Theo Loevendie:
Ik probeer de chaos die leven
heet te reglementeren
o
HHHR
ik
COMPONEREN IS EEN VORM VAN
ZELFEXPRESSIE EN COMMUNICATIE
Zonder stimulansen zal de jazz
in andere muziekvormen opgaan
■MBBH
'lij
w
RBBi O I lil
wil?
F 'W
IK
Feestverlichting
van Rimbaud
W!
door Cees Straus
d
Op het tijdstip dat het gesprek
plaatsheeft, corrigeert Theo Loe
vendie de partituren van de on
langs gereedgekomen compositie
Orbits (meervoud van kringloop,
een in de Amerikaanse ruimte
vaart veelvuldig gebruikte term)
dat hij schreef voor hoorn, obli
gaat hoomkwartet en orkest. Or
bits gaat op zaterdag 28 februari
in première in de Rotterdamse
Doelen bij het Rotterdams Phil-
harmonisch Orkest onder leiding
van Ed Spanjaard. Pieter Gouder-
jaan speelt de solo, uit het orkest
zullen vier hoornisten het kwartet
vormen.
W W W ZM <l|
1
Off
■f win
W*
tuur van bescheiden omvang voor banden en platen. Theo
d
0
één
4249
Theo Loevendie: „Emotionaliteit tussen de mensen onderling gaat volkomen teniet".
(foto Kuno Grommers)
3nt
er
and
ige-
iet
nan-
Van waar je voorkeur voor ostina ti
t’-j
Kan je wat vertellen over de sfeer die bij
het schrijven van Orbits voor ogen stond.
ere
len.
sen
sns>
ebt
het
de
ten
/rij.
0
0
„Ik heb erg veel niet-Europese muziek
beluisterd: jazz, Afrikaans en Aziatisch. Ik
ben ook sterk geboeid door omamentale
Oosterse kunst. Kijk maar naar de tapijten
die je hier op de grond ziet liggen. Daar
kan ik intens naar kijken. Ik heb ook een
voorkeur voor het gestyleerde, zodat je de
bloemen en vogels minder gauw herkent.
Misschien komt het gebruik van ostinati
ook voort uit het feit dat ik in dienst
radiotelegrafist was. Ik vind als ik mijn
werken achteraf analyseer soms morse-
ziek, waarvoor ik steeds zelf de inlei
ding componeer, vormt als het ware
een geheel.
De stampconcerten zijn ontzettend
dankbaar werk, want je bereikt op deze
manier een publiek dat anders nooit
naar deze muziek komt luisteren. Van
de concertbezoekers gaat maar 25 per
cent naar uitvoeringen van actuele mu
ziek. De stampconcerten zijn overigens
niet gericht op het informeren van de
insiders op het gebied van de avant
garde. Wat naar deze uitvoeringen
komt, dat zijn mensen die soms nog
nooit van Webem hebben gehoord.
Bij mij kwam de behoefte aan deze
stampconcerten voort uit m’n streven
naar het integreren van de ervaringen
die ik in de jazz had opgedaan. De
ongedwongenheid daarbij komt in de
klassieke muziek niet voor. Daar hoort
meer een objectieve, verstandelijke be
nadering bij”.
-achtige geluiden terug. Ik heb trouwens
de indruk beïnvloed te worden door gelui
den die geen muzikale waarden hebben. Je
hoort hier het verkeer in de straat. Ik merk
nu achteraf aanzwellende en af nemende
geluidsplekken in mijn laatste composi
ties. Dat kan toe te schrijven te zijn aan de
bus die hier voor het huis z’n halte heeft.”
De waarde van een compositie, vindt Theo
Loevendie, ligt vooral in die gegevens die
je niet kunt analyseren. „Dan krijg je het
stuk zo authentiek mogelijk van de compo
nist over. Het intuïtieve vind ik steeds
belangrijker worden. Ook bij het onder
wijs zie je een toenemende nadruk op de
wetenschappelijke vakken. In de niet-wes-
terse wereld (waarmee Loevendie onder
meer heeft kennis gemaakt in zijn huwe
lijk met een Turkse vrouw-red.) lijkt me
dat veel meer in evenwicht.
