SINJAVSKI ZIET ZICH ZELF NIET MEER NAAR RU
SLAND TERUGKEREN
s
Het grote
wonder
Schuldgevoelens van een vrouw als „Een
spion in
I
Sovjets manipuleren met
dissidente kunstenaars
i
het huis van liefde"
IM
p
l
u
BOEIENDE ROMAN VAN DAGBOEKSCHRIJFSTER ANAIS NIN
Gruwelijk en goed
1
g
Zwakke „Murdoch”
pW* O
ZATODA G
1 3
DECEMBER
19 75
door Egbert de Jong
als schrijver onder het pseudoniem
marxist meer”.
LIEFHEBBERS VAN DE dagboeken van Anais Nin kunnen nu ook
kennis maken met haar korte en boeiende roman „Een spion in het huis
van liefde” die in de vertaling van H. P. Ohringer is uitgebracht in de
Meulenhoff Biblioreeks, hetgeen inhoudt dat men eindelijk weer eens
een echt boek in handen hééft, een in rood linnen gebonden boek in plaats
van een dure paperback die er halverwege de eerste keer lezen al oud en
kapot uitziet. Het boek is het vierde deel van „Cities of the interior”. De
andere boeken, die allemaal los van elkaar te lezen zijn, zijn „Ladders to
Fire”, „Children of the albatross”, „The four-chambered heart” en „The
seduction of the Minotaur”. Ieder deel heeft één bepaalde vrouwenfiguur
als hoofdpersoon en in het hier te bespreken boek is dat Sabina.
„Een dissident”, zegt de Russische schrijver Andrei Sinjavski, „is het
best te vergelijken met een ketter. Hij durft op eigen manier ergens over
te denken, maar het regime staat niet toe dat iemand er op welke manier
dan ook een afwijkende mening op na houdt. Dit soort onafhankelijk den
kenden mensen treft men niet speciaal aan onder intellectuelen, maar ook
onder boeren en arbeiders”.
Sinjavski was vroeger, in zijn studententijd, een overtuigd lid van de
Comsomol (de communistische jeugdbond). Maar in het proces van 1966
beschreef hij zichzelf als een „niet-marxist”. De inkeer kwam in de jaren
tussen 19461953. Dit was de tijd van de ideologische .zuiveringen onder
Stalin. Kunstenaars, schrijvers, musici, joden en andere groepenwerden
heftig vervolgd. „Het waren deze vervolgingen die mij aan het twijfelen
brachten. Kunst en literatuur zijn voor mij het belangrijkste in het leven.
Daarom waren deze gebeurtenissen een klap voor mij. In de tijd dat ik
Abram Tertz begon, was ik geen
t
22
iats
zijn
naar
sei
er
ANAIS NIN
of drie
BAUDINE BOOTLE.
oon
de
irca
tot
eid.
us-
aan
vrij
tot
stalinisatie was voor mij een bevestiging
van wat ik allang dacht. Mijn eerste
verhaal „Het proces begint” (felle aanval
op de tirannie van de bureaucratische
politiestaat) had ik dan ook al vóór het
20e partijcongres geschreven”.
Er bestaan onder de leidende dissi
denten verschillen van mening. Zo zijn
Solzjenitsin, Medvedev en Sacharov het
Het wonder heet menselyk leven. Bij
twee gelegenheden denken wij
ondermaanse stervelingen daar wel
eens over na. Bij het begin (de
geboorte) en aan het eind (de dood).
Het ongrijpbare rond het fenomeen
menselijk leven heeft het verschijnsel
eeuwen in de taboesfeer gehouden.
ge mensen redden, en dat is natuurlijk
altijd uitstekend”.
Heeft het u erg veel moeite gmkost
om in uw kamptijd overeind te blijf ven?
„Lichamelijk was het kampleven ont
zettend zwaar, maar psychisch was het
een rijke tijd”.
Deelt u de mening van Amalrik,
dat de dissidenten in Rusland tamelijk
geïsoleerd staan en nauwelijks kunnen
rekenen op enige steun van de bevol
king?
od
ge
inte
en
?17,
De typisch menselijke trek om overal
een verklaring voor te willen vinden,
leidde in het verleden tot massa’s
geheimzinige verhalen rond leven en
dood. De verzakelijking van ons
bestaan zorgt tegelijkertijd voor een
stuk bewustwording en respect voor
alles wat groeit en bloet.
