I
Zg
eiMiilf
h
1 I
Ar
9
a
Joodse kiezers
Zonder harem
OPEC
door Hans Rombouts
Geen vette handen
Kartel-vorming
Paul Getty
Rode lijn
Ali en 40 rovers
135 maagden
C&A
1 V -
IL, -
20
j|
H i
ie
d.
-x
WR
A
Sb*.
-
J
W
I
I n
hl
Si?
?B>? 'B®
*W
Sf iVi-Ji
I
.-■«Si,
Mister Five Percent viert zyn zeventigste verjaardag.
de
Roosevelt deed Ibn
Saoed
.«Mk
Gulbenkian aan zonnige stranden.
Sir Henri Deterding met Lady Deterding
J
-• nd-»
F
er
ik
De grote slag tussen de olie
maatschappijen, die nu geleverd
lucht daarvan was hem welgeval
lig.
Pahlewi, de huidige sjah, kreeg de
kroon aangeboden.
3d
ie
‘è>-
zijn vrouwen alsmaar meer voor
schotten vroeg) en een wantrou
wig consortium van Engelsen. Ne
derlanders, Fransen en Amerika
nen had de macht over de bron
nen in Irak. Tegen het eind van
de tweede wereldoorlog zouden er
nieuwe olievelden worden ontdekt:
in de woestijnen van Cyrenaica en
Tripclitanië, in de exotische emi
raten van Aboe Dhabi, Doebai.
Maskate, Oman en Djofar en on
der de wateren van de Perzische
golf.
Gulbenkian dook ook na de oor
log weer op. Hij sloeg opnieuw
een enorme financiële slag, toen
iedereen aan de Rode Lijn-over-
eenkomst begon te trekken en er
vanaf wilde. Gulbenkian natuur
lijk niet, omdat zijn vijf percent
in gevaar kwam. Hij vocht op het
juridische vlak en iedereen was in
1948 weer gelukkig: elke maat
schappij hoefde zich niet meer aan
de beperkingen van de Rode Lijn
(het Ottomaanse rijk) te storen en
kon op jacht naar concessies gaan;
Op 12 oktober 1896 meldde de Bakinskiya
Izvestiya, het plaatselijke dagblad van Bakoe:
..Vanuit de stad had de fontein van olie het
aanzien van een enorme pilaar van rook, terwijl
van de top ervan zich wolken olie vrijmaakten,
die over een grote afstand wegdreven zonder
de grond te raken De ohe werd in de richting
van Kaap Bailov gedreven door de wind, be
dekte heuvel en dal met zand en olie en kwam
terecht op de huizen van Bailov, 2V2 km. ver
derop. Het hele distnc* Bibi-Eilat was bedekt
met olie, die de kuilen vulde, een meer vormde
en op de vijfde dag in zee begon te stromen.
Het plein voor het raadhuis in Bakoe was door
weekt van petroleum De olie vloeide gewoon
in de Kaspische Zee en niemand had er wat
aan”. In die jaren was de kaviaar schaars in
St. Petersburg en West-Europa, want de kuit-
schietende steur werd vergiftigd door de olie.
Geen nood voor de concessiehouders van de
olievelden in Bakoe. Zij lieten de fijnste ge
rechten overkomen "t Parijs. Rond 1890 was
de hoofdstad van Azerbeidzjan de pronkerigste
stad van de wereld geworden. De plaatselijke
bevolking had uiteraard geen deel aan de rijk
dom. Als men morde werd men neergeslagen
en in het openbaar gegeseld.
De geschiedenis van de grote oliewinningen
en uitbuitingen in het m'dden-oosten begon in
Bakoe. Niets nog w^es rond de eeuwwisseling
op de stinkende rijkdom, die verborgen lag
onder de woestijnen van het Arabische conti
nent. Dat kon ook de familie Nobel niet ver
moeden (dezelfde Nobel van het buskruit en
de befaamde prijzen), toen zij olie begon te
winnen rond Bakoe en met anderen het mono
polie van de grote Amerikaanse Standard Oil
Company in Europa brak. Dat konden ook de
gebroeders Rothshild uit Parijs niet vermoe
den, die spoorwegen in Bakoe lieten aanleg
gen en eigen raffinaderiien in Noord-ltalië gin
gen neerzetten, daannee verder bouwend aan
hun miljoenen-imperum.
in de tijd van de grote uitbuiting waren de
communisten daar zeer actief onder de arbei
ders. Een bekende naam- Anastas Mikojan, een
latere president van de Sovjet-Unie.
belofte, dat hij nooit iets vijandigs
tegen de Arabieren zou onderne
men (Palestina).
