Centrum met moeilijk toegankelijk stuk
Wereldomroep ontslaat
free lancer na artikel
Eten van twee walletjes met The Odessa File
Met spanning en opwinding
de feestdagen tegemoet
99
I
IÉ;"--'
EB-
i s»
I
van?
WATSTORY DOET,
DOET STORTGOED.
14?5
Deweretö’
UNIEBOEK-TOP-TIEN
U D A G
2 9
NOVEMBER
19 74
KUNST
19 1
Bij uw bladenman en (weral inde winkel.
L
Kat- en muisspel
e
Simon Wiesenthal
HAARLEM Het is duidelijk
wat Edward Bond toont in „Bingo”:
De grootste toneelschrijver aller
tijden, William Shakespeare, wei
gert partij te kiezen in de barre
werkelijkheid die hem omringt.
Deze welgestelde man is hard maar
niet onrechtvaardig tegenover zijn
gezin, niet onvriendelijk tegen zijn
personeel, weigert zelfs duidelijk
achter zijn collega-grootgrondbe-
zitters te gaan staan. Maar hij laat
alle ellende op zijn beloop; weigert
vrouw en dochter lief te hebben en
doet niets aan de slachtoffers van
de bezittende klasse. Zodra Shake-
speare (bij Bond) de schuld van zijn
eigen vrijblijvendheid begint door
te krijgen, twijfelt hij aan de reden
van zijn bestaan en zelfs aan het
werk dat hij nalaat; werk waarin
hij de bloedige werkelijkheid be
schreef op een wijze waarvan wij
weten dat het groots is. Shake
speare pleegt zelfmoord.
blijft op het boek dat de reeks
startte, de bestseller van Arthur
Hailey.
N ac htvoorste Hingen
taïMariw*
Le sourire verticale
De Wellustelingen
HET PROGRAMMA van films
dat in de komende feestdagen
sterk genoeg moet zijn om de
mensen uit hun huizen en van
hun televisietoestellen te lokken,
begint zich langzamerhand in
aankondigingen en voor-voor-
stellingen al enigszins af te teke
nen. En zo te zien zal naast de
gebruikelijke familiefilms en het
lieve werk voor alle leeftijden
het spanningsgenre niet ontbre
ken. Aan de top daarvan zal wel
de lang verwachte misdaadfilm
„Chinatown” van Roman Po
lanski komen te staan, maar er
komt ook zo half december een
vervolg op „Airport” dat om
misverstanden uit te sluiten
„Airport 1975” gaat heten, hoe
wel het nog altijd geïnspireerd
Negergeweld
fervid few
Filmmuseum
1
Bingo” verteld in harde beelden
JAC HEIJER
(ADVERTENTIE)
Nie
no-
3
I
UT
DEN HAAG (ANP) De directie van de Wereldomroep heeft alle medewerking
opgezegd van de Australische free lance-medewerker Paul Brennan vanwege een
artikel dat dezaweek in het weekblad „Vrij Nederland” verscheen, waarin hij kritiek
levert op de Wereldomroep.
Shakespeare met zijn debiele tuinman in
de sneeuw ligt te rollen; door Oosthoek
tot een onvergetelijk beeld geschapen.
Voor mij persoonlijk werd die scène de
lang verbeide toegang tot het hele stuk,
dat me ondanks alle bezwaren niet zal
loslaten.
Volgens de heer J. W. Acda, onderdi
recteur programmazaken, bevat het ar
tikel een groot aantal onjuistheden en
heeft Brennan zijn beweringen bij nie
mand van de Wereldomroep nagetrok
ken.
„Evangelie van Mattheus”. Kriterion
geeft een reprise van „The Servant”
van Joseph Losey met Dirk Bogarde
en Sarah Miles.
adverteerd wordt als gold het hier
een in details betrouwbare weergave
van de werkelijkheid, roept de vraag
op of met behulp van de oorlogsel
lende van de joden wel een sensatie
film, hoe serieus ook van opzet, mag
gemaakt worden.
