Amerikanen nu dichter bij ontwikkelingslanden gekomen
dagen
VS dreigt EEG
Volgelinge
Manson
heeft spijt
ARRESTATIES IN
ZAAK-LORENZ
Libanon
in
de problemen
„Lice in 50
herbouwd”
te isoleren”
„Nieuw onderhandelingsdocument van
Protesten tegen
doodstraf Basken
KMI
99
9)
j
Premier Demirel:
BEROEMD
Nieuwe minister van
Woordvoerders in Nairobi:
binnenlandse zaken
OVERSTUUR
in VS benoemd
Nederlander aangehouden
RECORD
door mco
scheepmaker
Viking-2 gelanceerd
3
WOENSDAG
1 0
SEPTEMBER
19 7 5
BINNEN- EN BUITENLAND
2
LEIDER NOORDIERSE
PROTESTANTEN
UIT CONVENTIE
luis
djes
test
takt
atie
afel
oek
vijn
[ues
itraf,
een
een
T<:::dam7scus::::
k
LIBANON
s2$-^ÓziöëbéïK
g^sglByblosg
h^BEIROETf?
Complot tegen
Amin mislukt
o
£iyak
o
M.64lSRAELft<.
BERLIJN (DPA) De politie
heeft meegedeeld dat in West-Ber-
lijn gisteren de anarchisten Ralf
Reinders en Inge Viett zijn aange
houden die o.m. in verband met de
ontvoering van de regionale CDU-
leider Peter Lorenz werden gezocht.
(Van onze redacteur in Beiroet,
Everhard Ditters)
resi-
>rdig
ticht
zine.
iteel
het
heb-
Het interview met Atkins werd drie
weken geleden opgenomen, vóór de mis-
I lukte aanslag van een andere Manson-
fanaat, Lynette Fromme, op president
I Ford.
Op de vraag van de interviewer hoe
zij deel heeft kunnen nemen aan een
afschuwelijke misdaad als die in huize
Tate, antwoordde de 26-jarige Atkins
dat ze „een hersenspoeling” had onder
gaan en dat haar geest „was verward
door drugs”.
Het interview had plaats in de Fron-
tera-vrouwengevangenis bij Los Angeles
krachtens een nieuw voorschrift van de
staat Californië, dat de nieuwsmedia in
terviews toestaat als dc gevangenen er
mee instemmen.
WASHINGTON. (DPA) De Ameri
kaanse president, Gerald Ford, heeft gis
teren Thomas S. Kleppe benoemd tot
minister van binnenlandse zaken. Klep
pe, die van 1967 tot 1971 lid van het
Congres was, moet de om gezondheidsre
denen afgetreden Stanley Hathaway op
volgen. De benoeming van de welgestel
de zakenman uit de staat Noord-Dakota
moet nog door de senaat worden be
krachtigd.
De Amerikaanse voorstellen gaan nu
op een aantal punten verder dan de
denkbeelden van de EEG en er is sinds
gisteren druk overleg tussen de negen
landen van de Europese gemeenschap
gaande naar aanleiding van het nieuwe
Amerikaanse document.
Volgens de diplomatieke zegslieden in
Nairobi is de ontevredenheid in het leger
over het bewind van Amin groeiende,
ondanks een forse recente loonsverho
ging. Zelfs de moslem-troepen, de steun
pilaar van Amin in het leger, beginnen
zich te roeren omdat ze vrezen dat de
woede van het leger zich tegen hen zal
keren als Amin ten val wordt gebracht,
aldus deze zegslieden.
ring
[uale
15ste
ge
erde
ber-
nke-
verd
iten,
r de
neer
zijn
112-
uit
ieger
n in
estel
d op
iele-
raag
eleid
tsen.
k op
,ads-
iden
700-
neer
Ne-
rorig
i het
het
1 al-
jfers
im-
joen
roet
Zork
tijd
cieel
smpt
Ijard
tiaar
t na
icale
jard
tter-
twee
elre-
end-
i de
0 en
gou-
een
wa-
haar
De
gaan
de
irige
nu
uren
naar
was
•ich-
dens
>ver-
ver-
leter
'OUW
ndat
ïf.
echt
ont-
en
stal
ende
neer
ding
t de
eren
de
chijn
laad
vrjj-
trie-
gaan
reau
irga-
van
eels-
zijn.
svor-
rden
male
eslo-
NEW YORK (ANP) De Ver
enigde Staten hebben bij de onder-
handelingscommissie uit de zeven
de speciale Algemene Vergadering
van de Verenigde Naties te New
York een nieuw onderhandelings>-
Het wereldrecord voor de pocketrech-
ten is nu met een bedrag van 1.800.000
dollar overgegaan op „Ragtime” van E.