We bedenken ons dat geboren worden
en doodgaan tot de laatste
natuurlijke zaken in een compleet
vermechaniseerde wereld gaan
behoren. Alleen daarom al is het
boek „Geboorte” van Uwe Ahrens
een schot in de roos. Deze Duitser is
voor de lezers van het blad Ouders
van Nu geen onbekende. Hij
publiceert er al vijf jaar zijn
geboortereportages. Ahrens raakt niet
uitgekeken op het ontstaan van de
Nieuwe Mensjes. Met een bezeten
gefascineerdheid blijft hij zich
verbazen over het geboren worden
van kinderen, dat zomaar vanzelf
gaat.
een schandaal. Ze moesten iets met mij
doen, want ik ging door met schrijven
en publiceren. Er moest dus een besluit
genomen worden. De regiering heeft toen
een soort middenweg gekozen door mij
te laten vertrekken, zoals Maximov, Ne
krasov en Galitsj hebben gedaan”.
W-
Het huidige Sovyeb-regime lijkt af
en toe een zigzag-koens te varen in zijn
beleid ten opzichte van oppositionele
stromingen. Enerzijds werd nog onlangs
toestemming verleend voor een tentoon
stelling van moderne beeldende kunste
naars in Moskou, anderzijds werden Sa
charov en andere dissidente figuren
scherp aangevallen. Zou dit er volgens u
op kunnen wijzen dat er in de partijtop
verschil van mening bestaat over het te
voeren beleid jegens de oppositie? Of
zijn deze concessies maar schijn?
sing, omdat het de verwezenlijking was
van een gevoel dat ze al jaren had
g. tend: dat van een Oog, haar gade
slaand en voiaena. haar hele leven door”.
Voelt u zich in het Westen niet als
een kat in een vreemd pakhuis? Mist u,
zoals bijvoorbeeld Solsjenitsin, niet erg
sterk de Russische achtergrondsfeer bij
uw litaraire bezigheden?
„Heimwee is een natuurlijk verschijn
sel bij ieder mens en daar ben ik geen
uitzondering op. Ik beschouw het Wes
ten niet als het milieu waar ik woon,
maar als de plaats waar ik werk. En ik
vind het een erg geschikte plaats om te
werken; geschikter dan het kamp”.
Sabina kan zich niet voor eeuwig aan
één man binden, want dan wordt maar
één van de vele kanten van haar per
soonlijkheid bevredigd. Zo zien we haar
van de ene affaire naar de andere gaan
en daartussen door zijn er haar schuld
gevoelens als ze bij haar echtgenoot
terugkeert en ze zich bij zijn omhelzing
bewust voelt van het feit dat ze net de
armen van een ander verlaten heeft. Zo
wordt ze heen en weer geslingerd tussen
de liefde voor haar man, die meer lijkt
op de liefde van een dochter voor haar
vader, en die voor een reeks andere man
nen. Bij iedere man roept ze een andere
liefde op.
Haar schuldgevoelens en haar ongenoe
gen over het stiekeme van haar situatie
wordt verwoord door een leugendetector,
die ze bij het begin van het boek
opbelt vanuit een nachtclub in Green
wich Village omdat ze wil biechten. Hij
is een bedenksel uit haar eigen geest en
zegt tegen haar: „Toch zou u me niet
hebben opgebeld als u onschuldig was.
Schuld is de enige last die een mens niet
alleen kan dragen. Zodra er een misdaad
is gepleegd komt er een telefoongesprek,
of een biecht tegenover vreemden”. De
leugendetector spoort haar op en volgt
haar en ze is ook niet verbaasd als ze
hem de volgende ochtend buiten haar
raam ziet staan. „Het was geen verras
Zijn boek Geboorte is een boeiende
verzameling scheppingsverhalen met
eerlijke foto’s en menselijke teksten.