Ik ben van nature erg optimistisch, maar
ik word wel pessimistisch door het volko-
Een heel andere vraag. Je bent jazz-musi-
cus en je schrijft avant garde klassieke
muziek. Zie je tussen de beide avant gar
des een brug?
ler-
om
J
DE DICHTER is een ziener, een vin
der van taal. Vinden kan men iets ais
men iets kwijt is. Kwijt wijst naar het
werkwoord kwijten, in de betekenis
van voldoen. Zoals een kwijtbrief een
ander (duidelijker) woord is voor be
taalbewijs of kwitantie. Men vindt iets
als men aan iets heeft voldaan. Waar
aan moet men dan voldoen. Om dit
duidelijk te maken kan wellicht de
gedachte ons helpen die door een Chi
nees wijsgeer is ontwikkeld n.l. de er
kenning van het fundamentele begrip
het Niets.
dat ze te realiseren zijn. Het uitwerken van
abstracties die ik als uitgangspunt héb
genomen doe ik op een zodanige manier
dat het de meeste mensen bij de uitvoering
geen geweld zal aandoen. Wat ik probeer is
een partij zo te schrijven dat de musicus
merkt dat het zinvol is wat hij doet”.
„Ik zou over die sfeer geen zinnig woord
kunnen zeggen, het komt niet uit verstan
delijke controle voort. Orbits heeft wel
sterk te maken met Incantations (composi
tie gewijd aan de Haarlemse klarinettist
Harry Spamaay die het eind november
vorig jaar in première bracht-red.), zelf
plaats ik Orbits in mijn ontwikkeling voor
Incatations, wat chronologisch ook gedeel
telijk juist is. Overigens zijn het geheel
verschillende composities, maar ze komen
overeen door de ostinato-elementen, het
zelfrepeterende van de partijen. Dat houdt
me enorm bezig. Incatations is een com
plex stuk waarin veel tegelijk gebeurt. Het
is ook een gedrongen stuk dat 13 minuten
duurt. Orbits is van proportie meer uitge
breid, het heeft ook tegen de 100 man
nodig door de noodzaak van een orkest
tegenover de 32 man in Incantations”.
Theo Loevendie is musicus op vier
niveaus. Wekelijks gaat hij een dag
naar Rotterdam om op het conservato
rium daar het hoofdvak compositie te
geven. Hij treedt op met het Consort,
een jazz-ensemble dat kan variëren van
zes tot 12 leden. Twee keer in de maand
op zondag stampconcert in Shaffy,
waarvan Loevendie de grote inspirator
is. En bovenal componeren: „Muziek
komt bij mij voort uit een noodzaak, het
wegwerken van onlustgevoelens. Een
dwangneurose. Ik voel me een beetje
ongelukkig als ik me een tijdje niet met
muziek heb beziggehouden. Muziek
maken is eigenlijk een waanzinnig iets,
hè. Ik kan me geen onnuttiger zaak
voorstellen in de zin van een econo
misch belang als winst of dividend.
Componeren is voor mij een vorm van
zelfexpressie, maar ook een vorm van
communicatie. Ik ben zelf sterk aan
communicatie gehecht. Hoe abstract
die spelletjes ook zijn die ik schrijf, ik
moet er altijd een luisteraar bij denken,
zonder overigens concessies te moeten
doen. Maar ik kan die luisteraar ook
zelf zijn”.