L. Doctorov, een schrijver van wie ik
niet alleen nooit iets gelezen heb, maar
waar ik om de waarheid te zeggen ook
nog nooit van gehoord had. Jaco Groot
van de kleine uitgeverij De Harmonie
las fragmenten van „Ragtime” in „The
American Review”, en legde meteen be
slag op het boek voor een Nederlandse
vertaling, niet wetend welke veldslag
nog om die Amerikaanse pocketrechten
zou ontbranden.
en
leeft
dent
itter
ven-
het
o is
baar
ver-
tting
Een eenheid van de militaire politie,
naar Masaka gestuurd om kolonel Gori
te arresteren, werd van de kaart ge
veegd in een vuurgevecht, en de kolonel
wist te ontkomen.
Ik heb nog even de kranten afgewacht
om te zien of Steve Gray behalve we
reldberoemd per televisie ook wereldbe
roemd per drukletter was geworden,
maar nee, zijn wereldfaam bleef beperkt
tot de televisie. U hebt hem allemaal
verschillende keren kunnen zien, na die
mislukte aanslag op president Ford. Hij
was die lange, knappe, zwartharige jon
geman die opgewonden vertelde dat hij
de president een hand had geschud, en
dat het daarna gebeurd was. „Neem me
niet kwalijk dat ik beef”, zei hij halver
wege zijn verhaal voor de televisiecame
ra. De hele wereld kent hem nu als de
jongen die erbij was.
De EEG-Ianden bezinnen zich op hun
eigen standpunt in het licht van het
Amerikaanse document, dat op bepaalde
punten een ombuiging of accentver
schuiving in de richting van de wensen
der ontwikkelingslanden weergeeft. De
negen landen van de EEG gaan nu na,
of, en in hoeverre, de standpunten van
de EEG kunnen worden herzien in het
licht van de Amerikaanse voorstellen.
Uit het intensieve overleg in de kring
der EEG-landen heeft de Nederlandse
delegatie de indruk gekregen, dat bij de
EEG-partners het inzicht bestaat, dat de
Europese gemeenschap positief moet re
ageren en zich er voor moet hoeden
geïsoleerd te raken, nu Amerika dichter
bij de ontwikkelingslanden is gekomen.
NAIROBI (UPI) Een groep leger
officieren heeft vorige maand een
poging gedaan president Idi Amin
van Oeganda af te zetten. De sa>-
menzwering werd echter op het
laatste ogenblik ontdekt, en de be
trokken officieren zijn ondergedo
ken, aldus is gisteren vernomen uit
Afrikaanse diplomatieke bron in
Nairobi. De coup zou hebben moe
ten plaatsvinden tijdens Amins be
zoek aan Ethiopië, waar hij in zijn
nieuwe rol van voorzitter van de
Organisatie van Afrikaanse Eenheid
het OAE-hoofdkwartier in Addis
Abeba bezocht.
Volgens de zegslieden is Amin tijdens
een bezoek aan Libië behandeld voor
een gezwel in de nek. hoewel toentertijd
officieel alleen sprake was van het weg
halen van de amandelen. Amin, die nu
in Europa verblijft, wordt daar mogelijk
verder behandeld voor het gezwel, aldus
de zegslieden. De bronnen voor dit be
richt in Nairobi staan in nauw contact
met leger en regeringskringen in Kam
pala. Tijdens het vierjarige bewind van
Amin zijn al verscheidene mislukte po
gingen tot staatsgreep gedaan.
Peter Lorenz werd op 27 februari
ontvoerd en tien dagen later vrijgelaten
nadat de regering in Bonn de eis van de
ontvoerders van de Beweging van 2 juni
tot vrijlating van Westduitse anarchisten
Halbo
Hermil
o
ANKARA. (AFP) In 50 dagen
zal er een nieuw Lice worden ge
bouwd in plaats van de stad die bij
de aardbeving van zaterdag in Zuid-
oost-Turkije grotendeels werd ver
woest. Dit heeft premier Suleyman
Demirel gisteren na afloop van een
kabinetsvergadering bekendgemaakt.