Koning Ibn Saoed kreeg de reserve rolstoel van
Roosevelt.
In 1950 begon de strijd om nati
onalisatie van de olie-industrie
door de Arabische volkeren zich
af te tekenen. Iran gaf het sein.
De tragi-komedie van Mossadeq,
de premier, die in pyama politiek
bedreef en wie de tranen losjes in
de ogen zaten, gaf aan. dat men
het niet meer overal nam. dat
Rond 1935 was het midden-oos-
ten verdeeld tussen de olie-reuzen.
De olie van Perzië, Katar en Koe
weit (voor de helft) was in Engel
se handen, De Amerikanen zaten
in Bahrein en Saoedie-Arabië
(waar Ibn Saoed in verband met
ji
Datzelfde Bakoe wordt tegenwoordig nau
welijks meer ter sprake gebracht als het om
olie-winning gaat, want de Sovjet-Unie heeft
dat gebied uiteraard volledig in zijn eigen
greep. Daar zijn geen buitenlandse concessie
houders meer te vinden. Interessant gegeven:
Gulbenkian was het type, dat
het in de olie-winning maakt: een
man, die niet graag een olievlek
op zijn kleren krijgt, een afschuw
heeft van vette handen en de
stank van olie niet verdragen kan.
Maar natuurlijk wel het geld De
Sheik Achmed van Koeweit
dacht tezelfdertijd ook zo’n spel
letje te spelen met Amerikanen en
Engelsen. Ze schenen elkaar op te
jagen, totdat ze besloten de con
cessie te delen. De sheik moëst
toen met een „fancy-prijs” genoe
gen nemen. Het was het eerste
openbare teken, dat de oliemaat
schappijen zich in de richting van
een internationaal kartel bewogen.
Met Getty deden de onafhanke-
lijken hun intrede in het olie-
imperium van het midden-oosten.
Hij brak de goedkope concessie-
markt van de gevestigde maat
schappijen door een enorme prijs
te geven aan Ibn Saoed (1949) en
bovendien toe te staan, dat een
afgevaardigde van de koning in de
raad van commissarissen werd op
genomen Saoedie-Arabië werd
veeleisender voor Aramco, dat wel
moest betalen, maar tenslotte toch
weer een sluwe zet bedacht' via
de belastingen betaalde de Ameri
kaanse overheid de schade.
moest worden was die om Saoe
die-Arabië, waar de woesti.inko-
ning Ibn Saoed zich naai de
macht gevochten had. In 1930 had
Ibn Saoed al zijn vijanden gedood
of op de vlucht gejaagd en het
land dat hij als koning bestuurde
strekte zich helemaal uit van de
Rode Zee tot de Perzische golf.
Ibn Saoed was gek op vrouwen en
hij had er dan ook (onofficieel)
talloze. Hij bekende eens. dat hij
tot 1930 135 maagden had ge
trouwd om niet te spreken van
ongeveer honderd anderen. Het
kostte hem een enorm financieel
vermogen (de fysieke kant scheen
hem geen moeilijkheden te geven).
De koning had dus grote sommen
gelds npdig en hij was bereid voor
een miljoen pond sterling iedereen
alle olie-concessies te geven, die
hij vroeg. De Amerikanen, die al
in Bahrein boórden, gingen de
strijd aan met de Engelsen, die
het imperium in dit deel van de
wereld in gevaar zagen komen-
Tussen twee haakjes: elke keer als
de Britten onderhandelden zorg
den zij er voor, dat er minstens
een kruiser in de buurt was. De
Amerikanen wonnen met hun
goud en hun dollars. In 1933 ging
de deur naar het midden-oosten
open voor de Yanks.