Met Rita Kohnstamm zijn we van
mening dat de bewondering van
Ahrens nergens lyrisch, hooggestemd,
bovenmenselijk of kwasi-religieus is
geworden. Het boek (alle vormen van
bevallen wordt in- woord en beeld
besproken) is op de eerste plaats
bedoeld voor aanstaande vaders en
moeders. Iedereen die zich over leven
als wonder verbaast, zal er ook door
De Geboorte, Uwe Ahrens 39,50
De Geboorte, Uwe Ahre 39,50
(Kosmos A’dam).
Uw vrouw schreef u in hacer brie
ven het complete oeuvre van de dichter
Osip Mandelstam.
Mevrouw Sinjavski: „Om de censuur
te misleiden, deed ik alsof de gedichten
van Mandelstam mijn eigen gedichten
waren, die ik aan mijn man scbireef”.
Sinjavski: „Omdat ik wist «jat mijn
vrouw helemaal nooit gedichte»! schreef,
dacht ik eerst dat ze gek vlas gewor
den”.
Wat is de invloed van de ontspan-
ningspolitiek op de positie van dissiden
ten in Rusland? Worden zij de dupe van
de akkoorden van Helsinki?
tweestrijd in de partijtop aan de gang is.
Er zitten in de partijtop geen mensen
met een liberale opvatting. Het tomaten
van de tentoonstelling is dus zuiver
tactiek, en geen gevolg van het feit dat
iemand in de partijtop nu zo verschrik
kelijk geïnteresseerd is in een moderne
kunstenaar. Daarom is de aandacht van
het Westen zo ontzettend belangrijk met
het oog op de repressie jegens dissiden
ten”.
De verbannen Russische schrijver
Andrei Donatovitsj Sinjavski werd in
1925 geboren. Zijn vader, al voor 1917
een actief revolutionair, was een ide
alistisch partijlid en werd, zoals zove-
len, in 1951 gearresteerd. Zijn zoon
ontwikkelde zich in de jaren ’50 tot
een gezaghebbend literair criticus in
de Sovjet-Unie. Begin 1966 werd Sin-
javski wereldnieuws, omdat tegen
hem en zjjn collega-vriend Daniël een
proces werd aangespannen.
„De uiterlijke ontspanning tussen Oost
en West gaat gepaard met een verster
king van de onderdrukkingsmiddelen te
gen dissidenten. Ontspanning naar bui
ten toe betekent nog geen interne ont
spanning. De toestand in de Sovjet-Unie
verslechtert juist”.
Wat vindt u van de steun en aan
dacht die het Westen aan de dissidenten
in Rusland verleent?
„Die steun is natuurlijk altijd te wei
nig. Het gaat hierom: de aandacht van
het Westen heeft invloed op het lot van
de individuen in Rusland. Deze aandacht
is als het ware een verdediging van
mensen in Rusland. Maar als iemand die
in Rusland vervolgd wordt niet bekend
is, is zijn lot veel zwaarder. Alleen de
bekenden worden erdoor geholpen. Zo
kan de aandacht van het Westen sommi-
Koestert u nog hoop ooit
Rusland terug te keren?
„Om te kunnen werken moet de mens
de minst slechte mogelijkheid kiezen. Ik
ga pas terug als het mogelijk is daar te
schrijven wat ik wil. Ik denk echter dat
ik nooit zal terugkeren naar Rusland”.'
Hun „misdaad” bestond hierin, dat
zij onder pseudoniem een aantal ver
halen in het buitenland hadden gepu
bliceerd die de Sovjet-censuur niet
had doorgelaten. Sinjavski en Daniël
werden tot respectievelijk zeven en
vijf jaar dwangarbeid veroordeeld
wegens „anti-Sovjet-propaganda en
agitatie”. Enige tijd geleden kregen
Sinjavski en zijn vrouw toestemming
om naar het buitenland te vertrek
ken. Tegenwoordig wonen zij in Pa
rijs. Onze Oost-Europa-medewerker
ontmoette hem onlangs.
Het volgend hoofdstuk zien we haar
weer als ze na een affaire terugkomt bij
haar man. Ze maakt hem wijs dat ze
actrice is, als excuus voor haar perioden
van afwezigheid.Haar man zegt tegen
haar „Wat een actrice ben jij. Je bent
zo grondig in de rol van die vrouw
gestapt dat je er niet uit kunt komen. Je
maakt veel meer gebaren dan je ooit
deed, en je stem is veranderd”. Men kan
zich afvragen of hij werkelijk zo naïef
is, maar het verhaal gaat daar verder
niet op in. Evenals in de dagboeken
draait alles om de hoofdfiguren. De
mannen zijn alleen maar typeringen en
we weten van hen alleen maar wat
nodig is om Sabina te kennen.