Er is geen Libanees die niet zijn
eigen vuurwapen bezit, geweer, pis
tool, als het al geen zware artillerie
is. Met deze wapens amuseert men
zich bij de minste of geringste aanlei
ding. Men maakte er ook misbruik
van bij de bloedige botsingen tussen
Palestijnen, overwegend moslims, en
christen-Falangisten in april, mei en
juni van dit jaar. Het afgrijselijk
hoge aantal slachtoffers meer dan
duizend doden is daarmee ook te
verklaren.
Waarom houden we niet dezelfde re
delijke verhouding aan waarin de Ne
derlanders zich eeuwenlang met de In
donesische bevolking hebben vermengd?
Die Indonesiërs raakten daar toch ook
niet overstuur van, althans niet de eer
ste drie eeuwen? Hebt u ooit op vergeel
de foto’s een Indische baboe in haar
deuropening horen zeggen dat ze blij
was dat haar dochters al het huis uit
waren, nadat haar door een toean ge
vraagd was wat zij vond van al die
blanke kolonialen die per scheepsladingen
tegelijk (de zogenaamde Batavia Expres)
werden aangevoerd?
Hij zei dat over zes dagen de eerste
fundamenten zullen worden gelegd
voor 1500 geprefabriceerde woningen,
die lager dan het tegenwoordige Lice
zullen worden neergezet. Op de „dag
van de republiek” 29 oktober
zullen de sleutels aan de bewoners
worden overhandigd, zo zegde de eer-
ste-minister toe. Hij deelde mee dat
in Lice 5000 woningen geheel of ge
deeltelijk zijn verwoest. In totaal zul
len 3000 huizen moeten worden her
bouwd.
OAKLAND (Reuter). Susan Atkins,
een van de volgelingen van de wegens
moord veroordeelde Charles Manson,
heeft gisteren gezegd dat zij spijt heeft
van haar aandeel in de moord op film-
actrice Sharon Tate en zes andere
mensen in 1969. Zij veroordeelde de man
in wie zij ooit „een messias” had gezien.
In een interview voor de televisie in
haar gevangeniscel zei Susan Atkins:
„Spijt is zo’n zwak woord voor wat ik
voel over wat ik die mensen heb aange
daan”.
Een duidelijke verandering van stand
punt ziet de Nederlandse delegatie in het
feit, dat het Amerikaanse onderhande-
lingsdocument nu verwijst naai de „ver
klaring en het actieprogramma voor de
vestiging van een nieuwe internationale
economische orde”, die verleden jaar in
de zesde speciale algemene vergadering
van de Verenigde Naties zijn aanvaard.
Ondanks deze aanvaarding door de
algémene vergadering hebben de Ameri
kanen zich altijd zeer gereserveerd op
gesteld tegenover deze verklaring en het
actieprogramma. Het is een duidelijke
tegemoetkoming aan de ontwikkelings
landen, dat Amerika daar nu van uit wil
gaan.
Wanneer het Libanese gezag weinig
anders is dan een groep concurrenten
en rivalen, dan hoeft men van die
kant geen leiding te verwachten voor
de hoognodige politieke en sociale
hervorming. Dezelfde overwegingen
sluiten ook een militaire staatsgreep
uit. Rest nog de mogelijkheid van een
sociale revolutie van onder af.
Het complot zou zijn beraamd door
verscheidene officieren, onder wie luite-
nant-kolonel Gori van een legerbasis in
Masaka, 120 km ten zuidwesten van de
hoofdstad en een majoor van een regi
ment in Bombo, vlak bij Kampala. De
majoor is een neef van ex-minister van
buitenlandse zaken Odongo, wiens lijk
na zijn ontslag als minister in de Nijl
werd gevonden. De majoor zou tankeen
heden in gereedheid hebben gehad om
Kampala binnen te trekken tijdens
Amins afwezigheid, maar toen hij voor
een laatste verkennend bezoek in Kampa-
pala was, lichtte een luitenant, die in het
complot zat. de chef van de generaal,
generaal Moestafa in. Moestafa mobili
seerde Amin-getrouwe commandotroe
pen en arresteerde de majoor. Hij werd
voor ondervraging overgebracht naar
Nagoeroe. Maar vrienden van hem in de
regering zorgden voor zijn vrijlating en
de majoor kon onderduiken vóór Amin
in Oeganda terugkeerde.