DAT ALLES LEVERT een uit tal
rijke spionagefilms bekend kat-en-
muisspel op. eindigend met de con
frontatie van journalist en gezochte
oorlogsmisdadiger die dan op een ge
fantaseerde manier haar einde vindt.
Dat onware einde, terwijl met de
supervisie van Simon Wiesenthal ge-
Het is een probleem dat zich wel
meer voordoet als een onderwerp met
pijnlijke en delicate aspecten, alleen
maar geïntroduceerd wordt om tot
opwindende en sensationele effecten
te komen. Regisseur Ronald Neame
(„Scrooge”, „The Poseidon Adventu
re”) is er met de man naar om
misbruik van zijn onderwerp te ma
ken, maar hij deinst ook niet teug
voor wat opwinding en sensatie, zodat
zijn „Odessa File” van twee walletjes
eet, de bekommernis om het joodse
lot en in tweede instantie de span
ning of de schuldige (en dat kan zijn
een mafia-leider of een commandant
van een dodenkamp) zijn verdiende
loon zal krijgen. Misschien dat veel
toeschouwers bij het uitbetalen van
dat loon al niet meer weten waaraan
de schuldige zijn dodelijk lot verdiend
heeft.
De tien meest gekochte boeken in
vember 1974.
Want dat er een reeks gaat ont
staan lijkt me zeer waarschijnlijk en
het zou me niet verwonderen als er
al een „Airport 1976” in voorberei
ding is. Met natuurlijk opnieuw
Charlton Heston als de energieke ge
zagvoerder van een lijnvliegtuig-in-
nood.
En dan staat ons tegen die tijd ook
„The Odessa File” te wachten, waar
bij „file” in de betekenis van dossier
ook een duidelijke aanwijzing geeft
in welke richting de spanning gezocht
moet worden.
misleidend beeld van Nederland uit
zendt. Misschien komen we erachter als
mr. Van Doorn, minister van CRM,
tracht te verklaren waarom de Wereld
omroep 31 miljoen van de begroting
van dit jaar krijgt toegeschoven”.
Volgens Brennan weet niemand wat
de organisatie eigenlijk moet doen. De
programma-makers en journalisten ma
ken zich druk over dit soort zaken,
„maar als het onderwerp ter tafel wordt
gebracht is het enige beleid, waarover
het bestuur een stellige mening heeft,
dat de programma’s voor 60 pet uit
muziek en voor 40 pet uit gesproken
woord moeten bestaan. Hoe dit beleid
wordt uitgevoerd (en of dat op een
dagelijkse, wekelijkse of jaarlijkse basis
geschiedt) weet niemand”, aldus Bren
nan.
verantwoordelijk gesteld kan worden
voor de dood van tenminste 80.000
mannen, vrouwen en kinderen. Wie
senthal neemt aan dat hij nu in
Zuid-Amerika zit en het slot van de
film wijkt dus enigszins af van de
werkelijkheid ten behoeve van een
dramatische climax.
Hij schrijft verder dat er een opmer
kelijke invloed van commerciële belan
gen is bij de Wereldomroep. De hele
uitrusting, inclusief de zenders op Bo
naire, Madagascar en in Lopik. zijn af
komstig van en worden onderhouden
door Philips. „De opleidingsschool van
de Wereldomroep wordt voor een deel
door Philips gefinancierd en doet dienst
als een van de meest effectieve show
rooms voor toekomstige klanten uit de
Derde Wereld. Philips reikt ook de hel
pende hand bij het uitzoeken van leer
lingen”.
Brennan werkte sinds ongeveer viif
mjjnHpn h’’ de omropp als omroener bii
de Engelstalige sectie. Hij werkte op
basis van wekel'ikse contracten. Volgens
de heer Acda is zo’n tijd onvoldoende
om een diengaand inzicht te krijgen in
de verhoudingen binnen de omroep.
