Na een imponerende bijdrage aan Westduitse verzoeningspolitiek
NAVO-beraad over
Haags defensieplan
Adviseur van
Nixon neemt
Geheim beraad
Den Uyl-Schmidt
Twaalf jaar verzet in Mozambique
ontslag
„Geen volledige overeenkomst in Moskou te verwachten”
Reis met opvoedingsprogram
99
dinsdag
IRAN ONTKENT PLAN
VOOR KERNWAPEN
25
JUNI
1974
BINNEN- EN BUITENLAND
3
Drie zinnen
Schrik
Onderschat
Juist
Geheim akkoord
Machten
Geheimhouding
Ongemakkelijke president Heinemann vertrekt
moest
herbewapening
(Van onze redacteur in Bonn, Wim Timmers)
GUSTAV HEINEMANN
MACHTSWISSELING
EEN
werd
(Van onze redacteur in Washington, mr. H. L. Leffelaar)
SS-arts Kurt Borm vrijuit
(Van onze redacteur in Bonn)
moorde-
aan
meine”
(Van onze redacteur in Brussel)
(Van onze redactie buitenland)
zo’n
BONN Over een paar dagen gaat president Heinemann met pensioen. Zon
der veel drukte, zo heeft hy het graag. Uit zichzelf zal hy over het president
schap daarna niet veel meer praten, heeft zijn dochter voorspeld. Zijn opvol
ger, Walter Scheel, is al in mei gekozen en wordt op de 1ste juli beëdigd.
het in de praktijk op nog veel boei
ender manier. Na Lübke, een meelo
per uit het Derde Rijk en bovendien
op het laatst een nogal zielige figuur,
kreeg de Bondsrepubliek in Heine
mann een staatshoofd dat met zijn
geringe macht niettemin een impone
rende bijdrage leverde aan de verzoe
ningspolitiek.
Heinemann heeft zijn plichten niet
ontweken. Hij heeft bijvoorbeeld, zij
het met tegenzin, orders aanvaard om
het toernooi om het wereldkampioen
schap voetbal te openen.
1 in
alve
ten:
van
zich
ver-
met
van
frail
Ook de Westduitse pers neemt af
scheid van Heinemann. Het is voor
haar niet gemakkelijk om een tref
fend portret van hem te schilderen
zonder te vervallen in clichés als „de
ongemakkelijke president” en de man
die (tot ergernis van zijn omgeving)
„altijd werkelijk meende wat hij zei.”
Volgens Jackson en anderen zou Kis
singer in 1972 in het geheim met de
Russen zijn overeengekomen dat zij hun
kernraketten voor onderzeeboten moch
ten uitbreiden tot meer dan de 950 die
officieel als limiet werden gesteld.
Kissingers antwoord daarop was dat
er geen geheime afspraken bestonden,
dat er alleen sprake was van een „inter
pretatie” van de in 1972 gemaakte nu-
Een tweede punt waarop Kissinger
door senator Jackson werd aangevallen,
was dat hij akkoord was gegaan met het
beperken van het Amerikaanse a antal
onderzeebootraketten tot 710.
een pro-Portugees bewind te destille
ren.
Kissinger begon zijn persconferentie
overigens met een lange filosofische uit
eenzetting over het nut van topconfe
renties, waarbij hij het bekende thema
aansneed dat vooral een goede verstand
houding tussen de VS en de Sovjet-Unie
van het grootste belang was voor een
vredesbalans in de wereld, omdat zij de
twee enige naties waren die in staat
waren een algemene nucleaire oorlog te
voeren.
aan te tonen dat het iets in ruil had
losgekregen van Moskou.
de opstand van het volk zelf gestalte
krijgt”, zo omschrijft pater Adrian
Hastings, de Engelsman, die bijna een
jaar geleden de massamoorden in het
dorpje Wiriyamu onder de aandacht
van de wereld bracht, de bevrijdings
beweging van Mozambique. Hij zegt
dit in zijn pas verschenen boek „Wi
riyamu”, dat zojuist in een Neder
landse vertaling van C. J. Los bij
Zomer en Keuning in Wageningen is
verschenen.
„Portugal mag dan direct verant
woordelijk zijn voor deze gruwelen,
zegt Hastings, het is niet de enige die
die Duitse eenheid van 1871. De vak
bondsleiders, die hem om zulke woor
den prezen, legde hij de vraag voor
of stakingen nog wel in het huidige
politieke landschap passen.
stokoude Pruisische strafrecht. Door
zijn bittere ernst en de hoge morele
eisen die hij zichzelf stelde, werd hij
een president die nu, na vijf jaar,
aller achting oogst. Ook wie zijn
gedrag innerlijk niet heeft kunnen
verwerken, kan er in dit land met
goed fatsoen niet meer onderuit.
