h
h
kj
i
L
ir I
Ik J
ur
1
Romeinse Nederlander als opvolger Alfrink genoemd
VAN PRIESTER
TOT KARDINAAL
j
1
I.
door Hans Rombouts
Geliefd
c
Uniek
ZJ
t
Wegbereider
Hf
Anglikanen
HMM
few
ik
""TW
all®
OH
it
ll.
L*
De naaste medewerkers van kardinaal Willebrands maken moeilijke
dagen door. Ze geven toe, dat ze ernstig rekening houden met het feit,
dat hun „baas” wel eens de opvolger van kardinaal Alfrink kan worden
op de bisschopsstoel van Utrecht. In het kantoorgebouw aan een klein
zijstraatje van de Via della Conciliazione (de toegangsweg tot het Sint
Pietersplein) op de tweede verdieping is het secretariaat voor de Eenheid
der Christenen gevestigd. Daar is het hoofdkwartier van Nederlands hoog
ste gezagsdrager in Rome. Daar arbeidt kardinaal Willebrands, samen met
een enthousiast legertje medewerkers, aan zijn taak: het gesprek beginnen
en op gang houden om uiteindelijk tot een eenheid van alle christenen te
komen. Een moeizame taak, die veel tact en werkkracht eist, veel door
zettingsvermogen, omdat er niet alleen strijd geleverd moet worden met
de buitenwacht, maar ook van binnen uit, lang niet ieder het eens is met
wat daar in de Via del Herbe gebeurt. Maar men werkt stug door. Onder
leiding van Jo Willebrands, nu zes jaar kardinaal, is er een team opge
bouwd, dat elkaar volledig steunt.
Natuurlijk is er wel eens verschil van mening over de manier, waarop
een kwestie moet worden opgelost of bijgestuurd, maar men respecteert
elkaar. En één ding is zeker: men is zeer gelukkig met de inspirerende
leiding, die de Nederlandse kardinaal geeft. Zo-stug als hij naar buiten
kan lijken maar dat is gewoon omdat hij zich wil af schermen tegen
onnodig tijdverlies zo plezierig is hij zoals men mij verzekerde om
mee te werken. Vandaar dat men de kardinaal niet graag zou kwijt raken.
En dat is niet alleen de mening van zijn naaste medewerkers, maar ook
van zeer vele katholieken van alle lagen, maar ook van gezagsdragers uit
andere kerken. Kardinaal Willebrands is de grote stimulator in Rome van
het oecumenische werk. Hij is een tactvol en vertrouwd gesprekspartner
binnen het oecumenisch gebeuren.
F -ï
f.'
1 -
s
Wille brands de rode bonnet op als teken van zijn nieuwe waardigheid.
Team van kardinaal Willebrands bang
dat hij naar Utrecht zal
gaan
een
de
rijk jaar. In dat jaar werd het Secrétari-
2
(■■MM
4»
In 1937 promoveerde hij na studie aan het Angelicum in
Rome tot doctor in de wijsbegeerte op het proefschrift
„J. H. kardinaal Newman, zijn denkleer en haar toepassing
op de kennis van God door het geweten”.
Van 1937 tot 1940 was h(j kapelaan in Amsterdam (Begijn
hof). Vervolgens gaf hij tot 1945 als professor filosofie les
aan het filosoficum in Warmond. Van dit instituut werd hij
in 1945 directeur. In 1955 benoemde paus Pius XII hem
tot geheim kamerheer.
In 1958 werd Willebrands bisschoppelijk gedelegeerde
voor het oecumenische werk in Nederland als uitvloeisel
van zijn werk (sinds 1949) als voorzitter van de St. Wille-
brord-vereniging.
In 1959 benoemde de paus hem in de „commissie van drie”,
die een conferentie moest voorbereiden tussen katholieke
en orthodoxe theologen. Hij werd permanent secretaris van
de „Conférence catholique pour les questions oecumeniques”.
Paus Joannes benoemde hem in 1960 tot eerste mede
werker van kardinaal Bea, hoofd van het secretariaat voor
de eenheid der christenen. Ter voorbereiding van het Con
cilie legde Willebrands contacten met de oosterse kerken in
Athene, Constantinopel en Moskou. Hij was tussenpersoon
voor de ontmoeting tussen de paus met patriarch Athena-
goras in Jeruzalem.
In juni 1964 werd Willebrands tot bisschop gewijd door
paus Paulus.
In 1968 volgde zijn benoeming tot kardinaal. Willebrands
werd opvolger van kardinaal Bea.
