de Chinese kunst:
Taoïsme
in
levenswijze in beeld gebracht
Arthur
Rackham:
het leven
van een
poëtische
illustrator
in
van Ierse auteur
I
Meesterlijke verteltrant in „Tegengif"
Flann O'Brien
Les in vrije expressie
I
J
^4.^4
n
20
ZATERDAG
1 0
AUGUSTUS
19 74
2)
Plezierige Engelse
biografie door
l
I
ROMAN IN EEN ROMAN, IN EEN ROMAN, IN EEN
Huxley's
korte verhalen
p ar-
Kunstboeken door
Hein Steehouwer
ALS BOEKILLUSTRATOR ben je in ons land niet zo in tel. Het is
„maar” toegepaste kunst en de zogeheten vrije kunstenaar zal er zich niet
licht aan wagen. Natuurlijk zijn er uitzonderingen. Niettemin kentert het
tij, want er is momenteel een „Rie Cramer-nostalgie-reveil” en het boek
over Anton Pieck bereikte vorig jaar een record-oplage. Maar in een land
als Engeland kom je nog veel hoger op de ranglijst, want de Britten heb
ben hun illustrators lief. Het uitstekend geïllustreerde boek „Arthur Rack
hem Hif Life and Work”, een uitgave van Heinemann in Londen (impor
teur Maurick in Zandvoort) is daar het bewijs van.
Derek Hudson
DE MEEST INTERESSANTE
publikatie tot nu toe dit jaar is
wel „Tegengif” door de in 1966
overleden Ierse auteur Flann
O’Brien. Het is uitgebracht door
Meulenhoff in de vertaling van
Bob den Uyl. Dezelfde uitgeverij
publiceerde ook „De Whisky-
wezen” („A hard life”) van zijn
pen. Toen „Tegengif” in 1939
voor het eerst uitkwam (onder de
titel „At Swim-Two-Birds”), was
er erg weinig reactie. Een van de
critici vond het een aardig boek,
maar raadde de schrijver aan nu
verder maar in het Iers te schrij
ven, welk advies opgevolgd werd.
Jarenlang heeft O’Brien dage
lijks in de Irish Times geschre
ven onder het pseudoniem Myles
na Gopaleen. In 1960 werd het
boek heruitgegeven en hoewel
het ook toen maar een kleine
groep bereikte, werd het toch zo
enthousiast besproken, dat het
aanleiding was voor Flann
O’Brien om in snel tempo nog
een paar boeken te schrijven
(„The Hard life” en „The Dalkey
Archive”). Nu zit „At Swim-
Two-Birds” in de ..Modem Clas-
sics”-reeks van Penouin en heeft
het een kleine, maar fanatieke
kring bewonderaars.
Snelle opgang
(ft
Een illustratie van Arthur Rackham in „Alice in Wonderland".
BAUDINE BOOTLE
Wie zich daar eens in wil verdiepen op een niet te moeilijke
wijze en daarbij genieten van goede illustraties van Chinese
kunstvoorwerpen, leze „Tao” van Philip Rawson en Laszlo
Legeza. als platenboek bij De Haan in Bussum uitgekomen in
een vertaling van R. J. Demarrée.
Het boek bevat weinig tekst, maar die is van een goed ge
halte. De meeste ruimte wordt ingenomen door een flink
aantal kleurenplaten en achterin het boek veel zwart-wit-
afbeeldingen met zeer verhelderende bijschriften, nadere pre
ciseringen van het essay over de betekenis van „Tao” voor de
Chinese kunst.
is aardig omdat
het eerst breekt
IN
Robin Capin gaat bijna altijd uit
van de mogelijkheden van zijn vele
soorten materiaal. Het thema vis
Vindt je in dit boekje dan ook ge-
Arthur was een wonderkind, al vroeg
bezig met fantastische onderwerpen en
dus voorbestemd om sprookj estekenaar
te worden. Van 1885-1892 was hij op de
Lambeth School of Arts, maar reeds
daarvoor had hij in 1894 gedebuteerd als
tekenaar in een blad.
CHINESE OORSPRONKELIJKE KUNST (niet als er „Made
in Hong Kong” op staat) is altijd een geïntegreerd deel van
de totaliteit van het leven van de maker en zelfs ook van de
bezitter. Omgekeerd: de totaliteit van het leven, waarbij alle
elementaire en kosmische invloeden waren inbegrepen, moest
in het oude China in de kunst tot expressie worden gebracht.