De stampconcerten zijn nu in het vierde
seizoen en nog steeds wordt aan de
opzet voldaan, namelijk het in een on
gedwongen sfeer laten horen van ver
schillende hedendaagse muzieksoor
ten. „Voor klassieke avant garde mu
ziek bestond een grote drempelvrees en
het beluisteren ervan kostte grote con
centratie. Bij de stampconcerten pre
senteren we de avant garde in een in
formele sfeer met veel afwisseling in de
uitvoerende musici en de genres. Dit
seizoén zit er een nieuw element in. Een
ensemble van zes musici speelt voor de
pauze doorlopend een stuk waarbinnen
duo’s en trio’s kunnen soliëren. De mu-
Jazz en klassiek zijn veel dichter bij el
kaar gekomen dan vroeger. De moderne
jazz heeft alle traditionele elementen over
boord gezet, zoals de akkoordenschema-
-improvisatie. Daaruit heeft zich een vrije,
intu-tieve improvisatie ontwikkeld. Bij de
klassieke avant garde is de improvisatie
meer ontwikkeld dan vroeger. Je ziet dan
in de gebieden waarin beide stijlsoorten
elkaar raken mensen als Spamaay die
toch uit de klassieke hoek komt. In Frank
rijk heb je Michel Portal, een klarinettist
die een jazzgroep heeft en ook speelt bij
Boulez.
Ik had vroeger het gevoel een gespleten
persoonlijkheid te zijn. Ik leefde in twee
verschillende werelden: de jazz en klas
siek. Ik probeer dat nu samen te brengen,
zoek voor mezelf naar een synthese. Het
zou wel eens kunnen dat jazz als afzonder
lijke soort muziek gaat verdwijnen. Je
merkt het aan een verschijnsel als de split
sing van jazz in vormen die niets meer
wezenlijk met jazz te maken hebben en
anderzijds jazz die een sterke amuse
mentswaarde heeft.
Jazz is te danken aan de discriminatie van
de negers. Ze zullen nog wel honderd jaar
een aparte groep blijven, maar niettemin
zal het voor die tijd waarschijnlijk met de
jazz hier gedaan zijn. Er komen geen sti
mulansen meer uit Amerika, de jazz gaat
hier zijn eigen gang, dat is natuurlijk ook
een stukje emancipatie. Maar als die sti
mulansen achterwege blijven, dan zal de
jazz hier opgaan in andere soorten muziek.
Je hebt nu al jazzmusici die zeggen dat ze
geen jazzmuziek spelen”.
waarbij niet meer vanuit de muziekprak-
tijk werd gedacht. Ik ben niet tegen ab
stracties, maar het moet geen dogma
worden”.
Je probeert rekening te houden met de
mensen die je muziek uitvoeren.
„Dat komt voort uit de jazz die ik altijd
beoefend heb. Jazz zit op een lager ab
stract peil, de intermenselijke relaties spe
len een belangrijke rol. Vanuit dat oog
punt vind ik de jazz superieur aan klas
siek. Het directe scl ijven op de uitvoeren
de mensen is een tweede natuur voor mij
geworden. Terwijl ik me qua natuurlijke
aanleg meer in abstracties zou moeten
verdiepen, hè. Maar ik weet het nu als een
geheel te verenigen.
In de twee composities die ik klaar heb,
ben ik bezig met mathematische structu
ren, maar vanuit een ondogmatische bena
dering. Ik zal abstracties altijd zo kiezen
„Kijk, avant garde staat altijd bezijden de
normale constellatie. Wat je krijgt is dat de
hippe intellectueel uit zo’n avant garde wat
kan putten. Maar kan je dat de avant
garde kwalijk nemen? Snobisten kunnen
zich aan alles vastklampen. De vraag is of
de kunstenaar daar aan toegeeft of niet.
Elke kunstenaar wil in principe zoveel
mogelijk waardering hebben, maar ik vind
wel dat hij een artistiek geweten moet
hebben en zo compromisloos mogelijk
moet zijn. Ik zelf ben in de periode van de
seriële muziek nauwelijks actief bezig ge
weest. Daar had ik geen affectie mee, het
lag niet in mijn natuur. Achteraf ben ik
daar wel blij mee, want de seriële muziek
heeft een zware druk op de componisten
gelegd waar ze zich nu nog aan moeten
ontworstelen. Ik kan mezelf onbezorgd
aan iets overgeven bij het componeren
zonder de dwang van seriële principes die
de anderen ooit gehad hebben”.
