Theo lokt haaien met een bandrecorder
s
fl
Spelen met geluid beneden de gehoorgrens
DUIKER WIL DOOD VAN VRIEND WREKEN
1
in
door Pieter Bok
Geluidsbarrière
Subsonische trillingen
Ij
gÉ.
ZATERDAG
1 5
MAART
1975
23
550-
De filmindustrie heeft er een nieuw speeltje bij gekregen, waar
van voor het eerst gebruik wordt gemaakt in de film „Earthquake”,
die komende week in première gaat: geluid dat beneden de gehoor
grens ligt en daardoor meer wordt gevoeld dan gehoord. In het
buitenland wekt de film thans al sensatie. Overigens wordt met ge
luid beneden de gehoorgrens ook op ander, bepaald niet recreatief
terrein geëxperimenteerd: als oorlogswapen.
Geluid ontstaat door trillingen in de lucht of via een of ander ap
paraatje. Wij ervaren die trillingen door de trommelvliezen in onze
oren. De trillingen van die vliezen worden door zeer gevoelige na
tuurlijke „instrumentjes” achter de trommelvliezen omgezet in
zenuwprikkels, die in de hersenen als „geluid” worden geïnterpre
teerd.
Dit gehoororgaan is uitermate gevoelig. Wanneer het trommel
vlies slechts 0,000000001 cm in een bepaald ritme in en uit buigt,
wordt dit reeds als geluid geregistreerd. Dat is de orde van grootte
van de diameter van een waterstofmolecule.
I
I
L
sen,
rs,
rc
es
Earthquake,
voor heel solide bioscopen
iam-
nds
Niet alle geluidstrillingen worden
als geluid door het hoorogaan en het
zenuwstelsel geregistreerd of bewust
gemaakt in de zin van geluid. Er
bestaan gehoorgrenzen, dat wil zeg
gen onderste en bovenste grenzen aan
de frequentie of golflengte van de
trillingen die als geluid worden erva
ren.
een
ver-
ver-
Dat voorvoelen kan men zelfs let
terlijk opvatten. Want geluidstrillin
gen van zeer lage frequentie werken,
hetzij via de gehoororganen die ze
niet als geluid doorgeven maar wel
registreren, of via andere zenuwpro
cessen, als een gevoelservaring. Hoe
dat allemaal precies werkt heeft men
nog niet door, maar het zuivere ge-
voelseffect van subsonische trillingen
is een ervaringsfeit.
por-
in-
i ar-
sala-
per-
■den.
B.V.,
Ierse
itoor
talk-
dein
trillingen in een glas veroorzaakt, dat
het barst.
De geluidsbarrière in de lucht heeft
vliegtuigconstructeurs indertijd voor
grote problemen gesteld. Er zijn heel
wat testpiloten om het leven geko
men in proefmodellen van vliegtui
gen die de geluidssnelheid benaderden,
voordat men begreep dat de toestel
len voor het veilig doorbreken van
deze snelheid aan speciale voorwaar
den moesten voldoen.
De eerste mens die met een vlieg
tuig de geluidsbarrière doorbrak was
de Amerikaanse testpiloot Charles
Yeager op 14 oktober 1947 in een
experimentele Bell-X-1. Tegenwoor
dig wordt met vliegtuigen al driemaal
de snelheid van het geluid gehaald,
en in raketten en ruimtecapsules
wordt zelfs die snelheid ver overtrof
fen.
In India zijn de slangenbezweerders
altijd een grote toeristische trekpleis
ter geweest. Het oude sprookje van
de rattenvanger van Hameien, die
eerst de ratten betoverde en daarna
de kinderen uit deze Duitse stad,
heeft de jeugd jarenlang geboeid. Als
vervolg hierop nu het ware verhaal
van Theo Brown, de haaienlokker.
Theo Brown is veertig jaar, geoe
fend onderwaterzwemmer en oceaan-
kenner. Hij heeft voor het World Life
Research-instituut in Californië en
voor het Institute of Medical Rese
arch in Frans-Polynesië gewerkt.
Haaien hebben hem zijn hele leven
geboeid. Als jongen zwom hij ze met
zijn leeftijdgenootjes al geregeld te
gemoet in de kustwateren van zijn
geboorteland Australië. Dan probeer
de hij ze voor de grap aan de har
poen te rijgen.
Geluid kan uiterst merkwaardige
gevolgen hebben. Over één vrij alge
meen bekend feit willen wij iets
uitvoeriger zijn, namelijk het door
breken van de „geluidsbarrière” door
ig is
oten
de
r.