Daarin lijkt ze iets op onze kunst in de middeleeuwen, die
geen doel in zichzelf was, maar een „voertuig” naar een hoger
doel, meestal van religieuze aard. In het Westen is men dat
in de praktische kunstbeoefening (behalve in de muziek) zo
goed als vergeten, in China leeft deze idee nog altijd voort,
z(j het tegenwoordig nogal eens verborgen, dan wel aangepast
aan het Rode boekje van Voorzitter Mao. Echte Chinese kunst
van oude stempel is dus altijd symbolisch en ook altijd ma
gisch en beantwoordde daarmee aan de typisch Chinese be
grippen omtrent het „Tao”.
„BEELD IN VLAK” van Robin Ca
pin is een boekje vol lessen in vrije
expressie. Hij experimenteerde met
het thema „vis” en vond 78 variaties.
Een goed voorbeeld dus, wat je met
één thema kunt doen. Elk experiment
is zeer duidelijk uiteengezet en bo
vendien zijn ze alle afgebeeld, som
mige in kleur. Het goede boekje is in
vertaling van Terry Walraven uitge
geven door Kosmos in Amsterdam.
Rackham’S vader was rechtskundige in
de tijd dat Dickens zijn onsterfelijke mr
Micawber schiep en dan proeven we al
onmiddellijk de sfeer, waarin Arthur
opgroeide. Hij bleef er steeds trots op,
dat hij een echte Cockney was, een
Londense volksjongen.
Ook het Chinese gebruiksaardewerk kan een functie hebben
binnen het Taoïsme. Symbolisch kunnen ideeën als decoraties
in beeld worden gebracht, het kan ook gaan om het afbeelden
van Taoïstische scènes, zoals hier. De schildering op een pen-
seelpotje uit de K’ang-hsi-periode (1622-1722) toont twee
Taoïsten tijdens hun theeceremonie, waarbij eën bediende hun
koelte toewuift. Dat het om Taoïsten gaat wordt duidelijk uit
de kleding, onder meer de muts van de rechtse figuur, die alleen
door ingewijden mocht worden gedragen.
mijnheer Hutton, een epicurist, ge
trouwd met een vrouw met een
zwakke gezondheid. Hij flirt met Ja
net Spence, de Mona Lisa, niet we
tend wat hij daarmee losmaakt bij
deze oude vrijster. Tegelijk heeft hij
een verhouding met de goedkope,
domme Doris, aanzienlijk jonger dan
hijzelf. Op een middag, als Janet op
bezoek is en de verpleegster uit is,
geeft hij zijn vrouw een kop koffie,
door Janet ingeschonken. Dezelfde
avond gaat hij met Doris uit. Als hij
’s avonds thuiskomt is zijn vrouw ge
storven. Een hartaanval na een aan
val van indigestie, stelt de dokter
vast.
Ondanks een kort moment van in
keer en inzicht in de zwakheid van
zijn karakter, trouwt hij spoedig
daarop met Doris. Janet, na een ge
frustreerde liefdesverklaring van haar
kant aan mijnheer Hutton, stuurt de
geruchten de wereld in dat hij zijn
vrouw vergiftigd heeft. Een onder
zoek wordt ingesteld en hij wordt
schu’dig bevonden. Nadat hij is opge
hangen, is het dokter Libbard die Op
onverschillige wijze een bekentenis
van Janet loskrijgt: „Apropos”, zei hij
met zijn zachte melancholieke stem,
ik vermoed dat in werkelijkheid u
het was die mevrouw Hutton vergif
tigd heeft.” Juffrouw Spence staarde
hem twee of drie seconden met reus-
Het titelverhaal
Huxley daar voor
met de gewoonte een verhaal chrono
logisch te vertellen, zoals dat later
terugkomt in een veel meer uitge-
werkte vorm in „De ogen uitgesto
ken”. Hier laat hij de vertelling tij
dens een lunch onderbreken met op
merkingen van de toehoorder. Heel
ontroerend is het verhaal „De jonge
Archimedes”, het verhaal over de de
structie van een wonderkind door één
van die goedbedoelende, alles over
heersende, in wezen egoïstische vrou
wen. Zo goedwillend dat ze absoluut
geen rekening houdt met de knaap en
alleen haar eigen wil volgt. De jon
gen pleegt uiteindelijk zelfmoord
door bet raam uit te springen, de
vrijheid tegemoet. „Het portret” is
een kostelijk verhaal over een kunst
handelaar die oude meesters ver
koopt aan onschuldige naieve, maar
welgestelde klanten. De pointe is heel
geestig. Hoewel de verhalen over het
geheel het peil van Huxley’s romans
niet bereiken, is het toch een zeer
onderhoudende bundel. Huxley-lief-
bebbers kunnen zich alvast verheu
gen op de komst van het volgende
b'rk- ..Punt contra nunt”. waarin hij
onder meer een interessant portret
geeft van zijn vriend en tijdgenoot D.