DEN HAAG. Premier Den Uyl ea
de Westduitse premier Helmut Schmidt
hebben in het afgelopen weekeinde een
geheime ontmoeting gehad in het Wm^~
duitse grensplaatsje Anholt bij Kleef.
de
;ren
een
ich-
bus
ms-
:eer
dijk
tien
ctie
bij-
SPRINGER’S „eliteblad” Die Welt
bijvoorbeeld (bestrijder van het regi-
sche
ier-
t is
sche
op-
de
ring
ste-
i in
.ter-
iden
rder
eval
l op
rle-
lad-
aer-
irer-
tten
:rde
gen
van
nde
/er-
ilijk
erk,
ta-
'ga-
:aar
zijn
euw
Van
cht-
zo
van
ege-
rker
Den
het
:7 ste
;wa-
dit
die
verd
De
eval
ags-
;ens
;ge-
teen
i en
eten
ilijk
be-
zer-
„Ik
lan-
ble-
al-
on-
van
irij-
crij-
den.
van
urg.
de
irzet
aten
bare
Eu-
ns.
rond
een
leeft
uur
d.
van
>ben
rief”
ting,
door
o.m.
De
het
’72,
niet
men
hen
dce-
van
Schoorvoetend is inmiddels bekend
dat in Mozambique, evenals in Gui-
nee-Bissau en Angola massamoorden
zijn aangericht. De feiten worden be
vestigd in rapporten van Portugese
legerofficieren, die in april dit jaar
werden gepubliceerd. Zelfs de groot
ste „niets”-schreeuwers hullen zich
in een veelzeggend zwijgen.
Een commentator van de Stuttgar-
ter Zeitung relativeerde dat echter
zo: „Hij deed het al mét al in drie
zinnen. Daarna reed de president
naar Bad Neuenahr, waar de Unicef
vergaderde, zonder 800 miljoen toe
schouwers. Hier is Gustav Heinemann
geëngageerd, omdat hij vindt dat er
wel genoeg kinderen in de wereld
voetballen, maar dat er een paar
honderd miljoen te weinig kunnen
lezen en schrijven.”
Heinemann is in verschillende op
zichten het symbool van een poging
tot machtswisseling geworden. Tot de
politieke hervormers behoorde hij al
eerder. Hij begon als minister van
Justitie aan de hervorming van het
Vandaag is het twaalf jaar geleden dat in de Portugese kolonie
Mozambique het Frelimo werd opgericht. Initialen voor het Front
voor de Bevrijding van Mozambique. De oprichting gebeurde zoals
dit met zoveel bevrijdingsbewegingen het geval is geweest, in het
buitenland, en wel in de hoofdstad van Tanzania, Dar es Salaam.
me dat Heinemann als eerste symbo
liseerde), gaf zijn vroegere hoofdre
dacteur Herbert Kremp een pagina
ruimte om Heinemann als volgt te
„portretteren”: „Terwijl Willy Brandt
de meest overschatte politicus mag
worden genoemd, moet men Heine
mann wel als een van de meest
onderschatte politici uit de tweede
Duitse na-oorlogse tijd beschouwen.”
Tweede van rechts op de foto is de
Amerikaan dr. Armstrong, die een rond
reis om de wereld maakt. Het doel van
zijn reis is leiders in de wereld zijn „op-
Niettemin beschikte de Nederlandse
vertegenwoordiging niet op alle punten
over toereikende gegevens om een ant
woord te kunnen verschaffen. Men
schrijft dit toe aan het feit dat die
antwoorden uit Den Haag worden gege
ven, en bij de delegatie de antwoorden
op een groot aantal van die vragen nog
niet zijn binnengekomen.
Het kahine* veder
BRUSSEL. De NAVO heeft giste
ren nog geen definitief oordeel geveld
over de defensieplannen van het kabi-
net-Den Uyl. Donderdag worden de be
raadslagingen over de formulering van
het eindrapport voortgezet, maar het
staat inmiddels wel vast dat de conclu
sies volstrekt afwijzend zullen zijn.
voedingsprogram voor wereldvrede” uit
te leggen. Koning Hoessein van Jordanië
(geheel rechts) luisterde welwillend naar
het betoog van de Amerikaan.