Op zekere dag sloeg in de buurt
van Sydney het noodlot toe: Theo
Brown zag hoe een enorme haai, die
hij niet had zien aankomen,
vriendje dat naast hem zwom,
slond. Machteloos zag hij het
schrikkelijke gebeuren aan; hij her-
Het frequentiegebied voor de ge-
hoor-zone ligt ruw genomen tussen
de 500 en 4000 hertz, dat wil zeggen
500 tot 4000 trillingen per seconde.
Naar de frequentie hoger is, derhalve
de golflengte korter, doen de trillin-
gern zich als een „hogere” toon voor.
Zeer hoge tonen hebben een hoge
frequentie en korte golflengte, zeer
lage tonen een lage frequentie en
betrekkelijk lange golflengte.
Het vermogen om geluiden van uit
eenlopende frequentie waar te ne
men verschilt van mens tot mens. De
bovenste en benedenste gehoorgrens
verschillen van individu tot individu,
maar over het algemeen zijn die
verschillen relatief gering.
Andere diersoorten, bijvoorbeeld
vleermuizen en honden, hebben een
veel hogere bovenste geluidsgrens: zij
ervaren trillingen met een voor men
sen niet meer waarneembare, hoge
frequentie nog wel als geluid.
Al lange tijd wordt daarvan ge
bruik gemaakt door fnensen die hon-
de-fluitjes hanteren. Die produceren
een zo hoge toon, dat het fluitje voor
mensen niet waarneembaar en dus
niet hinderlijk is, maar door honden
kan worden gehoord. Ze kunnen
daarmee naar hun baas worden te
ruggeroepen.
Aan de andere kant van het ge-
luidsspectrum, bij de lage frequenties,
zien we soortgelijke verschijnselen.
Maar naast dit „subsonische” geluid,
dat te laag is voor de menselijke
gehoorzin, doen zich nog andere ver
schijnselen voor, waarop het nieuwe
„speeltje voor de bioscoop” berust,
maar ook nieuwe oorlogswapens.
innert het zich nog zeer levendig. Het
voorval ontmoedigde hem echter niet.
Hij bleef het gedrag van de haaien
van zeer dichtbij bestuderen. Hij is
vele keren op het nippertje aan de
dood ontsnapt. Een onderwaterge-
vecht met een levensgevaarlijke haai
heeft littekens bij hem achtergelaten;
hij ontkwam toen ternauwernood.
Tijdens zijn langdurige en gevaar
lijke duiken peinsde Theo Brown
over manieren om zwemmers, duikers
en gestrande zeelui te beschermen
tegen de vraatzucht van mensetende
haaien. Hij vond er een.
Na 14 jaar zoeken en proberen
heeft hij iets uitgevonden dat de
aandacht van verscheidene regeringen
heeft getrokken. Als u bereid bent
een duikersuitrusting aan te trekken
en Theo Brown op een van zijn
gevaarlijke tochten te volgen, zult u
getuige zijn van een zeer vreemd
schouwspel.
Theo Brown is uitgerust met een
grote verzameling instrumenten
miniatuur-bandrecorders, microfoons
en luidsprekers. Hiermee wordt on
derwater het specifieke geluid uitge-
Dat houdt onder meer verband met
de resonantieversehijnselen, waarover
wij eerder in dit artikel schreven.
Alleen theaters met een zeer hechte
bouw en bovendien met een grote
verscheidenheid aan dragende con-
structiematerialen mogen met een
dergelijke installatie worden uitgerust
om te voorkomen dat zij „barsten”
door de subsonische trillingen, zoals
een wijnglas barst door een zangstem
van passende hoogte en sterkte.
Het is zelfs zo, dat ook na verant
woorde controle de bioscopen waarin
„Earthquake” wordt vertoond, na
drukkelijk waarschuwen dat zij iede
re aansprakelijkheid voor het welzijn
van het publiek tevoren afwijzen. Dat
geldt niet allen de (te verwaarlozen)
gevaren voor instorting van de bio
scoop of andere materiële gevolgen,
maar vooral de emotionele en licha
melijke gevolgen voor de kijkers.
Hoofdzakelijk is deze waarschu
wing een reclamestunt, maar bepaald
niet voor honderd percent. Het gaat
om een experiment, waaraan nogal
wat twijfelachtige kantjes zitten, om
dat voldoende ervaring op dit gebied
ontbreekt.
