Over middeleeuws snijwerk
hangt sluier van raadsels
- w
Jl
Eps
4'4.:
Het vreemde
houten
gezelschap:
poging tot
een
inventarisatie
door Ceos Straus
Hennetaster
Sint Jan
Pilaarbijter
1 JI
r A3 Jk
ZATERDAG
f
Van keukenpiet tot
varkenskusser
I
ER HANGT een waas van mys
terie over het kerkelijk houtsnij
werk, vooral datgene dat afkomstig
is uit de middeleeuwen. De publi-
katies hierover zijn schaars, wat er
op wijst dat dit terrein door kunst
historici in ons land nog nauwelijks
betreden is. Bij een beschouwing
van de versieringen der middel
eeuwse koorbanken dringen zich
dadelijk veel vragen op. De makers
zijn meestal anonieme ambachtslie
den en hoewel er bepaalde stijlen
herkenbaar zijn, kunnen de versie
ringen bijna niet gekwalificeerd of
in bepaalde perioden gerubriceerd
worden. Wel wordt er inhoudelijk
steeds meer van bekend, maar de
uiteindelijke beweegredenen die
leiden tot het weergeven van pro
fane voorstellingen in godshuizen
in een tijd die sterke religieuze op
levingen had, zal voorlopig wel een
raadsel blijven.
19
I?
iS
tb.
li' 4
Ir--fel
Ha?
beperkt zich
en
i
4|
hun
aan
heel
e te
>ede
IN DEZELFDE KERK te Venlo is een
pilaarbijter te zien. Dat duidt op een
spectrum van wereldse voorvallen zien.
Ook hier weer een kerkgebondenheid: de
Haarlemse Bavo bezit veel koppen, an
dere kerken zijn sterk in fabeldieren,
monsters, beroepen of plantenmotieven.
Een zeer interessante categorie is die
der spreekwoorden. Het is niet alleen
Bruegel die de spreekwoorden en gezeg
den van zijn tijd heeft vastgelegd, som
mige koorgestoelten lijken ware boek
werken op dit gebied.
VERMAKELIJK is ook de hennetaster
in Aarschot. Dat was een manneke die
de kippen bevoelde of ze eieren zouden
gaan leggen. De betekenis is tweeledig:
het kan zowel om een keukenpiet (pan
toffelheld) gaan als om een vrouwengek.
Bij de foto's onderaan de pagina, van
links naar rechts.
and
tu-
de
Als
>nd
oen
ide
or-
zoel
ijk-
■eds
sen
:ge-
ken
die
iar-
ik
>ort
kan
glas
ssen
gers
mij
niet
dek
een
Dat
net
Er
ge-
een
ge-
veel
me
sen,
Ge-
Als
10U-
van
ICO
ir-
int
loe
ird
■ve
in-
»n,
>r-
en
ni-
ide
el-
de.
oe-
die
ote
en.
!en
iet
iet
ef-
de-
n.
De expositie is samengesteld
door de conservator van het
museum, de heer J. A. J. M.
Verspaandonk. Van hem ver
scheen eerder een fotoboek
over de Grote Kerk in Haar
lem in de misericordesreeks.
Over enige tijd zal een tweede
boek in deze serie van zijn
hand verschijnen, waarin het
snijwerk van de koorbanken in
de Martinikerk te Bolsward be
licht wordt.
Soms is de misericorde uitgesproken
grof van „commentaar”. Zo wordt in
Aarschot de jodenhaat geïllustreerd door
een jood die een varken kust. In het
Münstermuseum in Basel zijn door var
kens gezoogde joden afgebeeld. Maar
ook zelfkritiek werd kennelijk toege
staan: een ezel die een rozenkrans bidt,
een monnik dansend met een zwijn, een
aapje dat uit een koorwerk zingt, daar
mee een band leggend met het waar
schijnlijk niet altijd even mooie gezang
der koorheren
perkt tot het koorgestoelte, valt in drie
groepen uiteen. Ten eerste de versierin
gen in de wangen, de zijkanten van het
gestoelte. Voorts de knoppen die een
onafscheidelijk geheel vormen met de
bankleuning en tenslotte de misericor-
des.