H. Lawrence.
Uiterst beknopt komt de inhoud
hierop neer: Flann O’Brien schrijft
een roman over een student, de ik
figuur. die een boek maakt met als
hoofdfiguur Trellis, die de laatste 20
jaar op bed heeft doorgebracht. Ook
Trellis is met een roman bezig en
maakt daarin gebruik van karakters
die waren overgebleven uit een ande
re roman van ene Tracy. Trellis is
te dragen, omdat seksuele energie in het oude China werd
gezien als een afspiegeling van scheppende energieën waar
mee de kosmos in stand wordt gehouden. Daarbij laat ik in
het midden of alle erotische Chinese prentkunst met het oog
daarop werd vervaardigd. Chinese kunstenaars hebben zich
vanaf de zeventiende eeuw snel aangepast aan de mogelijk
heden om hun kunst te exporteren naar het Westen. De
scheepsladingen porcelein, weefsels en andere kunstprodukten
naar Europa hebben met Taoïsme weinig of niets te maken
en met een flink deel van hun schilder- en prentkunst is dat
natuurlijk ook zo geweest. Een aafatal prenten in dit boek ver
wijst duidelijk meer naar seksplezier, dan naar beschouwelijk
heid in Taoïstische zin, maar dat zal de kijker stellig niet
deprimeren.
even
met hem. Het
en God bestond
ondemocratisch karakters te dwingen
eenvormig goed of slecht, arm of rijk
te zijn. Aan een ieder moest een
eigen leven, een eigen wil en een
fatsoenlijk levenspeil worden toege
staan. Dit zou zelfrespect en tevre
denheid teweegbrengen en betere ser
vice geven. Het zou onjuist zijn te
zeggen dat dit tot chaos zou leiden.
Personages moesten onderling verwis
selbaar zijn tussen het ene boek en
het andere. Het gehele lichaam van
de bestaande literatuur zou moeten
worden beschouwd als een voorraad
schuur waaruit scherpzinnige auteurs
hun karakters naar behoefte zouden
kunnen halen, om slechts dan zelf
scheppend te werk te gaan als een
geschikt bestaand voorbeeld niet aan
wezig was. De moderne roman moest
voornamelijk een boek met verwij
zingen zijn.”
M
Het woordenspel is heel knap ge
daan. Maar het is niet alleen dat. Hij
verwerkt ook oude Ierse sagen, zoals
die van de waanzinnige koning Swee
ney, die door wrede folteringen ver
volgd wordt, in bomen huist en zijn
lot in verzen beschrijft. Als een soort
koning Lear wordt hij door Ierland
gejaagd. Het is tegelijk grappig en
ontroerend. De emoties blijven aan
wezig, waardoor het niet alleen een
In de Chinese kunst worden als het ware elementaire ener
gieën zichtbaar gemaakt door stromingen uit te beelden met
water, wolken, rook, structuren van steen en hout als sym
bolen. Het einddoel van veel Chinese kunst is om binnen het
beeld de harmonie Van alle tegendelen te verzoenen volgens
het yang en yin-principe. De seksualiteit, waarvan het af
beelden in Chinese kunst nogal vaak duidelijk en zeer open
naar voren treedt, valt binnen zo’n begrip.
Erotische prenten zijn niet alleen gemaakt om te bekoren,
maar ook om ideeën omtrent yang (man) en yin (vrouw) over
Vanaf 1898 was Arthur Rackham
voortdurend in de belangstelling van het
lezende en plaatjes kijkende publiek.