Dit, beknopte, verhaal van de
olie-winninggeschiedenis in het
midden-oosten is samengesteld
aan de hand van het zeer boei
ende en goed gedocumenteerde
boek „Grof spel”, de strijd om
de olie in het midden-oosten
van 1890 tot 1974. Het door
Manteau uitgegeven boek is ge
schreven door de Engelsman
Leonard Mosley, die overal
waar hij maar de lucht van
olie vermoedde (tot in de kan
toren van de multinationals en
de paleizen van de sheiks toe)
zijn oor te luisteren legde en
zijn ogen de kost gaf.
Nu wilden Engelsen, Fransen en
Amerikanen eigenlijk wel eens
van die Mister 5 pet. af, maar
Gulbenkian was de gezamenlijke
oliemaatschappijen te sluw af Hij
versterkte zijn positie zelfs na een
zenuwslopende strijd door tijdens
een vastgelopen conferentie tussen
alle belanghebbenden over de er
fenis van het Ottomaanse rijk (het
vroegere groot-Turkije) een land
kaart te nemen en een rode cirkel
rond het centrale gebied te trek
ken. Iedereen was tevreden met
de oplossing, die de concessie-
grenzen en invloedssferen aangaf.
Het werd de beroemde Rode-lijn-
overeenkomst, die de ontwikkeling
van de olie-winning in de volgen
de twintig jaar in het midden
oosten bepaalde (tot na de tweede
wereldoorlog)- De sluwe Armeniër
had zich door deze meesterzet ver
zekerd van een jaarlijks inkomen
van 50 miljoen dollar. De overeen
komst werd getekend. De Arabie
ren zelf wisten van niets.
Roosevelt stierf twee maanden
later. Truman hield zich niet aan
de belofte. Truman gebruikte
woorden, die in het vervolg elke
olieman en elke diplomaat, die
met de Arabieren trachtte te on
derhandelen, zouden achtervolgen:
„Het spijt me, heren, maar ik
moet me verantwoorden tegenover
honderdduizenden mensen, die
sterk verlangen naar het welsla
gen van het zionisme. Ik tel geen
honderdduizenden Arabieren onder
de mensen, die op mij stemmen”.
De betalingen aan petroleum-roy
alties, die Aramco aan Ibn Saoed
deed, groeiden intussen aan tot
vier miljoen dollar per week. Niet
zijn volk profiteerde daarvan,
maar de lieden aan het hof van de
nu zwakke en ziekelijke koning-
Ibn Saoed was niet blij met de
gang van zaken. Niemand had er
aan gedacht hem te raadplegen.
Hij was beledigd. Hij nodigde een
onafhankelijke oliemagnaat (niet
aan de Aramco gelieerd) uit om
met Aramco te concurreren: Paul
Getty (de grootvader van de Get
ty met het ene oor”).
De gouden tijd voor Gulbenkian
en de zijnen (Arabische en Perzi
sche vorsten aan de ene kant en
de oliemaatschappijen aan de an
dere kant) braken aan, toen na de
eeuwwisseling de grote olie-ont-
dekkingen werden gedaan en de
olie inzet werd van politieke en
kapitalistische steekspelen. Rege
ringen gingen zich met de oliewin
ning bezig houden. Zo veranderde
het patroon van de olie-iridïistrie
in de wereld ingrijpend, toen de
Engelse regering in 1914 (op insti
gatie van de jonge Churchill) het
beheer over de Anglo-Persian Oil
overnam. De Engelsen en Russen
hadden samen Perzië verdeeld. De
Amerikanen vonden het inmiddels
tijd worden zich ook in het mid
den-oosten te vestigen. Maar zij
misten vooreerst nog een man als
Gulbenkian (die het Arabische ge
zegde aanhing: „Kus de hand, die
je niet kunt bijten” en dus ook na
beledigingen gewoon bleef onder
handelen over concessies). Deze
had de aanzet gegeven tot de op
richting van de latere Iraq Petro
leum Company waarin ook de
Nederlandse Koninklijke Shell-
groep belangen had.