Andere mannen in haar leven zijn
Philip en Mambo, de negerdrummer, die
over haar liefde voor hem zegt:„Het is
begeerte, maar niet om mij. Jij kent mij
niet. Het is om mijn ras, het is om de
sensuele macht die wij hebben”. Hoewel
ze zich „een internationale spion in het
huis van liefde” voelt blijft ze heen en
weer gaan tussen beide mannen. Na
Mambo is er John, die ervan overtuigd
is dat sex slecht is en Donald, die haar
Verrassend goed is de roman „Harriet
zei.van 'de Engelse schrijfster Beryl
Bainbridge. Het manuscript voor het
boek, dat< pas in 1972 in Engeland werd
uitgebracht, was toen al vijftien jaar
oud. Twee, later geschreven, en weinig
opvallende boeken had ze wel gepubli
ceerd gekregen, maar deze roman werd
te gruwelijk en onfatsoenlijk gevonden
door de gevestigde uitgeverijen. Nu, weer
drve jaar later, heeft de Arbeiderspers het
in de vertaling van Stella Bromet op de
op verschillende punten niet met elkaar
eens. Met wie van deze drie figuren
voelt u zich het meest verwant?
„De dissidenten vormen een erg bonte
beweging; ze zijn niet verenigd in één
partij met één programma. Ik vind dat
een erg positief punt. Uiteindelijk zijn
de mensen in Rusland dan toch ver
schillend van denken. Het zou erg jam
mer zijn als de dissidenten één partij,
zoals de Russische communistische par
tij, zouden gaan vormen. Ik heb net
gehoord dat er in Nederland Zóveel ver
schillende politieke partijen en menin
gen bestaan. Ik vind dat dat ook in
Rusland het geval zou moeten zijn”.
„Omdat ik geen politieke activist ben,
kan ik niet zeggen met wie van deze
drie mensen ik mij politiek het meest
verwant voel. De laatste tijd voel ik me
sterk aangetrokken tot de positie van
Sacharov. Niet omdat ik zijn programma
tot haar schrik tot een soort moedersym-
bool maakt.
Als Alan haar tranen ziet in de
schouwburg denkt hij dat ze jaloers is
op de rollen die aan anderen actrices
zijn gegeven, maar in werkelijkheid be
nijdt ze ze „om het gemak waarmee ze
uit hun rollen stapten, ze van zich
afwasten na het stuk en terugkeerden
naar hun ware ik”. Het is haast onmo
gelijk voor haar een rol te veranderen
als die eenmaal vastgelegd is. En zelfs
vraagt ze zich af of ze wel een eigen
zelf heef: „...ze was bang omdat er
geen Sabina was, niet één, maar een
menigte van Sabina’s die neerlag in
overgave en brokstukken, die zich in
alle richtingen opnieuw groepeerden en
dan braken.”
Het einde van het boek waarin Sabina
samen met Djuna en de leugendetector
naar het appartement van Djuna gaat
en luistert naar één van Beethoven’s
kwartetten, blijft open. Huilend bij de
muziek was er „een volledig oplossen
van de ogen, gelaatstrekken, alsof ze
haar essentie aan het verliezen was. De
leugendetector hield, zijn handen uitge
strekt als om haar te reddenen zei:
In de homeopathie bestaat een genees
middel dat pusatilla heet, voor hen die
wenen bij muziek.”
buurman niet, zelfs aan het jongetje
niet. Niemand heeft haar nodig en on
danks haar mooie huis is ze eigenlijk
erg zielig. Emily’s omstandigheden zijn
veel minder gunstig dan die van Harriet
en het is ook mede daarom dat haar
verhouding met Blaise allang tot een
vrij onplezierige, nogal verzuurde sleur
is geworden, waarin het woord liefde
nog wel veel valt. Monty is de manipu
lator, de schrijvers van bestseller thril
lers, volgens Blaise de volmaakte cyni
cus. Maar ook hij is eigenlijk pathetisch,
deel, maar juist omdat het wezen van de
positie van Sacharov is, dat hij zich erg
tolerant opstelt ten opzichte van ver
schillende meningen. Sacharov verdedigt
ieder willekeurig mens in Rusland die
lijdt onder zijn overtuiging. Hij verde
digt zowel baptisten, rooms-katholieken,
Litauers als Duitsers die weg willen uit
Rusland. Een dergelijke steilingname
lijkt me heel erg vruchtbaar. Wat Rus
land het meest nodig heeft, is verdraag
zaamheid tegenover verschillende ideëen.