Brennan is on aanraden van zijn vak
bond. de Nederlandse Vereniging van
Journalisten, donderdagavond gewoon
gaan werken. Hij kreeg echter te horen
dat er voor hem al een vervanger aan
wezig was. Onder protest is hij toen
'veer weg«eaaan. Volgens Brennan is
zijn behandeling typerend voor de dicta
toriale manier waarop directeur drs. L.
F. Tijmstra zijn beleid voert. De Austra
liër wijst het verwijt van de hand dat
hij met niemand gesproken heeft uit de
organisatie. „Ik heb met mensen gespro
ken die geen toegang hebben tot de
publiciteitsmedia, die hun stem niet
kunnen laten horen. Dat zijn niet men
sen als Tijmstra en Acda”. aldus Bren
nan.
Brennan vraagt zich in het artikel
onder meer af wat het nut is van een
omroeporganisatie „die een knullig en
„THE SERVANT” is ook ’s nachts
Een achtergrond doek van lichtbruine
jute maakt dat men de driehoek ziet als
in een plat vlak, een gestileerd schilde
rij. Zwarte achtergrond zou diepte sug-
geren en tekort doen aan het karakter
van „beeld”.
In dit prachtig werkende geheel sug
gereren beweging en speeltrant der spe
lers evenmin een natuurlijke diepte. De
figuren worden als tekeningen voorge
steld in sommige gevallen op het kari
katurale af. Het is duidelijk dat in deze
regie-opvattingen geen plaats is voor
sentiment en lyriek. De toon is vertel
lend, hard en scherp, zodat de toeschou
wer niet in de verleiding komt te kijken
naar hoe mooi en ontroerend er gespeeld
wordt, maar destemeer gedrukt wordt
op wat er gezegd en getoond wordt.
DAT IS VOOR de Centrum-spelers
razend moeilijk acteren, ook al omdat
Bond met zijn staccato-zinnetjes (prach
tig vertaald door Alphenaar) de figuren
weinig genuanceerde karakters heeft ge
geven, die psychotisch doorvoeld kunnen
worden. Het publiek, dat aan ander spel
gewend is, kan zich daarom moeilijk
gewonnen geven. Het moet zien en den
ken, niet voelen.
Dat kost moeite, temeer omdat al dat
harde en scherpe een ondertoon heeft
van wat ik maar hysterie zal noemen.
Vaak bverschreeuwt men zich, vooral
als er vreugdeloos gelachen moet wor
den. Niet alle spelers vinden een juist
evenwicht. Maar met name Karin Haage
als de oude huishoudster van Shakespea
re, Lou Steenbergen als tuinman en
Onno Molenkamp als Ben Jonson slagen
daar meestal wél in. En natuurlijk Han
Bentz van den Berg als Shakespeare.
Een ijskoude man, die zich alleen laat
kennen als hij wat hij heeft gezien het
martelen van een beer, het overvliegen
van een zwaan en een sneeuwlandschap)
in woorden, zijn eigen kunst, kan onder
brengen. Met Bentz van den Berg als
medium slaagt Bond erin het stuk op
die momenten een dichterlijke kracht te
geven, die aangrijpend is.
Ook dan merk je pas hoe knap en in
een heel eigen toonaard Bond de invloe
den van Shakespeare heeft verwerkt.
Dan krijg je door, hoe het stuk vol zit
met echo’s van met name Koning Lear.
De stormscène van Lear in zijn nar,
wordt gevarieerd wanneer een dronken
„The Odessa File” begint op de dag
dat president Kennedy in Dallas
doodgeschoten wordt en bijna gelijk
tijdig in West-Berlijn een oude jood,
Solomon Tauber (Towje Kleiner) uit
wanhoop zelfmoord pleegt. Hij heeft
het dodenkamp van Riga overleefd,
maar zijn beschuldigingen tegen de
sadistische kampcommandant Rosch-
mann (Maximilian Schell) en zijn
aanwijzingen dat deze onder een aan
genomen naam goede sier maakt er-
ges in Duitsland, worden door de
politie-autoriteiten nonchalant terzij
de geschoven. Voor Solomon Tauber
heeft het geen zin meer verder te
leven, het enige wat hij de wereld
nalaat is een dagboek dat hij tijdens
zijn gevangenschap heeft bijgehou
den.