LONDEN. (DPA) De leider van de
rechtse protestantse „Vanguard” voor-
hoedepartij, William Craig, is gisteren
afgetreden als fractievoorzitter in de
Noordierse conventie. Hij deed dit uit
protest tegen de compromisloze houding
van de protestanten ten opzichte van
een delen van de macht met de katho
lieken. Craig had maandag als enige
tegen een resolutie van de protestantse
coalitie gestemd, waarin elke deelneming
van de gematigde katholieke sociaal
democratische SDLP aan een nieuwe
regering wordt afgewezen.
De Palestijnen komen er helemaal
niet aan te pas, tenzij ze met hun
aantal de moslimzijde van de balans
nog verder laten doorslaan, of door
hun commando-activiteiten als gevolg
waarvan de Libanese bevolking de
klappen van Israel op te vangen
krijgt.
Was het echt de bedoeling om in
Stavenisse met 1300 inwoners een con
tingent van 500 Surinamers te huisves
ten? Is die verhouding wel verstandig, is
dat niet een beetje te veel van het
goede? Aan de andere kant, als mij als
Surinamer verteld werd dat ik met 500
landgenoten zou worden gehuisvest in de
onmiddellijke nabijheid van 1300 Sta-
venissers, dan zou ik toch ook wel even
bedenkelijk kijken. Dertienhonderd Sta-
venissers op eenkluitje, dat is ook niet
niks.
stellen die minister van buitenlandse
zaken Kissinger, de vorige week in zijn
rede in de plenaire vergadering heeft
gedaan-
Spoorweg
Olieleiding
km 50
De Amerikanen hadden al eerder
voorstellen (twintig in totaal) voor de
concrete onderhandelingen ingediend,
maar hun nieuwe voorstellen, zoals zij
in het nieuwe document staan, zjjn veel
directer en gerichter, aldus de Neder
landse delegatie. Een aantal Amerikaan
se voorstellen is nu zó geformuleerd, dat
zij als „positieve” verschuivingen van
standpunt of accent moeten worden ge
waardeerd, aldus de mening van de
Nederlandse delegatie.
De Amerikanen hebben het besluit tot
het indienen van hun nieuwe document
genomen na overleg met de ontwikke
lingslanden. Er is, ook tijdens het afge
lopen weekeinde, druk overleg geweest
tussen de vertegenwoordigers van de
verschillende groeperingen, die nu aan
de onderhandelingstafel zitten.
Minister Pronk, die de onderhandelin
gen leidt, heeft bij de diverse partijen
benadrukt, dat het nu de tijd is voor
concessies, wil men in de weinige dagen,
die nog van deze speciale vergadering
van de Verenigde Naties over zijn, tot
concrete resultaten komen. De vergade
ring moet vrijdag aanstaande eindigen.
Het nieuwe Amerikaanse onderhande-
lingsstuk is geheel gebaseerd op het
onderhandelingsstuk, dait de voorstellen
van de ontwikkelingslanden bevat, en
dat als basis van de onderhandelingen in
de algemene vergadering dient. Het
Amerikaanse document bevat de voor-
document ingediend, dat volgens de
Nederlandse delegatie het gehele
onderhandelingsproces „in een
stroomversnelling” heeft gebracht.
’Ghozir
Solar
Voor de wederopbouw van de ge
troffen streek stelde de regering in
Ankara 500 miljoen pond (ruim 90
mln) beschikbaar. De overlevenden
zullen voorlopig geen belasting be
hoeven te betalen, terwijl ook de
aflossing van hun schulden is opge
schort. Wat het aantal doden betreft
deelde Demirel mee, dat er tot dusver
ongeveer 2000 lijken zijn gevonden.
BEIROET Libanon zit in de
problemen, en dat is bepaald niet
de eerste keer. Al in 1958 kreeg
Libanon voor het eerst maanden
lang de aandacht van de wereld
pers door een burgeroorlog. Met
de opkomst van het Palestijnse
verzet in 1964 kende de repu
bliek aan de Middellandse Zee
bijna jaarlijks een politieke crisis
als gevolg van botsingen met de
Palestijnen en van andere inci
denten tussen diverse groepen
Libanezen onderling. Sinds kort
komen deze zo niet dagelijks, dan
toch maandelijks voor.