Gedurende de eerste wereldoor
log had Engeland het spel rond de
olie zo slim gespeeld Frankrijk
werd nooit een echt grote rivaal
dat de Turkish Petroleum
Company ook een complete Engel
se zaak werd (Shell-chef Henri
Deterding was Engels onderdaan
geworden en werd zelfs in de
Britse adelstand verheven voor
zijn „verdiensten tijdens de oor
log”). De Engelsen trokken verder
Arabië in: Palestina en Irak. De
Amerikaanse oliemaatschappijen
waren woedend, omdat Engeland
en Frankrijk onderling de zaken
verdeeld hadden in het midden
oosten en bondgenoot VS in de
kou hadden laten staan- Er ont
stond een scherpe diplomatieke
briefwisseling. Gulbenkian wreef
zich in de handen. Hij bemiddelde
en de Amerikanen kregen een
klein bruggehoofd in het olie-pa-
radijs.
De stemming in Arabië werd
steeds meer anti-Engels. Met name
de Suez-crisis deed het laatste
restje sympathie jegens de Britten
verdwijnen. Het imperium met
Londen als hoofdstad was ten ein
de. Italianen (met de onafhanke
lijke Mattei) en Japanners pro
beerden met de Fransen om de
jacht op concessies over te nemen-
De onrust in het midden-oosten
ook natuurlijk door de oorlogen
met Israel nam toe. In 1960
begingen de Amerikanen (Stan
dard Oil met name) een blunder.
Standard verlaagde de olieprijs, de
andere maatschappijen volgden.
Sheiks en sultans werden woe
dend. Ze besloten gezamenlijk ac
tie te ondernemen.
In die woelige tijden van Bakoe
dook er een tengere Armeniër op,
Calouste Sarkis Gulbenkian. Hij
was nog jong, maar gaf zijn ogen
goed de kost. Hij kreeg contact
met een van de meest opzichtige
oliemiljonairs van die dagen, de
Armeniër Mantachoff, wiens wilde
feesten dagen konden duren en
wiens honger naar voedsel, wijn,
vrouwen en krachttoeren berucht
was. Gulbenkian feestte mee.
Voor Aramco, de Amerikaanse
olie-onderneming, die in Arabië
werkte, kwam er gevaar uit eigen
land tijdens de oorlog. Evenals
Engeland in 1914 gedaan had met
de Anglo-Persian Oil wilde de
Amerikaanse overheid een betere
greep op de olie hebben en dus
een fors aandeel in Aramco. Het
leek president Roosevelt een pri
ma idee (oliemensen stemden
meestal republikeins en hij was
democraat), maar de oliemaat
schappijen vormden in gevaar één
blok en werkten dusdanig achter
de schermen, (Rommel was uit
Noord-Afrika verjaagd en de con
cessies waren dus weer in veilig
heid) dat het regeringsplan van de
tafel verdween.
De tweede wereldoorlog zou de
situatie in het midden-oosten
drastisch wijzigen. De eerste ge
vaarlijke bedreiging van Enge-
lands gehele organisatie in het
midden-oosten vond plaats in mei
1941 in Irak. Rasjid Ali. nationa
list en pro-Duits, kwam aan de
macht Hij mikte op Duitse hulp
en wilde de Engelsen eruit gooien,
maar het lukte hem niet. Rasjid
Ali en veertig van zijn volgelingen
(natuurlijk Ali en de veertig ro
vers genoemd) namen de wijk
naar Iran. In dat Iran Perzië
dus gokte de shah Riza Khan
op een overwinning van de Duit
sers. Russen en Engelsen trokken
zijn land binnen. De olie voor de
geallieerden was gered. Khan
werd afgezet en Mohammed Riza
maar hij deed meer. Hij doorzag
de grote mogelijkheden van de
olie-industrie. Met zijn achter
grond hij had in Frankrijk en
Engeland gestudeerd zou hij
één van de belangrijkste figuren
worden van het olie-imperium.