In tweede instantie is „Open Sea
son” echter toegelaten voor 18-jarigen
en ouderen en is nu onder de afkeu-
renswaardige titel „De Wellustelin
gen” te zien in het Rembrandtplein
Theater.
Men zal zich herinneren dat de
film ging over een drietal opgescho
ten jongens die in de weekends op
jacht gingen, maar uit verveling en
terwille van wat meer opwinding ook
mensen gingen betrekken in hun be
hoefte tot doden. Waar ligt tenslotte
OhSasanM
Toevallig komt dat dagboek met de
onthullingen over Roschmann in
handen van de free-lance journalist
Peter Miller (Jon Voight) die zo on
der de indruk van het lijden der
joden komt, dat hij er een persoonlij
ke zaak van maakt Roschmann te
ontmaskeren. Miller heeft nauwelijks
enig houvast als hij deze eenmanson-
derneming begint. De autoriteiten
houden het liefst hun mond over de
hele affaire en zijn bang oude koeien
uit de sloot te halen, de tegenpartij,
de Odessa-organisatie blijkt een ge
vaarlijke tegenstandster als ze een
maal op de hoogte is van de bedoe
lingen van de eigenzinnige journalist.
in Kriterion te zien en Van Nie’s „De
5 van de 4-Daagse” met Johnny
Kraaykamp en Jan Blaaser is over
dag en ’s nachts in het weekeinde in
City 3 gebleven. „Dirty Harry” met
Clint Eastwood onder regie van Don
Siegel is in Calypso en Visconti’s „De
Verdoemden” Kan men vinden in Ci
ty.
EEN HEEL SPECIALE spanning
ditmaal, want het gegeven dat met de
laatste Wereldoorlog te maken heeft,
is door Simon Wiesenthal gecheckt
nadat hij het bestaan van een „Odes
sa-organisatie” had ontdekt en deze
nieuwe onthullingen van de onver
moeide speurder naar notoire oor
logsmisdadigers Frederick Forsyth
aanleiding gaven „Geheimdossier:
Odessa” te schrijven. Forsyth is be
kend geworden door zijn „De dag van
de Jakhals” dat zich ook op histori
sche gebeurtenissen baseerde. In dat
geval op de moordaanslagen die op
president de Gaulle gepleegd werden
nadat hij vrede in Algerije had ge
bracht, waardoor een deel van het
Franse leger zich tegen hem keerde-
Volgens Wiesenthal is de „Odessa-
Organisatie” van oud-SS’ers nauwe
lijks meer van enige betekenis. Van
een actieve en fanatieke groep die
nog in de jaren vijftig probeerde
zoveel mogelijk oorlogsmisdadigers
het land uit te smokkelen, is ze nu
een gezelligheidsvereniging van voor-
IN DE MINI-MOVIES draait de
veelbesproken en door weinigen be
grepen Franse film „Le Sourire verti
cale” van Robert Lapoujade, een uit
barsting van chaotische beelden die
zorgvuldig gecomponeerd zijn en vol
betekenis zitten, maar moeilijk te
doorgronden zijn. De film is een
nachtmerrie-achtige verbeeldings
stroom van een professor in de ge
schiedenis die zijn eigen lot zijn
geliefde vrouw wil hem verlaten
inpast in de geschiedenis van de
mensheid en via symbolen en associa
tieve beelden verband probeert te
leggen tussen wat hem gebeurt en
wat zich door de eeuwen heeft afge
speeld Maar het is allemaal nóg
gecompliceerder en men moet zich
grote inspanning getroosten om een
samenhangend overzicht te krijgen.