De grootste druk op het regime-De
Spinola in Portugal wordt vanzelf
sprekend uitgeoefend door Zuid-Afri-
ka en Rhodesië. In het land van lan
Smith en dat van de apartheidsleer
zijn de blanken doodsbenauwd voor
een werkelijk onafhankelijke buur,
waar de Frelimo-top het voor het
zeggen zou krijgen. De bevrijdingsbe
wegingen van die landen zouden
kunnen rekenen op belangrijke steun
vanuit Mozambique en mogelijk ook
vanuit Botswana, vooral wanneer de
strijd in Rhodesië op een beslissend
punt is gekomen.
„Frelimo een beweging waarin
Dat is juist, zei Kissinger, maar de
Verenigde Staten hebben nooit het doel
gehad om er meer dan maximaal 656 te
hebben tegen 1977, wanneer de overeen
komst zou aflopen. Dat de Amerikaanse
onderhandelaars niettemin vasthielden
aan het aantal van 710 was alleen om
cleaire overeenkomst die in dat jaar
door hem in Moskou op een persconfe
rentie uiteen werd gezet.
Volgens hem was de Sovjet-Unie door
deze afspraak gedwongen geweest om
akkoord te gaan met het stopzetten van
de ontwikkeling van een aantal SS-7 en
SS-8-intercontinentale kernraketten. Bo
vendien, zei Kissinger, had de Sovjet-
Unie nog steeds niet het aantal van de
950 toegestane kernraketten overschre
den.
Westduitse
hebben.
Hij was niet alleen ongemakkelijk,
hij was ook niet ambitieus op weg
naar de top, waar zijn sociaaldemo
cratische vrienden hem graag nog vijf
jaar hadden laten zitten. Heinemann
is de eerste Bondspresident die voor
een tweede ambtsperiode bedankte.
Hij is 75 jaar en vindt het welletjes.
Opvallend is dat de Amerikaanse
nieuwsmedia geen bijzondere aandacht
besteden aan Nixons tweede reis naar
Moskou. Ook zijn „vredesreis” in het
Midden-Oosten, die wel steeds de hoofd
schotel van de nieuwsuitzendingen was,
wekte nauwelijks de publieke belang
stelling waarop het Witte Huis kennelijk
gehoopt had.
PARIJS (AP) De ambassade van
Iran in Parijs heeft gisteren ontkend,
dat de sjah in een vraaggesprek zou
hebben gezegd dat zijn land van plan is
kernwapens te ontwikkelen.
WASHINGTON Van president Nixons gesprekken in Moskou, waar
hij morgen vanuit Brussel heenvliegt, moet geen volledige aanvullende
overeenkomst verwacht worden over verdere besprekingen van het
wederzijdse kernwapenarsenaal (SALT), aldus minister Henry Kissinger.
Sinds kort bestaat er voor het Afri
kaanse land, grenzend aan Rhodesië
en Zuid-Afrika, de mogelijkheid met
meer optimisme te spreken over een
waarschijnlijke dekolonisatie. In Lis
sabon hoopt men dat de vrijheids
strijders hun wapens zullen neerleg
gen in ruil voor een referendum
georganiseerd door Portugal.
De rechters konden niet vaststellen
dat Borm, die het tot SS-Obersturmfüh-
rer bracht, het ongeoorloofde van zijn
werk onderkende, of dat hij gewetensbe
zwaren heeft gehad. Daarom zou de
vergissing over het in strijd zijn met
het recht voor hem onvermijdbaar
zijn geweest. Hij leefde nu eenmaal
onder de invloed van de nationaal-socia-
listische rechtspraak.
GUSTAV en Hilde Heinemann ke
ren terug naar hun oude, ietwat bur
gerlijke woning in Essen, eigendom
uit de dagen van het Essense burge
meesterschap kort na de oorlog. Al
een paar maanden is de president aan
het afscheid nemen, van elke deel
staat afzonderlijk en zelfs van het
leger, waarmee hij echter nooit onge
remd heeft leren omgaan.
WASHINGTON (DPA) Peter Flani
gan, president Nixons voornaamste advi
seur voor internationale economische
problemen, heeft gisteren zyn ontslag
aanvrage ingediend.
Volgens het Witte Huis is Nixon ak
koord gegaan met het ontslag.
landse vertegenwoordiger bij de NAVO
zeer strikte geheimhouding opgelegd.
Het is niet uitgesloten dat ook na de
vergadering van donderdag een definitief
oordeel nog zal uitblijven, wanneer
wordt besloten bepaalde aspecten van
het Nederlandse beleid voor de komende
tien jaar nog eens in werkgroepen aan
een nadere studie te onderwerpen. Naar
in Brussel verluidt zou een dergelijk
besluit het kabinet-Den Uyl zeer wel
kom zijn.
persconferentie (70 minuten) die dr.