Samen met prof. Jan Tinbergen werd kardinaal Wille
brands in 1971 doctor honoris causa aan de universiteit
van Leuven
Een symbolische foto van het werk van’ curiekardinaal Willebrands: een omhelzing
met de leider van de Anglikaanse kerk, aartsbisschop Ramsey.
ii
In Rome wordt steeds meer gehoord, dat kardinaal Willebrands, hoofd
van het Secretariaat voor de eenheid der christenen, belangrijk
curiekardinaal en vertrouwensman van paus Paulus, wel eens de opvolger
van kardinaal Alfrink zou kunnen worden Hoe dat zij, kardinaal Jo
Willebrands is een boeiende figuur genoeg om in deze kolommen te
belichten. Hij is de hoogste Nederlander in het Vaticaan Hij is hoofd van de
„modernste" afdeling van de rooms-katholieke kerk, die zich bezig houdt
met de oecumene Ook met het oog op het grote congres van de
Wereldraad van Kerken, waai Willebrands veel vrienden heeft, is he* de
moeite waard een schets van de Noordhollandse priester te geven
Kardinaal Willebrands - klasgenoot op
het seminarie van bisschop Zwart
kruis - was de wegbereider voor het
tweede Vaticaans Concilie, samen met
enkele anderen zoals de befaamde kardi
naal Bea, zijn grote voorganger van het
Secretariaat voor de Eenheid der Chris
tenen. Willebrands legde contacten met
„gevoelige” kerkrichtingen zoals de oos
terse kerken van Athene, Constantinopel
en Moskou. Toen paus Paulus naar Je
ruzalem ging was de Nederlander de
aat voor de Eenheid der Chris
tenen opgericht. Eindelijk ging Rome
officieel en naar buiten werken aan de
hereniging van de christenen. Daar had
Willebrands zelf hard en op zijn manier,
pratend en uitzwervend over de wereld,
aan gewerkt. E>e zoon van de betaal
meester van de veiling De Tuinbouw ir£
Bovenkarspel, de oudste van negen kin
deren, had dat steeds als zijn ideaal
gezien, die hereniging van de christenen
op de wereld.
Jo Willebrands was in 1934 priester
gewijd. Hij studeerde verder in Rome,
niet vermoedend, dat hij daar later heel
wat stappen zou zetten als een van
Rome’s hoogste priesters. Hij werd kape
laan aan het Amsterdamse Begijnhof.
Tijdens de oorlog gaf hij college aan het
groot-seminarie in Warmond. Een mede-
docent van hem, dr. J. Groot die hem
opvolgde als voorzitter van de Sint Wil-
librordvereniging, karakteriseerde hem
eens als volgt (dat was in de toenmali
ge Katholieke Illustratie): „Misschien
zoek je dat op het eerste oog niet achter
’m maar je kunt met Jo echt wel dolle
avonden beleven en dan kan hij heerlijk
doorslaan”.
Een zegsman aan het Vaticaan liet me
weten, dat de paus een man op de
Utrechtse bisschopszetel wil hebben, die
de rust terug kan brengen; een man, die
hij goed kent en weet wat hij aan hem
heeft. Volgens deze zegsman wijzen vele
tekens in de richting van de Noordhol
landse kardinaal.
De dekens van Utrecht hebben on
langs aan Rome gevraagd om een brug-
gebouwer als opvolger van Alfrink, een
figuur, die een brug moet kunnen bou
wen tussen de gelovigen, die verschil
lend over veel zaken denken. Nu is
Willebrands een bruggebouwer bij uit
stek. Hij manoeuvreert op meesterlijke
wijze op het moeilijke terrein van de
oecumene. Hij was de priester, die in
1958 al de unieke positie kreeg van
bisschoppelijk gedelegeerde voor het oe
cumenische werk in Nederland. In dit
werk leerde hij de grote man van de
Wereldraad van Kerken, dr. Visser
’t Hooft kennen en waarderen. Nog
steeds hebben zij grote bewondering
voor elkaar. Beiden werden tot de hoog
ste top geroepen van het oecumenische
werk.
We noemden al terloops de Sint Wil-
librordvereniging (de voortzetting maar
dan op andere leest geschoeid van „Pe
trus Canisius”). Deze vereniging verza
melde katholieken, die - ook door de
oorlogservaringen - echte diepe interesse
hadden gekregen voor mede-christenen,
die niet rooms-katholiek waren. Uit die
groep, uit dat denken - er werden zelfs
gesprekken georganiseerd tussen predi
kanten en priesters; voor die tijd iets
unieks - kwam de Nederlandse oecume
nische gedachte naar voren vanuit ka
tholieke bron. Officieel hield de kerk er
zich verre van. In bepaalde kringen
werden oecumene-aanhangers zelfs voor
rebellen uitgemaakt. Die zg. rebellen
zetten door - onder leiding van professor
Willebrands - en riepen de katholieke
Conferentie voor Oecumenische vragen
in het leven. Die móest internationaal
werken. Kardinaal Bea, de Duitse jezuïet,
liet later weten, dat zijn Secretariaat
voor een zeer groot deel is voortgeko
men uit die Conferentie. Kardinaal -
toen nog pater Bea,1 mgr. Montini, de
latere paus Paulus, en de machtige kar
dinaal Ottaviani waren ieder op hun
terrein supporter van deze Conferentie,
die snel aan invloed won en vele natio
naliteiten bundelde op oecumenisch ge
bied. Professor Willebrands - hij was
inmiddels directeur geworden van het
groot-seminarie in Warmond - werd een
goede kennis van Visser ’t Hooft. Hij gaf
zelfs gastcolleges aan het oecumenisch
instituut van de Wereldraad van Kerken.