Ook één van de rijkste. Zijn bij
naam zou worden Mister Five
Percent, mijnheer vijf-procent,
omdat hij van elke grootscheepse
olie-transactie, waarbij hij zich
onmisbaar maakte, vijf percent
van de concessie-koopsom en de
produktie-opbrengst overhield. Een
uiterst merkwaardige figuur, voor
wie iedereen benauwd was, omdat
zijn invloed zo groot was door zijn
kennis van de Arabische en wes
terse manier van onderhandelen
(en corruptie plegen). Zo rijk als
hij werd, zo gierig ook was deze
Gulbenkian. Zijn zoon, die hem
uitstekend hielp in zijn zaken en
miljoenen binnensleepte, moest te
gen zijn oude heer procederen om
een wat grotere financiële toelage
te krijgen
Anglo-Iranian en de Koninklijke
Shell hadden nieuwe markten
voor hun ruwe olie gevonden.
Gulbenkian ontving een extra
hoeveelheid vrije olie (naast de
oliebelangen, die hij met de Fran
sen in Irak had opgebouwd), die
hij op de open markt kon verko
pen, nog boven zijn vijf percent
van de winst uit Irak en Katar.
Hij kon jaarlijks 8 miljoen dollar
aan zijn inkomen toevoegen. De
Aramco kon zijn winsten in het
midden-oosten gaan vergroten
buitenlandse maatschappijen, wel
ke goede sociale voorzieningen ze
ook ter plaatse verzorgden, met de
grote winsten gingen strijken. Iran
nationaliseerde de Anglo-Iranian.
Maar Engelsen en Amerikanen
werkten samen. De CIA sloeg toe,
want de Russen zaten op het vin-
ketouw. Mossadeq werd ten val
gebracht. De sjah in zijn macht
hersteld. Toch kreeg Iran meer
zeggenschap in de oliezaken.
Er kwam zelfs een ontmoeting
tussen Roosevelt en Ibn Saoed (in
1945). Churchill was woedend toen
hij dat hoorde en wilde eerder
dan Franklin Delano met Saoed
praten om de greep op het midden
oosten voor Engeland te houden.
Maar Roosevelt was hem voor Die
ontmoeting met de koning van
Saoedie Arabië werd een schilder
achtige zaak aan boord van de
Amerikaanse kruiser Quincy, die
in het Grote Bittermeer voor an
ker lag. Ibn Saoed had niet alleen
met 200 hofdignitarissen willen
komen maar ook met een voor
treffelijke selectie uit zijn harem
(om zijn mannelijkheid aan te to
nen). Met grote moeite kon men
Saoed bewegen met een slechts
beperkt aantal hovelingen en zon
der dames (tot opluchting van de
scheepscommandant. die niet ge
heel instond voor zijn bemanning,
al vele jaren van huis en haard
weg) te komen. Ibn Saoed, slecht
ter been geworden, bewonderde de
rolstoel van Roosevelt. Hij kreeg
prompt het reserve-exemplaar van
de Amerikaanse president.
Nu verscheen sheik Abdoellah
Tariki op het toneel. De olieminis
ter van Saoedie-Arabië, waai Ibn
Saoed na zijn dood was opgevolgd
door Saoed. die opzij werd gezet
ten faveur van koning Feisal, zou
de Arabische olieproducerende
landen gaan verenigen in de
OPEC, een organisatie, waarom de
oliemaatschappijen aanvankelijk
lachten (Arabieren hadden zich
nooit eensgezind getoond). Tariki
bleek een gewiekste diplomaat, die
in openbare discussies de oliemag-
naten niet vreesde. Integendeel. En
daarmee zijn we in de huidige-
situatie beland. Tariki is inmiddels
uit zijn land verbannen. Hij is
de kampioen van de olie-nationa-
lisatie, hoezeer dat de eigen Arabi
sche economie ook zou kunneru—
ontwrichten- Achter de schermen j
is hij de grote bevechter van sheik
Jamani, de huidige olieminister j-
van de OPEC, die het voor elkaar 3
heeft gekregen, dat de olieprodu-
cerende landen meer macht en S
invloed hebben gekregen op het
beleid van de grote concerns. Ja-
mani wil via wegen van geleide- 3
lijkheid naar nationalisatie toe. De E
strijd om het „economische levens-
water”, de olie, blijft keihard B
doorgaan. Olie is nu een factor K
geworden om het Arabische be-
wustzijn wakker te schudden en S
te houden. Het is voorlopig een S
bindmiddel in het midden-oosten. S
Een machtig wapen ook om de
westerse economie onder druk te B
zetten.
s
■V
- b
F s
1
1