Merkwaardig is, dat experimenten
op dit gebied wel degelijk allerlei
gegevens hebben opgeleverd maar dat
die gegevens niet beschikbaar zijn,
behalve in de zeer besloten kring van
militaire deskundigen in verschillende
landen. Het effect van sterke geluids
trillingen beneden de gehoorgrens is
namelijk al jaren in studie bij mili
taire research-instituten.
Bekend is, dat zowel Frankrijk als
Israel diepgaande studie heeft ge
maakt van geluid als oorlogswapen,
waarbij het zich vooral toelegde op
onderzoek in het frequentiebereik
van 1 tot 20 hertz. Daarbij zouden
niet alleen vernietigingswapens wor
den ontwikkeld, maar ook wapens die
een funeste werking hebben op het
menselijke zenuwstelsel, vooral wan
neer dit gecombineerd wordt door
massale geluidseffecten die wel in het
menselijk gehoor liggen.
Wat hoorbaar geluid, mits op de
juiste wijze toegepast, vermag op het
gebied van paniekzaaien, heeft de ont
knoping van het recente gijzelings
drama in de kerkzaal van de Sche-
veningse strafgevangenis laten zien.
Aangenomen mag worden, dat ook
in Amerika en in Rusland studies
over de toepassing van geluid bene
den de gehoorgrens als oorlogswapen
volop aan de gang zijn, sinds enige
jaren geleden Frankrijk de eerste
initiatieven daartoe heeft genomen.
Daarop berust het effect, dat de
makers van de film „Earthquake”
hebben ingebracht in de geluidsom-
lijsting van hun rolprent. Het bio
scooppubliek krijgt tijdens het zien
en vooral aanhoren van de film op
zeer suggestieve wijze de indruk,
midden in het gebeuren te staan door
niet alleen de beelden van een ver
woestende aardbeving tet zien en de
angstaanjagende geluiden die ermee
gepaard gaan te horen, maar als het
ware ook het subsonische geluid te
„voelen”.
Terwijl op het doek fantastisch rea
listisch de uit plastic opgebouwde
stad Los Angeles door een aardbeving
met een kracht van 9,9 op de schaal
van Richter volkomen verwoest
wordt, dendert uit speciaal aange
brachte luidsprekers rond het film
doek en uit alle hoeken van de zaal
het subsonische geluid op het publiek
af. Een extra geluidsband naast de
normale levert trillingen op in het
frequentiegebied van 20 tot 125 Hertz.
Deze niet hoorbare maar zeer voelba
re geluiden liggen op een hoog ener-
gieniveau. Het effect blijkt onthut
send te zijn.
Deze techniek wordt niet alleen
geraffineerd gebruikt bij de aardbe
ving zelf, maar ook bijvoorbeeld bij
ieder geval elke van de twaalf men-
sen-etende soorten zal verdrijven.
Zijn apparatuur bestaat uit bandre
corders, die in verbinding staan met
zeer gevoelige luidsprekers. Een grote
Australische firma financiert zijn
werk. Hij wordt ook geholpen met de
bouw van een speciale onderwater-
uitrusting
De haaienlokker werkt vooral in de
zeeën rondom Australië, Nieuw-Gui-
nea en Frans-Polynesië, waar veel
haaien zijn. „Binnen twee jaar zal
mijn apparatuur tot de uitrusting van
alle schepen en transatlantische
vliegtuigen behoren en zodoende het
leven van mensen redden. Ze zal de
haaien wegjagen”, voorspelt hij.
Theo Brown zegt niet veel over de
technische kant van zijn uitvinding.
Omdat de apparatuur ook kan wor
den gebruikt om andere grote vissen
dan haaien te lokken, is hij bang dat
sommige mensen het systeem ver
keerd zullen gebruiken en zodoende
de aanstoot geven tot een ontvolking
van de oceanen, „die toch al te veel
worden uitgeput door de industriële
visserij.”
de nakomende rampen, zoals de
vloedgolf van ruim een miljoen liter
water, die zich direkt na de aardbe
ving zelf per minuut over de ten dode
opgeschreven stad stort.
Vanzelfsprekend zijn er speciale
geluidsinstallaties nodig om deze ef
fecten in een bioscoop te realiseren.
De normale geluidsinstallaties zijn
daarvoor niet geschikt, omdat zij ge
bouwd zijn voor de geluidsweergave
binnen de gehoorgrenzen.
In Amerika zijn al ruim zestig
bioscopen met deze speciale appara
tuur uitgerust, in Engeland slechts
enkele tientallen. Dat betrekkelijk
geringe aantal is niet alleen te wijten
aan de kosten, maar ook aan een wat
beangstigende bijkomstigheid.