Om te begrijpen wie er tegen wie
vecht, of wat de oorzaak is van de
jarenlange politieke crisis, moet men
terug gaan naar de kern, waar alles
om draait. Dat is het moeizame sa
menleven van zo’n 3,5 miljoen inwo
ners, verdeeld in twee grote gods
dienstige groeperingen, de ene moslim
en de andere christelijk. Dit naast
elkaar leven wordt onafgebroken in
gevaar gebracht door politieke rivali
teit.
De
We kennen hem zelfs beter van ge
zicht dan Sirhan Sirhan die Robert Ken
nedy vermoordde, of Jack Ruby die Lee
Oswald doodschoot. Wat maakte Steve
Gray nu eigenlijk zo wereldberoemd?
Lynette Fromme, die de aanslag wilde
plegen, had hij niet gezien, want er
stonden te veel mensen tussen. En het
pistool had hij ook niet gezien, nee. Hij
had eigenlijk helemaal niets gezien.
Nooit tevoren werd iemand zo ver
schrikkelijk wereldberoemd om iets dat
hij gezien had kunnen hebben, maar
helaas net niet zag.
r Bsjarre
O
BaalbekjL
had ingewilligd. De uit Duitse gevange
nissen vrijgelaten anarchisten werden in
maart naar Zuid-Jemen overgevlogen.
De 27-jarige Ralf Reinders, zoon van
Nederlandse ouders, zou leider zijn van
de zgn. „Strijdgroep Berlijn” van de
Rote Armee-Fraktion (RAF), verwant
aan de Baader-Meinhofgroep.
Ralf Reinders en de 31-jarige Inge
Viett worden ook beschuldigd van deel
neming aan bomaanslagen en bankover
vallen. Reinders werd bovendien gezocht
wegens poging tot moord op twee poli
tiemannen.
In april waren al in verband met de
ontvoering van Lorenz vier anarchisten
in West-Berlijn aangehouden. Onder hen
bevond zich de 22-jarige broer van Ralf
Reinders, Hendrik.
De politie vond in zijn garage voor
werpen die afkomstig waren uit de auto
die bij de gijzeling van Lorenz gebruikt
werd. Vervolgens maakte de politie gis
teren nog de aanhouding van een vrouw
bekend wier identiteit echter niet werd
meegedeeld.
Voor het eerst hekelde ze Manson, de
leider van de hippie-commune die is
veroordeeld wegens het beramen van de
moord op de zeven mensen. Zij noemde
de tot levenslang veroordeelde Manson,
een „misleid en beklagenswaardig mens”.
„Ik geloof dat hij in duisternis rondtast”,
zei ze.
MADRID. (AFP, UPI en ANP) De
Baskische nationalistische partij en de
solidariteitsbeweging van de Baskische
arbeiders hebben opgeroepen tot het
houden van een algemene staking op 11
en 12 september in de vier Baskische
provincies van Spanje.
In een in Bayonne, Zuid-Frankrijk,
uitgegeven communiqué zegt de Baski
sche nationalistische partij dat deze twee
dagen beslissend zullen zijn voor het lot
van de Basken Garmendia en Otaegui,
die door de krijgsraad ter dood veroor
deeld werden wegens moord op een lid
van de guardia civil. De stakingsoproep
geldt ook voor winkeliers die uitgeno
digd worden hun zaken op genoemde
dagen te sluiten.
De Nederlandse regering pleegt, via
verschillende kanalen, overleg met ande
re landen met het doel druk uit te
oefenen op de Spaanse regering om de
twee Baskische activisten niet ter dood
te brengen, aldus heeft de woordvoerder
van het ministerie van Buitenlandse Za
ken gisteren meegedeeld.
Welke deze landen waren werd niet
I gemeld. Men zou zich echter kunnen
voorstellen dat dit in de eerste plaats de
acht andere landen van de Europese
gemeenschap zijn.
De gisteren in Utrecht gehouden ver
gadering van kaderleden van de Indus
triebond NVV bij de bedrijven van Akzo
en Enka-Glanzstoff in Nederland heeft
zich in een telegram aan de Spaanse
ambassadeur in Den Haag unaniem uit
gesproken tegen de in de Spaanse stad
Burgos uitgesproken doodvonnissen.
