men mag aan
nemen door het leger, ook na de staats
greep nog zijn schuldeloze gevangenen
heeft omgebracht en met bulldozers
achteloos onder de roodbruine aarde
heeft geschoven.
Verder naar het noorden ligt Nampu
la, het hoofdkwartier van het leger dat
Cabora Bassa-dam als
vreemde investeringen,
heeft Frelimo aanslagen gedaan het
verloren gaan van Cabora Bassa voor de
Zuidafrikaanse energievoorziening bete
kent meer dan alleen geldelijke schade.
Rhodesië zou worden afgesneden van
een vrijwel onmisbare stroom benzine
die in Mozambique wordt geraffineerd.
Het zou ook al geen profijt van Cabora
Bassa meer kunnen trekken en boven
dien in een fataal isolement verzeild
raken als Mozambique aan de blanke
heerschappij ontvalt.
Pater Hastings heeft dezer dagen ge
zegd dat hij Rhodesië in dat geval nog
twee jaar geeft alvorens het zwarte
volksdeel ook daar zijn rechten zal ne
men. Dit alles zijn elementen van een
angstaanjagend doch fascinerend gebeu
ren: het slechten van het allerlaatste
koloniale bolwerk dat na de tweede
wereldoorlog nog overeind is gebleven.
Gaat dit met bloedvergieten gepaard?
Wordt Mozambique een tweede Kongo?
Nu reeds schreeuwen drieste zwarte
mannen op straat tegen witte vrouwen:
„Straks ben je van mij”.
Pater André van Zon: „Een Afrikaan
vroeg mij: wat gaan de blanken doen?
Gaan ze weg of blijven ze? Als ze
weggaan, hoop ik niet dat het vandaag
of morgen is, want wij hebben nog een
grote rekening te vereffenen”.
Rhodesië heeft boven de jungle in het
grensgebied een miljoen pamfletten uit
geworpen die bekend maken dat voor
Frelimo-leiders, dood of levend, vele
duizenden guldens worden betaald. Uit
Zuid-Afrika zijn de eerste jagers inmid-
Het is vooralsnog een raadsel hoe de
belangen van minderheden tijdens dat
proces moeten worden beschermd. De
Frelimo-radio wordt nog steeds gestoord,
dat wel. Want behalve angst, heeft ook
de vrijheid vele gezichten.
En Zuid-Afrika? De geheime agenten
van premier Vorster opereren tamelijk
opzichtig onder journalisten die uit het
verre buitenland zijn toegestroomd en
van wie het merendeel een „vijandige”
publieke opinie vertegenwoordigt. Som
mige Zuidafrikanen zijn ondergebracht
bij het politiekorps van Mozambique.
Een hunner viel door de mand toen hij
lid wilde worden van de plaatselijke
golfclub en trouwhartig zijn beroep in
vulde op het aanmeldingsformulier.
Zuid-Afrika wil geen zwart Mozambi
que, want dat zou de strijd zeer nabij de
grenzen van dit blanke bolwerk brengen,
waar nu nog ruim 27.000 onderbetaalde
slaven uit de Portugese kolonie in de
goudmijnen zwoegen (Portugal krijgt
per man in goud betaald. Dat wordt
voor de officiële goudprijs op de reke
ning van Mozambique geboekt. Vervol
gens gaat het per vliegtuig rechtstreeks
van Johannesburg naar Lissabon, waar
het op de vrije markt viermaal zoveel
opbrengt. Aan deze koloniale wisseltruc
houdt Portugal jaarlijks naar schatting
100 miljoen gulden over. Trouwens ook
de suiker uit Mozambique moet tegen
een vastgestelde prijs aan Portugal wor
den verkocht, dat er zelf het dubbele
voor krijgt).
Een Zuidafrikaan: „Als Zuid-Afrika
wil, kan het heel Mozambique in één
dag bezetten. En ik kan mij niet voor
stellen dat wij niets zouden doen als de
zwarten hier de baas worden”.
„Zuid-Afrika gaat de rivier de Limpo
po verdedigen”, zo heet het. De Limpopo
doorsnijdt Mozambique ten noorden van
Lourenco Marques van west naar oost en
vormt een natuurlijke barrière van be
tekenis. In andere geruchten is Mozam
bique inmiddels verdeeld tussen Zambia,
Malawi, Rhodesië en Zuid-Afrika.
Dergelijke beweringen vinden hier
voorlopig een aandachtiger gehoor bij de
blanke bevolking dan de verklaringen
van de Portugese stafchef generaal Da
Costa Gomez. Hij zei dat Zuid-Afrika de
macht niet heeft om Mozambique te
bezetten en dat Portugal, afgezien daar
van, geen aanwezigheid van Zuidafri
kaanse troepen wenst.
7
u
<1/ V
'r
FT ~5*
Twee jonge Frelimo-leiders: Joaquim Chtssano en Anselmo Anaiva.
Dit is Antonio, een jongen, die ontsnapt is aan de uit
moording van Wiriyamu door Portugese militairen.
Pater Hastings, die de Portugese moord
partij in Wïriyamu bekendmaakte, hier
in gezelschap van de nieuwe socialis
tische minister van Buitenlandse Zaken
van Portugal, Soarez. Pater Hastings ver
wacht ook in Rhodesië een omwenteling.
„Als Portugal zijn koloniën loslaat”, zo verklaarde een Zuidafrikaanse
zakenman grimmig, „dan kunnen ze net zo goed de stop uit dat land trek
ken en het laten zinken”. „Ik zou het liefste een machinegeweer nemen
en ze allemaal neerschieten”, merkt een eveneens hlanke heer op na het
misprijzend aanschouwen van een betoging voor meer loon in de haven
van Lourenco Marques. Dat de arbeiders riepen „wij hebben hunger” leek
hem overdreven: „Dat roepen die zwarten nu eenmaal altijd”.
De Frelimo heeft speciale kinderdorpen ingericht voor kinderen, die geen ouders meer hebben. Hier zitten enkele van die kin
deren bij elkaar te babbelen.
afrikanen het eigen en andermans leven veil hebben. De omwenteling in
Lissabon heeft dan ook diepe zorgen gewekt in het Zuidafrikaanse Pre
toria en het Rhodesische Salisbury omdat de kansen maar gering zijn dat
„wit speelt en wint”.