Zijn prenten in „The Ingoldsby Legends”
van J. M. Dent en in „Tales from
Shakespeare” in 1899 van Charles en
Mary Lamb maakten hem bekend.
Daarna heeft hij een indrukwekkende
rij boeken geïllustreerd, maar ook losse
bladen én schilderijen gemaakt. Alle be
kende sprookjes ter wereld heeft hij
onder handen gehad, de toneelstukken
van Shakespeare en andere Engelse
klassieken heeft hij geïllustreerd. We
achtige ogen aan en zei toen rustig:
„Ja”. Daarna begon ze te schreien.
„In de koffie, vermoed ik”.
Het is een van Huxley’s beste korte
verhalen. Onontkoombaar leidt de
ene gebeurtenis naar de volgende.
Het besef van wat een verkeerd be
grip van eikaars daden en motieven
kan veroorzaken, vinden we ook te
rug in „De duivels van Loudun”.
„Verward voelde hij (mijnheer Hut
ton) dat er een of ander buitenge
woon soort van recht werd gedaan.
In het verleden was hij dartel, en
dom en onverantwoordelijk geweest,
Nu speelde het even dartel,
onverantwoordelijk
was leer om leer,
tenslotte toch”.
een meester in de zgn. aestho-autoga-
mie: dit wil zeggen dat hij zijn
karakters letterlijk tot leven laat ko
men. Het gevolg daarvan is dat Poo
ka, een van zijn figuren, een boek
begint over Trellis. Al deze romans
hebben hun natuurlijke verloop en
schijn en werkelijkheid lopen volle
dig door elkaar heen.
Hier de wezenlijke betekenis van het Taoïsme uitleggen is
een onbegonnen zaak. Je kunt spreken van een natuurreligie,
voortgesproten uit het oorspronkelijke Aziatische Sjamanisme,
maar dan een religie met zeer wijsgerige kanten enerzijds en
zowel praktische beoefeningswijzen als kunst, alchemie, ma
gie, ook seksualiteit en evenzeer bijvoorbeeld geneeswijzen als
acupunctuur. Taoïsme is een totale wijze van leven volgens
regels, die de Taoïst als kosmisch ervaart en die hem moeten
brengen tot een aanvaarding van zijn lot binnen het mense
lijke milieu, maar hem ook moet voeren tot een bijna boven
menselijke wijsheid.
Het is prachtig als het allemaal lukt en de Chinese litera
tuur wijst dan ook op mannen, die zeer verlichte wijzen zijn
geworden, de beroemde Lao Tze natuurlijk voorop.
In het genoemde boek gaat het niet om al deze aspecten,
daar is een bibliotheek voor nodig. Het behandelt hoofdzake
lijk de tot expressie gebrachte levenshouding binnen de
kunst. Het wil die kunst begrijpelijker maken voor de Wester
ling en daarin slagen de schrijvers voor een groot deel. Ze
tonen aan hoe alle mogelijke begrippen in het Taoïsme hun
weerklank vinden in een totaal symbolische kunst. Zelfs het
gebruik van de materialen is symbolisch, laat staan de toe
gepaste inhouden en vormen, waarbij die twee begrippen tot
een eenheid samenvloeien.
spel met woorden is. Het is beslist
geen oppervlakkig boek.
Het is wel een typisch Iers boek en
het is haast onvermijdelijk dat men
terugdenkt aan die andere Ier, James
Joyce, Maar waar Joyce een Odyssee
over de mens schrijft, beperkt
O’Brien zich tot de Ieren. In tegenstel
ling tot Joyce heeft hij Ierland ook
nooit verlaten, en is hij een van de
weinig Ieren die zijn eigen taal door
en door kende. Het is een boek ge
schreven voor de Ieren zelf, die veel
beter dan wij op de hoogte zijn van
hun eigen folklore, hoewel er veel
inzit dat voor iedereen de moeite
waard is.
gaan ze hier maar niet noemen, want de
rij is te lang.
De oorzaak van zijn roem ligt in het
feit, dat hij niet alleen een fameuze
vakman was, maar dat al zijn prenten
zijn doortrokken van een fijnzinnige hu
mor. In sommige sprookjes was hij een
tekenende dichter met een heel fijne
lijn en heel mooie kleuren. In al zijn
werk is hij te herkennen en toch geeft
zijn werk niet de indruk uit één stijl te
zijn gegoten. Hij paste zijn stijl en
techniek telkens aan bij de aard van het
verhaal.