RAADSELACHTIG is ook het feit dat t
in een belangrijke gotische kerk als de
Sint Jan in Den Bosch iedere misericor
de ontbreekt en vervangen lijkt te zijn
door klossen. Wellicht moet de verkla
ring worden gezocht in het feit dat de
St. Jan in protestantse handen is ge
weest, die immers geen menselijke af
beeldingen binnen de kerkmuren duld
den. Ook de Beeldenstorm is niet onop
gemerkt aan het snijwerk voorbijgegaan,
veel neuzen hebben het in die tijd
moeten ontgelden.
De groep van misericordes is op de
foto-expositie belangrijk oververtegen
woordigd. Ze biedt in de kerk trouwens
ook de grootste verscheidenheid. Aller
eerst de verdeling in religieuze en pro
fane voorstellingen. De eerste categorie,
met Adam en Eva’s, heiligen of Bijbelse
gebeurtenissen, lijkt nauwelijks voor te
komen, Verspaandonk legt een sterk ac
cent op de profane voorstellingen. De
Grote Kerk in Haarlem bevat geen met
zekerheid aan te wijzen religieus getinte
Deze laatste versieringen worden al
leen zichtbaar wanneer de zittingen
worden opgeklapt. Ze bevinden zich on
der een richel die de geestelijken, moe
geworden van het lange staan, enig soe
laas moest bieden.
De profanerende voorstellingen op de
misericordes laten een zeer gevarieerd
Aesopos. De twee dieren nodigen elkaar
uit om te komen eten, maar de kraanvo
gel serveert het dineetje in een hoge
vaas en de vos lapt de vogel op dezelfde
manier door gebruik te maken van een
platte schotel. Het leedvermaak straalt
er vanaf.
Dieren kunnen natuurlijk gemakkelijk
voor bepaalde symbolen dienen. De mid
deleeuwse kunstenaar is met zijn dieren
afbeeldingen vaak treffend werkzaam
geweest. Bekijk eens de misericorde van
de kraanvogel en de vos in Aarschot, die
verwijst naar
Het ranke en prille zeemeerminnetje
vormt een knop aan het koorgestoelte
in de Sint Catharinakerk te Hoog
straten. Zeemeerminnen ook zee
meermannen, maar minder vaak) ko
men regelmatig voor. Meestal worden
zij afgebeeld met spiegel en kam,
aldus de vrouwelijke ijdelheid sym
boliserend. Hier is ze alleen met kam
afgebeeld.
Een illustratie van de misericorde
„Gapen tegen de oven” in Aarschot.
De betekenis is iets onmogelijk willen
doen en dus vergeefse arbeid verrich
ten. Men kan zijn mond nooit zo wijd
opendoen dat men het gat van een
oven evenaart.
Deze knop uit Diest laat een skiapode
zien, een intrigerend onderwerp uit
de middeleeuwse kunsthistorie. Skia
pode is afgeleid van twee Griekse
woorden: skia schaduw en pous
(tweede naamval van podos( voet.
Volgens middeleeuwse reisverhalen
zou er een volk van mensen zijn met
slechts één been, waaraan een zeer
brede en grote voet. In de schaduw
hiervan zoeken zij, op hun rug lig
gend, bescherming tegen de branden
de zon in hun woonstreek. De knop
in Diest heeft, in tegenstelling tot
wat gangbaar is, twee benen, waar
van één met een gewone voet. Met
één been komt hij, tweemaal zelfs,
bijvoorbeeld voor op het koorgestoel
te te Cappenberg.
Daarbij een houtsnede van de skiapo
de (in de reeks de tweede van onder),
ontleend aan de Weltchronik van
Schedel (Neurenberg, 1493).
schijnheilig mens, vroom binnen de
kerk, maar onverdraaglijk daar buiten.