Hij werd de seeretaris-generaal van de
Conferentie.
In Rome kende men intussen Jo Wil
lebrands zeer goed. Geen opmerkelijke
zaak derhalve, dat hij - toen het Secre
tariaat ter bevordering van de eenheid
der Christeren werd opgericht - onder
kardinaal Bea kwam te werken als se
cretaris. Hij was nu een officiële verte
genwoordiger van de rooms-katholieke
kerk geworden - geen particulier meer
zoals in de Conferentie. Het werd dus
nu moeilijker om te werken en praten.
De diplomatieke gaven van Willebrands
werden onder deze Omstandigheden nog
duidelijker. Hij bereidde mede het Con
cilie voor en had tot taak om anders
denkende kerkelijke richtingen uit te
nodigen waarnemers te sturen naar het
Concilie. Hij was een vertrouwensman
van de paus geworden. Toen kardinaal
Bea stierf werd hij de opvolger als
hoofd van het Secretariaat voor de een
heid der christenen. Dat betekende wel,
dat zijn omzwervingen over de wereld
minder werden. Hij moest meer „thuis”
in Rome blijven. Zijn taak als werker in
het veld was afgelopen. Hij moest nu de
algemene leiding geven aan de mensen,
die zich bezig houden met de eocumeni-
sche zaken.
intern de teugels wat aan het aanhalen.
De betrekkelijk grotere vrijheid, die
sommige organen zich hadden veroverd,
wordt weer teruggedraaid. Mijn zegs
man: „de paus is de duimschroeven wat
aan het aandraaien”, Alles moet weer
langs het ene kanaal gaan: het Vati
caanse staatssecretariaat, waar de Fran
se kardinaal Jean Villot samen met de
kardinalen Casaroli en Benelli het heft
in handen heeft.
Voor kardinaal Willebrands, typische,
nuchtere figuur uit de kop van de
provincie Noord-Holland, geboren in het
dorp Bovenkarspel, was 1959 een belang-
Dr. Joannes (Jo) Gerardus Maria Willebrands werd 4 sep
tember 1909 in Bovenkarspel (Noord-Holland) geboren. Hij
studeerae aanvankelijk voor priester bij de Redemptoristen
in Roermond, Vaals en Den Bosch, maar stapte over naar
de opleiding tot „wereldheer” op het seminarie Hageveld
in Heemstede en het grootseminarie in Warmond. In 1934
werd hij tot priester gewijd.
man achter de schermen, die een ont
moeting tussen de paus en patriarch
Athenagoras in orde bracht. Dat was een
historische ontmoeting, omdat beide ker
ken in de loop der eeuwen volledig uit
elkaar waren gegroeid. In sommige oos
terse gebieden werd die ontmoeting
trouwens niet in dank afgenomen aan
Athenagoras.
Kardinaal Willebrands was ook de
man, die een gesprek voerde met aarts
bisschop Ramsey, toen leider van de
Anglikaanse kerk. Men behoeft géén
vreemdeling in Rome, Jeruzalem of
Landen te wezen om te weten, wat dat
betekende voor de christelijke wereld.
Seder Hendrik VIII de kerkelijke macht
aan zich getrokken had en een breuk had
geforceerd met Rome hadden de beide
kerken niet bepaald vredelievend tegen
over elkaar gestaan. Nu dan is er een
Kardinaal Willebrands is een man, die
niet alleen vanwege zijn eigen directe
werkterrein, dat der hereniging der
christenen, veel contact heeft met de
paus, hij maakt ook deel uit van de
curie op andere gebieden. Zo maakt hij
deel uit van de congregatie van de
Propaganda Fide, de Geloofsleer enz.
Kardinaal Willebrands heeft regelmatig
en veel gesprekken met paus Paulus.
Hij wordt beschouwd als een van de
grote adviseurs aan het Vaticaan. Na
tuurlijk houdt hij zelf ook rekening met
het feit, dat de paus hem wel eens zal
kunnen vragen om de impasse in het
Nederlandse episcopaat te doorbreken.