Rackham is ook buiten zijn land be
roemd geworden. Tentoonstellingen van
zijn werk in Engeland, maar ook in
Amerika werden een groot succes. Hij
werd welgesteld, maar bleef een eenvou
dige en wat overgevoelige man. Hij
maakte desnoods reizen, maar werkte
liever in zijn studio.
Hij zal wellicht ook niet hebben ver
moed, dat hij op zijn beurt weer een
voorbeeld voor anderen was en toch is
dat waar. Rie Cramer heeft verteld, dat
ze Rackham als haar voorbeeld zag en
in veel tekeningen van Anton Pieck
kom je Rackham ook tegen. En in dat
voorbeeld-zijn heeft hij terecht hoe
wel ongewild een monument voor
zichzelf opgericht.
schilderd in meer techniken, gete
kend, geknipt in papier, zowel positief
als negatief, maar ook in gescheurd
papier uitgevoerd. Dan demonstreert
hij ook alle druktechnieken, zowel
vanaf de glasplaat, graffittopprenten,
kartondrukken, blokdrukken, ja zelfs
met touwtjes en dergelijke.
Capin geeft overal tekst en uitleg
bij en zo ontstond een boekje, waar
mee jong en oud zich creatief kan
bezighouden. Het is vooral geschikt
voor handige moeders, die op regen
achtige middagen kinderen van acht
tot zestien willen helpen met een
plezierige tijdspassering.
Het leven van de student wordt
nuchter verteld met een ironische
ondertoon. Evenals Ttellis brengt hij
eên groot deel van zijn, tijd op bed
door, mediterend over het leven en
de schone kunsten, en met name zijn
literaire activiteiten. De oom bij wie
hij in huis woont, is een middenstan
der, een echte bourgeois met respect
voor kerk en universiteit. De be
schrijvingen van de student met zijn
vrienden, hun drinkavondjes in de
cafés van Dublin, en hun discussies
zijn zeer de moeite waard. De metho
de die de ik-figuur gebruikt voor het
schrijven van zijn roman, is vrijwel
dezelfde die Flann O’Brien aan
houdt” dat een bevredigende ro
man een duidelijk verzinsel zou moe
ten zijn waarbij de lezer naar eigen
goeddunken de graad van geloof
waardigheid kon bepalen. Het was
Engeland kent een rijke illustratie-
traditie. Grote kunstenaars illustreerden.
In de vorige eeuw gaven natuurlijk
William Blake en William Morris de
toon aan als hervormers en er ontstond
een „school” van tijdgenoten van Arthur
Rackham (1867-1939), die zelf Cruiks-
hank (1792-1878) als zijn voorbeeld zag.
Die tijdgenoten waren bijvoorbeeld Har
ry Clarke, Jessie Marion King, Walter
Crane, Aubrey Beardsley en Arthur
Gaskin. Allen illustreerden ze kinder- en
sprookjesboeken, maar ook literaire
werken.
Rackham is In Engeland een begrip
geworden en Derek Hudson schrijft over
hem dan ook of zijn beminde illustrator
een soort relikwie is. Het is bijzonder
plezierig te lezen hoe een goede Engelse
biograaf zo’n boek schrijft. Hij neemt er
briefwisselingen in op, schrijft over al
lerlei familiaire omstandigheden, maar
geeft ook complete lijsten van werken,
veel data en andere bijzonderheden en
toch wordt het nergens een droog boek,
hoewel Rackham bepaald geen tumultu
eus leven heeft geleid.
Hudson vermeldt typisch-Engels, dat
ene John Rackham als piraat in 1720
op Jamaica is gehangen als zwart schaap
in de familie, maar dat de andere tak
behoorde tot de Victoriaanse middle
class met veel schoolmeesters en leraren.
Bij uitgeverij Contact verscheen
wederom een boek van Aldous Hux
ley, dit keer een bundel met as
verhalen onder de titel „Nonnen aan
de lunch”, vertaald door M. Mok. Het
meest bekende verhaal is wel „De
glimlach van de Mona Lisa” (The
Giaconda smile). De hoofdfiguur is
i