Rusland moet eindelijk leren verdraag
zaam te zijn. Het gaat niet om de vraag:
hoe moeten we mensen tot overtuigende
communisten maken, maar hoe moeten
we mensen leren na te denken”.
markt gebracht én zal niemand er nog
in hoge mate door geshockeerd worden,
„Ik ben het daarmee niet eens. Ik vind
dat de dissidentenbeweging niet zomaar
een klein afzonderlijk groepje is, maar
een brede beweging. De dissidentenbe
weging is niet zo beperkt, want ze dringt
door tot alle lagen van de bevolking.
Een dissident is niet noodzakelijkerwijs
iemand die politieke oppositie voert,
maar iemand die anders denkt dan de
regering. Hij hoeft niet speciaal politiek
gericht te zijn. Het Sovjet-regime be
strijdt echter iedere dissident op grond
van politieke overwegingen”.
S
Haalt de Sovjet-Unie 19S4?
„Ik ben een pessimist. Ik ben dan ook
niet geneigd optimistische prognoses
voor de toekomst te geven. Ze halen het
wel, vrees ik”.
De de-stalinisatierede van de toenma
lige partijleider Chroesjtsjov op het 20e
partijcongres in 1956 was volgens Sin-
javski voor velen het keerpunt in hun
leven geweest. Voor hem kwam hfct
echter niet onverwacht. „Al voor de
dood van Stalin in 1953 had ik v<eel
dingen die gebeurden begrepen. De de-
Welke motieven hebben volgens u
een rol gespeeld bij de autoriteiten om
in het proces-Daniël-Sinjavski de maxi
male straf tegen u uit te spreken?
Wilden de autoriteiten een afschrikwek
kend voorbeeld stellen voor andere,
schrijvers?
„Ze wilden inderdaad de schrij versbe-
weging en het illegaal verspreiden valn
litaratuur onderdrukken. Maar het pro
ces tegen ons heeft voor de autoriteiten
averechts gewerkt, want hierdoor wejrd
juist de democratische beweging op gr/ng
gebracht. Tevens was het proces <sen
poging om de Stalin-tijd weer in ere te
herstellen. Ook dat is hun niet gelaakt.
Niet wij, maar de regering heeft het
proces verloren”.
zwaar gefrustreerd over de vraag of ze
hem nu wel of niet ontrouw is geweest.
En zo zijn er nog veel meer mensen
met problemen in het boek. Vooral het
eerste gedeelte, waarin met name door
Blaise veel aan zelfanalyse wordt ge
daan, is nogal saai. Maar de niet geringe
gr.oep van Murdochs fans zal er toch
weer menig uurtje leesgenot aan kunnen
besteden.
„Die tweeslachtigheid is zuiver een
tactiek die de regering voert. Het wezen
van die tactiek is erop gericht te sugge
reren dat er stabiliteit is. Daarom wor
den repressieve maatregelen verzwakt
door kleine, milde gebaren aan de ande
re kant. Dat wordt gedaan met het oog
op de publieke opinie in het Westen,
opdat het Westen niet te erg zal schrik
ken. Het doel van die maatregelen is. de
indruk te wekken dat het regime niet
alleen mensen onderdrukt, maar ook
humaan kan zijn”.
wende logica tot deze climax gemanipu
leerd. Het is een uitstekend in elkaar
zittend, strak geschreven boek. Een prima
eerste/derde roman! Andere recente
goed ontvangen boeken van Beryl
Bainbridge zijn „The Dressmaker” en
„The Bottle-factory outing”.
Het boek begint alsof er tovenarij in
de lucht hangt:„Het jongetje was er die
avond weer en de honden blaften niet.”