Henry Kissinger gisteren hield en waarop
hij zich ook moest verdedigen tegen de
aanklacht dat hij geheime concessies aan
Moskou had gedaan. Weinig tekent de
aftakeling van de regering-Nixon beter
dan dat deze aanklacht gedaan werd
vlak voor zijn vertrek en door niemand
minder dan senator Henry Jackson.
Het treurige verslag van de Britse
pater kwam een jaar geleden in de
Britse „Times” terecht. Het Veroor
zaakte kort voor het staatsbezoek van
de Portugese dictator Caetano aan
Groot-Brittannië een golf van veront
waardiging. Een vertraagde reactie,
want al eerder hadden berichten over
massamoorden door Portugese solda
ten bedreven onder Afrikaanse bur
gers de ronde gedaan. In Nederland
had het Angolacomité er al melding
van gemaakt. Hastings verdienste is
echter dat hij zijn onthullingen op
een gunstig moment (vlak voor het
bezoek van Caetano) deed, dat hij ze
fel verdedigde tegen alle contra-aan-
vallen in. „Wiriyamu” is geen opwek
kende lectuur, wel een beroep op het
menselijk geweten.
EEN DERGELIJK voorstel werd al in
maart door Moskou gedaan, maar was
toen wat aantallen betrof niet aanvaard
baar voor de Verenigde Staten. Het is
een van de punten die Nixon en de
Russische partijleider Leonid Breznjev
zullen bespreken. Maar ook wanneer een
beperkte overeenkomst bereikt wordt,
doet zich het probleem voor van de
wederzijdse controle op de naleving van
de afspraak een kwestie die volgens
Kissinger op een latere bijeenkomst pas
uitgewerkt kan worden.
Nixons reis is sterk in het licht komen
te staan van de ongebruikelijk lange
Deze manier van rechtspreken heeft
een groep schrijvers, onder wie Heinrich
Böll, Günther Grass en Siegfried Lenz,
ertoe gebracht een „open brief” te
schrijven aan president Heinemann. Zij
vragen hem een uitspraak te doen over
het oordeel, dat „onze staat de schande
Dr. Kissinger geeft concessie
aan de Sovjet-Unie niet toe
Borm ook de troostbrieven aan de fami
lieleden.
De feiten staan vast, maar de Frank-
fortse rechters, die de zaak-Borm in
eerste instantie behandelden, meenden
niet te kunnen vaststellen dat de arts
indertijd de laaghartige argumenten
voor deze gemene massamoord heeft er
kend, waarmee de nazi’s met een gehan
dicapte bevolkingsgroep wilden afreke
nen. De rechters wilden er ook rekening
mee houden dat Borm werkelijk geloof
de dat de slachtoffers door erkende
psychiaters waren onderzocht.
Over dat laatste schrijft deze week
Der Spiegel: „In werkelijkheid beston
den de deskundigenrapporten uit een
plus en een min. De plus, die met een
rood potlood werd geschreven, hield het
voorstel tot doden in; het met blauw
potlood geschreven minteken het voorstel
om te laten leven”.
De eindfase van de beraadslagingen
binnen de NAVO vindt plaats in de
kring der permanente vertegenwoordi
gers van de lidstaten bij het bondge
nootschap. Gisteren heeft een herhaling
gebracht van de kritiek die de ministers
van Defensie al over de bedoelingen van
hun collega Vredeling hadden geveld.
Grote landen als de Verenigde Staten en
de Bondsrepubliek accepteren geen Ne
derlandse plannen die een verzwakking
van de verdediging der Noordduitse
laagvlakte betekenen om politieke en
om militaire redenen. België, dat in dit
gebied eveneens een verdedigingstaak
heeft, acht de opzet van Vredeling on
aanvaardbaar, omdat dan ook een ver
mindering van de Belgische bemoeienis
sen met de gemeenschappelijke verdedi
ging moeilijk zou kunnen worden tegen
gehouden.
Vooral op het punt van de financiële
consequenties heeft de Nederlandse dele
gatie veel vragen voorgelegd gekregen,
waaruit volgens waarnemers een duide
lijk wantrouwen te destilleren valt te
genover de uitspraak van Den Haag dat
Nederland zijn defensie-inspanning niet
zal verminderen. Van Nederlandse zijde
is daarbij opgemerkt dat het percentage
van het bruto nationaal produkt dat
voor defensie wordt uitgegeven ongeveer
gelijk zal blijven.
Wel wordt gehoopt op een overeen
komst die ondergrondse kernproeven be
perkt tot een vast te stellen tonnage,
waardoor de huidige kernkoppen wel,
maar een „volgende generatie” nucleaire
wapens niet tot ontwikkeling zal kunnen
worden gebracht.