Hij heeft daar o.a. samen met een ande
re belangrijke Nederlandse kerkelijke fi
guur in Rome verscheidene malen over
gesproken. Een nadeel zou kunnen zijn,
dat hij niet zo jong meer is, 66 jaar,
ttiaar in feite is dat voor Romeinse
begrippen toch echt geen „oudje”. Men
ziet zijn eventuele benoeming dan ook
als een oplossing om de roerige tijden
idie inmiddels ook al niet zó explosief
meer zijn, aangezien Nederland geen
eenzame voorhoedepositie meer inneemt
in het katholieke wereldgebeuren) te
overbruggen.
krachtige dialoog tussen Anglikanen en
Roomsen aan de gang. Een dialoog, die
o.a. voortkwam uit het baanbrekende
werk van de Nederlander.
Met dit alles wil maar gezegd zijn, dat
men Jo Willebrands zeker een brugge
bouwer kan noemen (hij legde zelfs, om
een beetje in stijl te blijven, een nood-
bruggetje tussen Rome en Luther). De
vraag is nu maar of hij niet te veel van
Nederland is vergroeid.
Een andere zaak is natuurlijk, dat
Rome een figuur als Willebrands niet
graag zal willen missen. Zou hij naar
Utrecht gaan dan zou er óen nieuwe
man op de hoogste post aan de Via del
Herbe moeten komen. Dat zou bijv, de
Belgische mgr. Charles Muller kunnen
zijn.
In dat verband zou het verwachte
consistorie voor de benoeming van nieu
we kardinalen rond Kerstmis - sluiting
van het Heilig Jaar - goed uitkomen.
Daar zou de opvolger van kardinaal
Willebrands - aldus een filosofietje van
één onzer Vaticaanse zegslieden
rode baret kunnen krijgen.
In Rome, tussen twee haakjes, ver
wacht men de benoeming van Alfrinks
opvolger niet eerder dan rond Kerstmis
Hoe het zij: ook al zou Jo Willebrands
niet naar Utrecht gezonden worden -
„als de paus hem dringend zou vragen
zal hij het moeilijk kunnen weigeren” -
dan nog is hij zeker een opmerkelijke
kerkelijke figuur genoeg om hem eens
te belichten.
Willebrands is een voorstander van
decentralisatie van het bestuur der kerk.
Op de bisschoppensynode in Rome in
1969 verklaarde hij o.a. dat in het be
stuur der kerk naast de paus nog andere
leiders bestaan en wel in de eerste
plaats de bisschoppen. Het schema (door
Rome aan de synode voorgelegd) noem
de de collegialiteit een aan de paus
verleende hulp, terwijl, aldus de kardi
naal, de tekst van Lumen Gentium
spreekt over hulp van de paus aan de
bisschoppen bij hun werkzaamheden en
hulp van de bisschoppen aan elkaar.
In Rome zelf is men op het ogenblik
Op zijn kantoor aan de Via del Herbe
- we zeiden het al - is kardinaal Wille
brands een geliefde figuur, iemand met
wie men graag werkt. Men zou het zeer
betreuren als hij daar weg zou gaan. Tot
slot: hoe denkt de kardinaal over de
gespannen toestand tüssen Rome en Ne
derland? Toen hij tot kardinaal werd
benoemd zei hij tegen een verslaggever
van het toenmalige dagblad De Tijd:
„Voor zover er spanningen geweest zijn
of nog zijn, is dat meer te wijten aan
misverstanden en wederzijds onbegrip.
Ik heb overigens stellig de indruk dat
Rome milder denkt over Nederland dan
omgekeerd. Bovendien: ze zijn in Rome
echt niet dagelijks bezig met Nederland.
Er zijn ook andere dingen te doen”.
We hadden kardinaal Willebrands
graag nog eens opnieuw, nu in 1975, zijn
mening over de verhouding Rome-Ne-
derland gevraagd. Maar hij ontweek elk
verzoek tot een gesprek, ook over de
oecumene. „Dat is,” zo merkte onze zegs
man op, „iets, dat wel eens een teken
aan de wand kan zijn met betrekking
tot de benoeming van Alfrinks opvol
ging. Ik kan me voorstellen, dat hij op
dit moment niet wil praten met journa
listen”. Er heerst een groot officieel
stilzwijgen in Rome. Men wacht met
spanning af, noemt kandidaten voor
Utrecht en streept ze weer weg. De
naam van Willebrands echter wordt
steeds meer genoemd. De vraag is nu of
paus Paulus al over Utrecht met de
kardinaal gesproken heeft. Het zal wel
Kerstmis worden tot dat bekend wordt.
Paus Paulus VI zet kardinaal
1
■<,s
ihi
■f.