De vrouw van Blaise huivert als ze hei
ziet, maar weet niet waarom. Haar in- eenzaam na de dood van zijn vrouw en
stinct reageert echter prima, want het
kind blijkt de onechte zoon van Blaise
te zijn, de bastaard uit zijn verhouding
met Emily, zijn minnares. Blaise is, wat
de critici noemen, een typisch Mur-
dochiaanse antiheld, een selfmade psy
chotherapeut, zwak en besluiteloos en
niet in staat om de feiten onder ogen te
zien. Harriet, zijn vrouw, zit vol liefde die
ze aan niemand kwijt kan, aan haar man
niet, haar zoon niet, later aan Monty, de
Vreest u niet, dat de KGB, die
onlangs weer is uitgebreid, er binnen
afzienbare tijd in zal slagen de dissiden
tenbeweging in Rusland te. vernietigen?
„Dat denk ik niet. Omdat de dissiden
tenbeweging heel breed is, kan de KGB
haar niet uitroeien. De KGB kan mis
schien op den duur wel een schakelt je
als Sacharov uitschakelen, maar het zal
niet lukken de hele beweging op te
rollen”.
hoewel het aan gruwelijkheid niets inge
boet heeft.Ondertussen zijn zelfs de
filmrechten ervan verkocht. Het is een
roman die zich inderdaad uitstekend
leent tot verfilming. Een spannende
thriller zou het zijn.
De handeling, wordt bepaald door twéé
schoolmeisjes, de koele en intelligente
Harriet en haar veel minder aantrekke
lijke en jaloerse vriendin, die volledig
onder Harriets invloed staat. Zij brengen
hun vakantie door met het achtervolgen
en bespionneren van Mijnheer Biggs, die
ze de Tsaar noemen. Het voorwerp van
deze overdreven belangstelling blijkt ook
heimelijk geïnteresseerd te zijn in de
meisjes, niet helemaal onbegrijpelijk,
want hij heeft een zeer vervelende
vrouw. Ze achtervolgen hem, ontmoetten
hem „toevallig” op eenzame plekjes,
schrijven geheimtaal over hem. in hun
gezamelijk dagboek en gaan zelfs zo ver
dat ze hem door het raam bespieden als
hij met zijn onaantrekkelijke vrouw op
de sofa aan het vrijen is.
Het IS Harriets discipel die hem uit
eindelijk weet te verleiden en tijdens
de dramatische climax van het verhaal
is zij deg,ene die mevrouw Biggs
dood slaat met iets dat haar door Har
riet in handen geduwd is met de woor
den „Geef haar een klap. Geef haar een
klap!”. Tot dan heeft men het relaas van
het meisje met een lichte glimlach om de
mond kunnen lezen. Het vage gevoel dat
er iets sinisters aan de hand is, lijkt
vooral in de verbeelding van de meisjes
te bestaan. Op subtiele manier wordt dat
gevoel steeds sterker tot door een har
de klap op het hoofd van mevrouw
Biggs de gruwelijke werkelijkheid voor
ons staat. Harriet, zegt dat ze de schuld
op de Tsaar zullen schuiven, maar men
hééft sterk de indruk dat haar trouwe
en sukkelige volgelinge wel de klos zal
zijn. Harriet heeft alles met een benau-
Waarom hebben de nulichthebbers
u naar het buitenland laten gaan, denkt
u?
„De regering is niet erg gebrand op
Teleurstellend daarentegen is de nieu
we roman van Iris Murdoch. „De sacrale
en prafane liefdesmachine’, uitgegeven
bij Contact en vertaald door drs, H. W. J.
Schaap. Het is misschien niet vreemd dat
iemand die zoveel romans publiceert als
Iris Murdoch niet altijd even goed is. Na
het uitstekende boek „De zwarte prins” is
dit weer minder. Het is wel een onder
houdend boek maar als het uit is, is men
het gauw vergeten en is het ook alle
maal niet zo belangrijk geweest. Boven
dien is het of ze drie of vier soortgelijke
boeken in één band wil persen, zoveel
subplots zitten er altijd in. Ze zou zich
zelf eens wat meer moeten beperken in
de keuze van haar onderwerp en zich
daar dan een heel boek bij houden en
het niet uitbreiden tot twee
onder één dak.
-r f