KAAP CANAVERAL. (UPI)
tweede Viking-sonde die moet
vaststellen of er al of geen leven op de
Planeet Mars is, is maandagmiddag te
17.39 uur (onze tijd) gelanceerd. De Vi
king moet, evenals zijn voorganger, een
afstand van 812 miljoen kilometer afleg
gen om de planeet te bereiken- De
lancering was enkele malen uitgesteld.
„Doctorov stond in kleine kring al
heel goed aangeschreven om zijn boeken
„Welcome to the hard times” en „The
Book of Daniel”, maar ik ben toch wel
verbijsterd over alles wat er nu rond
dat nieuwe boek van hem gebeurt. Het
is eigenlijk een zeer literair boek”, zegt
Jaco Groot. Else Hoog (beter kan dus
niet) zal „Ragtime” vertalen. Of het, net
als de vondst van Ian McEwan („De
laatste dag van de zomer”), die Jaco
Groot ook fragmentarisch uit „The
American Review” opviste, in Nederland
eenzelfde weerklank zal krijgen als in
Amerika is natuurlijk de vraag, want
„Ragtime” is een levendig gecomponeerd
boek over historische figuren uit het
Amerika van de Ragtime,, maar je kan
je natuurlijk nooit een buil vallen aan
een boek dat meer pocketrechten incas
seerde dan „Zolang er leven is”, „Zee
meeuw” en „Waterschapsheuvel”, die het
ook in Nederland uitstekend gedaan
hebben.
S^^Jotroeni
SlStdontfSQ) I
^^Tierdiojoert
BjRjSoet
§§y|Tyrus| r.l\
Theo Sontrop van de Arbeiderspers
vertelde me gisteren dat onlangs het
wereldrecord aan pocketrechten door
Bantam Books werd verbeterd. Het re
cord stond met 1.250.000 dollar op naam
van „Zolang er leven is” („Alive”) van
Piers Paul Read (het verslag over de
overlevenden van de Andes-vliegramp),
die daarmee „Zeemeeuw” van Jonathan
Livingston en „Waterschapsheuvel” van
Richard Adams had afgetroefd, die ook
allebei boven de één miljoen dollar ble
ven.
gebieden in de meerderheid, behalve
op politiek gebied. In het parlement
hebben zij op grond van een al
lang geleden gehouden volkstelling,
waarvan veel gegevens al tang ach
terhaald zijn slechts recht op 45
vertegenwoordigers, tegenover 54
voor de christenen. De premier wordt
gezocht onder de moslims, maar de
president van de republiek en de
opperbevelhebber van het leger zijn
per definitie christen, om precies te
zijn: Maroniet.
Wanneer men bedenkt dat de
christelijke leiders, uit vrees onder de
voet gelopen te worden door de mos
lims, zich jaar-in-jaar-uit hardnekkig
verzet hebben tegen het organiseren
van een nieuwe volkstelling, dan be
grijpt men ook beter de diepere oor
zaken van de jongste incidenten. Dit
onmogelijke evenwicht houdt Liba
non intern, maar ook binnen het
kader van de Arabische wereld, in
een permanent wankele positie.
Voeg hier nog bij het wilde fana
tisme dat karakteristiek is voor de
Libanese samenleving, een land dat
voorgeeft van deze eeuw te zijn.
Vandaar ook het verontrustende ver
schijnsel van het bestaan van privé-
iegers, zoals die van de Falangisten-
leider Pierre Gemayel, van de libera
lenleider Camille Chamoen en sinds
kort ook die van de Shia-tnoslimlei-
der Kamal Joemblat.
moslims zijn beslist op alle
De christen-Libanees wil zijn land
vrij en onafhankelijk houden: een
fervent Libanees nationalisme. Een
deel van de moslim-bevolking is het
daarmee eens, maar wil dan wel een
rechtmatig aandeel in de politieke
macht. Een andere, belangrijke groep
moslims streeft een Arabisch natio
nalisme na, wat aansluiting inhoudt
van het land bij de Arabische natie,
die voor 99 percent moslim is. Dan is
er ten slotte een groep die de strijd
heeft aangebonden tegen het wel-
vaartsmonopolie van de christenen.