In dit onderwerp is dus duidelijk een
band gelegd tussen kerk en maatschap
pij en we zullen deze relatie nog veel
vaker op de tentoonstelling zien.
De St. Martinuskerk in Venlo bijvoor
beeld, heeft een misericorde op het the
ma „twee honden aan één been stemmen
zelden overeen”. Het gaat hier over
mensen die ruzie met elkaar krijgen
over dezelfde zaak. Niet te verwarren
met het spreekwoord „vechten twee
honden om een been, dan gaat de derde
er mee heen”.
maar juist dan komt er een einde aan
de profane voorstellingen binnen de
kerk. En de barok is in de kerk vol van
engeltjes, waar het dagelijkse leven in
de „aardse” beeldende kunst al volop
gemeengoed is geworden.
De heer Verspaandonk is sinds enige
tijd bezig met een inventarisatie van het
kerkelijk snijwerk. Hij
daartoe tot ons eigen land, België,
Noord-Frankrijk en de Nederrijnse ker
ken. Een relatief klein gebied, maar dat
vol staat met prachtige gothische kerken
die snijwerk in alle soorten laten zien.
Het snijwerk, bij Verspaandonk be-
versieringen, maar Amiens heeft bij
voorbeeld alleen bijbelse voorstellingen
op de misericordes. Het is één van die
vragen: waarom werd tot deze keuze
besloten? Lag hieraan persoonlijke
smaak van kunstenaar of opdrachtgever
ten grondslag of bepaalde geloofsinspira
tie deze keus?
Het mag gezegd worden dat Verspaan
donk over een uitstekende fotografie-
techniek beschikt. Ieder onderwerp komt
er haarfijn uit en de stof weergave kan
nauwelijks beter. De liefde voor het vak
die de middeleeuwse ambachtsman zo
typeert, heeft Verspaandonk geïnspireerd
tot een schitterende collectie werkstuk
ken. Dat maakt deze compacte expositie
mede tot een aantrekkelijk gebeuren.
Eveneens in Aarschot is de misericor
de te zien „Hier trekt de zeug de tap
uit”. Wanneer door zorgeloosheid van
de waard de herberg verloopt, zegt
men „hier trekt de zeug de tap uit".
Het varken trekt de kraan uit het vat
(op de foto is de tap kennelijk ver
dwenen), het vat loopt leeg en het is
met het tappen gedaan- Wordt ook
toegepast op andere zaken die door
zorgeloosheid van de eigenaar te
gronde gaan.
Twee honden aan één been stemmen
zelden overeen, spreekwijze die in de
St. Martinuskerk in Venlo als mise
ricorde geïllustreerd is.
Foto en gravure hiernaast.
IN HET BISSCHOPPELIJK
museum voor religieuze kunst
in Haarlem is tot eind van dit
jaar Het vreemde houten ge
zelschap te zien, een tentoon
stelling van ruim 140 foto’s die
een indruk geven van snijwer
ken aan middeleeuwse koor
gestoelten.
Want de versieringen vormen een
merkwaardig contrast met de beeldende
kunst buiten de kerk. Immers, de kunst
in de middeleeuwen staat bij voortdu
ring in het teken van religieuze vere
ring. In de renaissance zal dat afnemen,
de bekende fabel van
r
-mF1'
k-v nteke
Hiiröt
ctnmi
=£=Mci)
Repot
<iyac
I wcibi
Jb Ttcni
fc hd> m
U tnuttb
lebcn
palb,
ttafcn
grofjl
jtcm
rnttw
ltd l>a
fS nut b<
rtibcrt
ife ,aO
baafi
cttyq
tcnfi)
ZJtcm
e
gtfcbi
menfc
rawl)
fHfjen
Mbi
wttb<
vnba
ben et
hand
fdyctl
beter
bet
grofp
nen t
beter
aitfff
ntclh
bteïr
tómb
fedra
bettrv
bemt
Iwob
fcj, ’TB
■tr s
x x