Geluidstrillingen ver beneden de
gehoorgrens hebben niet alleen de
onaangename eigenschap dat zij voor
mens en dier angstgevoelens kunnen
oproepen, maar zij kunnen ook mate-
riaalschade aanrichten.
vliegtuigen, waarbij knallen ontstaan
die al duizenden ruiten hebben doen
sneuvelen en ook andere materiële
schade hebben veroorzaakt.
Wanneer een vliegtuig de geluids
barrière doorbreekt, passeert het de
snelheid van het geluid door de lucht
(ongeveer 331 meter per seconde) Op
dat moment treden er merkwaardige
verschijnselen op: alle geluiden van
het vliegtuig zelf (van motoren etc.)
en van de wrijving met de lucht
worden dan „verzameld” in de ge
luidsgolf van die snelheid, doordat de
geluidsbron (het vliegtuig) „meeloopt”
met de geluidsgolf.
De geluidssterkte wordt daardoor
geaccumuleerd, opgestapeld, versterkt,
waardoor deze opeenhoping van tril
lingen zo krachtig wordt, dat een knal
effect wordt bereikt. Kilometers lager
op aarde zijn allerlei materialen, zo
als glazen ramen, niet meer bestand
tegen de hevigheid van de trillingen.
Overigens is dit slechts één (simpel
voorgesteld) aspect van het doorbre
ken van de geluidsbarrière, waarbij
veel meer factoren van invloed zijn
op de gevolgen, onder meer de „ei
gen” trillingsfrequentie” van longitu
dinale luchtgolven, waardoor reso-
nantieverschijnselen optreden.
Dergelijke resonanties, die, onge
veer zoals in laser-Iichtstralen, de
trillingsactiviteit verhogen, vinden
wij ook bij het „zingen” van glazen,
wanneer men de rand daarvan met
een natte vinger bestrijkt en ook bij
het stuk-zingen van glazen, wanneer
een voldoende krachtige stem in het
juiste golflengtegebied zulke heftige
Inmiddels zijn we wat afgedwaald
van het oorspronkelijke thema van
dit verhaal, de mogelijkheden van
geluid beneden de gehoorgrens.
Er zijn allerlei, ook natuurlijke
gebeurtenissen die geluid produceren,
zoals wind, onweer, aardbevingen etc.
Die geluiden liggen niet allemaal bin
nen de menselijke gehoorgrenzen. Er
zijn aanwijzingen, dat vele diersoor
ten andere gehoorgrenzen hebben en
uit voor de mens onhoorbare geluiden
al de nadering van onheil kunnen
concluderen, zoals bijvoorbeeld inlei
dend gerommel van zeer lage fre
quentie bij aardbevingen. De dieren
worden dan onrustig. Zij voorvoelen
instinctief dat er iets bijzonder on
aangenaams op komst is.
Mark Robson en Jennings
Lang fungeerden als producers
van de film, die in technicolor
en „Panavision” is opgenomen
en die het nieuwe geluidssys
teem „Sensurround” introdu
ceert, waardoor het publiek de
sensatie ondergaat van zich in
het centrum van de aardbeving
te bevinden.
Het verhaal is speciaal voor
deze film geschreven door Ge
orge Fox en Mario Puzo. Op de
foto een van de beelden uit de
film ten tijde van de verwoes
tende aardbeving met een
kracht van 9,9 op de schaal van
Richter, die Los Angeles in
puin legt.
De film Earthquake is een
Universal-produktie.
zonden, dat gewonde vissen met hun
staart maken. De haaien komen van
honderden meters afstand snel en
hongerig op dat geluid aanzwemmen.
Dan is het de hoogste tijd om naar
de oppervlakte en de veiligheid van
de kleine ronddobberende boot terug
te keren.
Dan zet de boot koers naar een
grot, terwijl hij achter zich aan een
luidspreker sleept, die onder water de
geluiden van een gewonde vis uit
zendt. Spoedig zijn er dan zes, acht,
twaalf of soms twintig haaien verza
meld, op zoek naar de prooi.
Theo Brown: „Toen ik mijn vriend
door een haai zag verslinden, heb ik
gezworen dat ik een manier zou vin
den om haaien onschadelijk te ma
ken.” Hij beredeneert dat als het
mogelijk is om met bepaalde geluiden
haaien te lokken, het ook mogelijk
moet zijn om ze met andere geluiden
te verjagen.
Tot nu toe hebben alleen bepaalde
soorten haaien op de geluiden die
Theo Brown uitzond, gereageerd.
Maar hij hoopt spoedig die geluiden
te ontdekken, die elke haai in