De troost is een uitzonderlijke film
gezien te hebben, waaraan men toch
wel iets overhoudt.
„OPEN SEASON”, de Amerikaanse
film van Peter Collinson met Peter
Fonda in een der hoofdrollen, hebben
we twee weken geleden uitvoerig be
sproken, vooral ook als merkwaardig
voorbeeld van de morele normen die
onze keuring hanteert, wat in dit
geval betekende dat de film om rede
nen van perversie was afgekeurd.
1. Leonard de Vries
„Ha dokter Ho dokter” 14.50
(De Haan)
2. Cornelius Ryan
„Een brug te ver” 39,50
(Van Holkema Warendorf)
3. Rien Poortvliet
„Hij was een van ons” 95,
(Van Holkema Warendorf)
4. „Dagelijks leven in Bijbeltjjd” 45,
(National Geographic Society/De
Haan)
5. Jean Dulieu
Paulus de Boskabouter TV-album”
3,95. (De Gooise Uitgeverij)
6. Hans Jürgen Hansen
„Hijs de zeilen” 37,50
(De Boer)
7. Nan de Vries
„Peppi en Kokki” 4,95
(De Gooise Uitgeverij)
8. Jaap ter Haar
„Het wereldje van Beer Ligthart”
9,90 (van Holkema Warendorf)
9. Hubrecht Duijker
„500 betaalbare wijnen” 14,90
(Van Dishoeck)
10. Evert Werkman/Hylke van der Harst
„Amsterdam Beeld van een haven
1870—1940” 37,50
(De Boer)
Verkrijgbaar in elke boekhandel.
Een scène van Bentz van den Berg met
Margreet Heemskerk in Bingo.
Het is ook wel duidelijk wat Edward
Bond met deze gelijkenis bedoelt.
Schrijvers, kunstenaars, intellectuele en
creatieve cultuurdragers mogen dan heel
mooi het leed van de wereld verwoor
den, in beeld brengen en daarmee de
vinger op de zere plekken leggen. Maar
wat koop je daarvoor, als ze zichzelf in
hun dagelijkse leven onttrekken aan een
duidelijke politieke keuze.
Ik heb ’ns een musical gezien over Karl
Marx waarvan de schrijfster Rochelle
Owens eenzelfde vraagteken zet bij het
werk, de ideologie van Marx, die z’n
eigen gezin niet kon onderhouden. Bond
lijkt met „Bingo” de waarde van het
werk van Shakespeare in het bijzonder
en van Kunst in het algemeen te willen
ondergraven. Zijn Ideologie of Kunst
wel Waarheid, als dé makers ervan in
hun persoonlijke gedrag zich er hele
maal niet aan houden? Nee, zegt Bond.
En dat is een radikaal standpunt, zo niet
het radikaalste wat je over onze cultuur,
die toch gebaseerd is op ideologie en
kunst, zou kunnen innemen. Ik twijfel
sterk aan Bonds gelijk. Wat zouden we
kunnen begrijpen van onze wereld, als
we geen kunst hadden. Bovendien: Ed
ward Bond zelf gaat toch maar mooi
door met toneelschrijven en geld verdie
nen in zijn buitengoed-met-tuinhuis te
Cambridge. Hij kan het nliet laten.
Waarom heeft hij zelf nog geen zelf
moord gepleegd, zeker nu hij zich blij
kens zijn stukken als „Lear” en „Bingo”
zo sterk identificeert met Shakespeare?
IK BEGRIJP NIET goed, waarom
Centrum dit stuk op het repertoire heeft
genomen. Centrum is een gezelschap, dat
zo nadrukkelijk en consequent wél in
het maatschappelijke nut van (toneel
kunst gelooft. En verder begrijp ik de
keuze niet goed, omdat „Bingo” zich zo
duidelijk richt tegen intellectuelen en
cultuurvoorgangers. Het publiek van
Centrum bestaat toch voor het overgrote
deel uit voetvolk, dat zich eerder kan
herkennen in het gewone volk, dat in
„Bingo” nog machtelozer wordt voorge
steld dan de kunstenaar Shakespeare.