Het is een halfhartige erkenning,
maar niettemin een erkenning van
Heinemann’s verdienste. Tenslotte
had de president zich bij zijn verkie
zing in 1969 de woede van de hele
oppositie (inclusief de Springer-bla-
den) op de hals gehaald door de
gebeurtenis als „een stuk machtswis
seling” voor te stellen. Terecht overi
gens, want bij die verkiezing kwam
de eerste coalitie tussen Sociaaldemo
craten en Vrije Democraten tot stand.
DE REGERING in Bonn schrok
van de woorden die Heinemann sprak
na het bloedbad op de Olympische
Spelen in München: de president
wees landen die terroristen herber
gen, op hun medeverantwoordelijk
heid.
De Westduitse historici heeft hij
voorgehouden dat hun geschiedenis
begrip er veel te veel een is van
overwinningen en overwinnaars,
waarnaast revolterende boeren en
vrijheidsstrijders (die er in de Duitse
geschiedenis ook zijn geweest) als
moordende en brandende muiters
worden voorgesteld.
Op de honderdste verjaardag van
wijlen het Duitse Rijk preekte de
president over het niet bereiken van
interne vrijheid voor de burgers met
van handlangersdiensten
naars” aandoet.
Opmerkelijk is, dat de zaak in de
Westduitse pers nauwelijks enige aan
dacht heeft gekregen. Enkele toonaange
vende kranten, de „Frankfurter Alge-
en de „Süddeutsche Zeitung”,
hebben er analyserend over geschreven,
en het weekblad Der Spiegel wijdt er
een artikel aan.
Borm, nu arts in Sleeswijk-Holstein,
heeft in 1941 (hij was toen 31 jaar oud)
als SS-officier de naakte mensen langs
zich zien gaan op weg naar de „douche
cellen” (gaskamers). Dat gebeurde in de
„Aktion T-4”, waarin tussen januari 1940
en augustus 1941 op bevel van Hitler
70.000 geesteszieken werden vergast. On
der de deknaam „doctor Storm” schreef
Voor Gustav Heinemann, het type
van de ideale hervormde of gerefor
meerde ouderling (bovendien een zeer
erudiete) was het staatsbezoek aan
Nederland werkelijk een zware opga
ve. Bij de verkiezing van Walter
Scheel zond de Duitse televisie nog
eens dit hoogtepunt uit Heinemann’s
ambtsperiode uit: dat bezoek aan Ne
derland, zijn gang naar het joods
monument in Amsterdam.
BONN. Een SS-arts, die in 1941
heeft meegewerkt aan het doden van
minstens 6652 „krankzinnigen” in gaska
mers, is niet alleen vrijgesproken, maar
het hoogste Westduitse gerechtshof heeft
zijn onschuld ook nog min of meer
bevestigd. De arts, Kurt Borm, heeft
namelijk zijn rechters overtuigend ver
teld dat hij indertijd meende goed werk
te doen.
Het economische tijdschrift „Les In
formations” had de sjah gevraagd:
„Denkt u dat u eens in het bezit zal
komen van kernwapens”.
Daarop had de sjah die juist een
bezoek aan Parijs brengt geantwoord:
„Ongetwijfeld en spoediger dan wordt
verwacht. In tegenstelling tot India heb
ben we eerst aan ons volk gedacht en
daarna pas aan technologie kijk maar
eens naar het resultaat.”
Volgens de Iraanse ambassade is deze
opmerking verzonnen.
verantwoordelijkheid draagt. De
machten die de Portugese heerschappij
in Afrika ondersteunen en ervan pro
fiteren, delen in de verantwoordelijk
heid. Die machten zijn Zuid-Afrika
en Rhodesië en daarachter vele
machten van het westerse kapitalis
me”.
Heinemann, burgemeester en ou
derling, voorzitter zelfs van de evan
gelische raad van kerken in de
Bondsrepubliek, was in 1949 vooral
vanwege zijn kerkelijke achtergrond
door Adenauer naar Bonn gehaald.
Maar hij gaf zijn portefeuille van
Binnenlandse Zaken een jaar later
alweer terug, omdat hij niets van de
FRELIMO daarentegen heeft bij
monde van zijn leider Samora Ma-
chel al laten weten dat er over
onafhankelijkheid niet te onderhan
delen valt, wèl „over het mechanisme
dat tot onafhankelijkheid zal leiden”
Een begrijpelijk standpunt, want
Portugal is er blijkbaar op uit om uit
het eventuele referendum zo mogelijk