Ik wil helemaal niet beweren dat
„Bingo” waardeloos toneel is. Het is een
geweldig stuk, maar je moet er wel een
paar keer omheen lopen voor het je een
toegang verschaft. Het gaat een beetje
over je hoofd heen.
„BINGO” HEEFT als ondertitel „Beel
den van geld en dood”. De regisseurs
Peter Oosthoek en Carel Alphenaar heb
ben dat „beelden” letterlijk genomen.
Het toneelbeeld (van Niels Hamel) toont
een oplopende driehoek, waarop de spe
lers in geometrische figuren lopen. Vast
punt is een bankje, even vóór de drie
hoek geplaatst. Daarop zit meestal Willi
am S. zich niets aan te trekken van wat
achter hem gebeurt. Midden op de drie
hoek ligt een soort rechthoek, die eerst
een bloemenperk voorstelt, vervolgens
een soort graftombe, een kroegtafel en
tenslotte Shakespeare bed. Met so
bere zetstukken langs de driehoek en
een telkens veranderende belichting
krijgt elk beeld een eigen kleur en sfeer.
Han Bentz van den Berg (op de voorgrond) met Lou Steenbergen tijdens de première
van Centrums Bingo.
het verschil tussen het schieten op
onnozele vogels en herten of op on
schuldige mensen? De vóórscholing
hebben de jongelui in Vietnam en in
Mylai gehad. Het is een gruwelijk
drama dat het geweld in zijn meest
extreme vorm aan de orde stelt. Het
gegeven dat als gedurfd omschreven
kan worden, is bij regisseur Collinson
die te mooi wil filmen, in verkeerde
handen- Maar het onderwerp moet
vooral voor Amerika van veel belang
zijn, omdat daar het zinloos moorden
meer dan normaal aan de orde komt.
„THREE THE HARD WAY” is een
film van negergeweld onder regie
van Gordon Parks jr. waarvan City
deze week de premier geeft en „The
Verdict” is een van de Amerikaanse
produkties van Carlo Ponti die hij
vanuit zijn kantoor in New York
leidt met Europese krachten. Natuur
lijk is zijn vrouw Sophia Loren aan
wezig ditmaal naast Jean Gabin en
onder regie van André Cayatte die
een gijzelingsdrama tot onderwerp
heeft gekozen. „Vonnis met het mes
op de keel” luidt dan ook de Neder
landse titel.
Cinétol brengt een Pasolini-wek
met Medea”, „Mama Roma” en „Edi-
po Re” tot en met „Porcile” en
malige helden geworden die namij
meren over de oorlog.
Maar de SS-kapitein Roschmann
die in de film door Jon Voight als
een Duitse journalist achtervolgd en
tenslotte doodgeschoten wordt, leeft
in werkelijkheid nog. Hij stond be
kend als „de slachter van Riga” om
dat hij daar ter plaatse commandant
van het concentratiekamp was en
tauóai'P’1™
TWEE VOORSTELLINGEN deze
week, omdat donderdag op 5 decem
ber valt. Niettemin drie films uit de
KRO-reeks „Hollywood in de dertiger
jaren”. Daar is dan bij op dinsdag 3
dec.) „Vivacious Lady”, een van de
beste komedies die vóór 1940 gemaakt
zijn, hoewel het een debuut was van
regisseur George Stevens. Maar hij
had Ginger Rogers (die de bezoekers
van deze voorstellingen nu zo langza
merhand wel door en door zullen
beginnen te kennen), verder James
Stewart, Charles Coburn en Beulah
Bondi.
Woensdag 4 december een western,
„The renegade Ranger” met George
O’Brien, Rita Hayworth(i) en Tim
Holt, en een politiefilm, een nieuw
avontuur van de „Saint” (George
Sanders) die met veel succes in een
vijftal films als de gentleman-detec
tive optrad.