Theo Loevendie: „Ik zal me minder goed
voelen in een dogmatische tijd. Als er iets
typerend is voor mij is het dat ik niet
dogmatisch ben. Ik heb geen religieuze
opvoeding gehad en ik kom wel uit een
extreem-links milieu, maar het waren geen
abstracte doordenkers. Ik heb wel sterke
bindingen met het marxisme, maar ten
deer nu meer in de richting van het anar
chisme. Als ik in mijn leven een trauma
heb gehad, dan is het de Stalin-periode
geweest, de tijd dat de ideeën van Marx
konden worden uitgewerkt. En het bleek
volkomen verkeerd uit te pakken. Je kreeg
een enorme opeenhoping van macht in
zo’n staatsvorm”.
Het belangrijkste van een pot zegt
Laotse is het gat binnen in. Wanneer
we niet weten dat het een pot is, kunnen
we dat gat niet begrijpen. Het is slechts
een leegte die we niet kunnen vullen
met betekenis. Wanneer we echter de
pot als gebruiksvoorwerp herkennen
begrijpen we de zinvolheid van die lege
ruimte binnen in. Het niet aanwezig
zijn, is dan voorwaarde geworden voor
de functie, voor het voldoen.
Voor de dichter Arthur Rimbaud, is
het de opgave zijn gedicht zijn woorden
zo te vullen met het Niets, dat ze weer
Vol-le-dig hun functie herkrijgen, hun
werkelijkheid hervinden. Poëzie moet
niet zijn een intelligent gezelschapsspel,
maar ingrijpend actief in werkend op
de maatschappij. Hiermee hangt samen
het verwerpen van de burgerlijkheid,
de onvrede met de bestaande om
geving, die als vermolmd wordt erva
ren en de drang om deze te verlaten. De
oneindige zwerflust.
Rimbaud heeft tussen 1872 en 1878
talloze reizen gemaakt. Hij werd „de
dichter op windsnelle zolen” genoemd.
Hij heeft zelfs zich laten ronselen voor
het K.N.I.L., het Nederlandse leger in
Indië en is toen puntje bij paaltje kwam
gedeserteerd. Als hij tenslotte in de
handel gaat, vestigt hij zich in het Mid-
den-Oosten en zwijgt als dichter. In
1886 laat zijn vriend Verlaine zijn poë
zie verschijnen en Rimbaud reageerde
daarop met grote afstandelijkheid. Die
jeugdzonden moet hij gezegd hebben.
En het is juist, na zijn 21-ste jaar heeft
Rimbaud eigenlijk gezwegen. Of dit ge
heel vrijwillig is geweest is niet duide
lijk. Is het overdreven te stellen dat hij
het Niets zo onontkoombaar gevonden
had, dat hij „sprakeloos” werd. Onge
twijfeld is Rimbaud de grondlegger ge
worden van de moderne poëzie. Slau
erhoff, Roland Holst, Kemp zijn zeer
sterk door hem beïnvloed.
Het is daarom verheugend, dat door
de vertaling van Hans van Pinxteren
het werk van Rimbaud nu in Nederland
voor velen toegankelijk is gemaakt. Te
meer omdat hij dat zo voortreffelijk
heeft gedaan. Door de vele dubbelzeg-
gingen en zeer ingewikkelde construc
ties is het Frans van Rimbaud vaak
onvertaalbaar. Met een zeer groot vak
manschap heeft van Pinxteren sublie
me oplossingen gevonden waardoor
zelfs in het Nederlands de taal dezelfde
glooiing krijgt als in ’t origineel. Wie
Frans kan lezen kan dit zelf constate
ren want in de uitgave van Atheneum,
Polak en Van Gennep, staat links de
Franse tekst en rechts de vertaling. Zo
heeft deze poëzie zijn open karakter
behouden is niets weggemoffeld zodat
de gedichten kunnen blijven zoals ze
heten, een feestverlichting van de taal.
De bundel „Illuminations” van Arthur
Rimbaud kost als paperback 20.
J. BROKAAR
Er hangt nogal wat snob-appeal om avant
garde jazz.
De opdracht was aanvankelijk het schrij
ven van een hoomconcert, maar Loeven
die bekent dat het in de loop van het
componeren een stuk is geworden dat wel
iswaar een belangrijke hoornsolo bevat,
maar dat meer is bedoeld voor vijf hoorns.
Theo Loevendie: „De titel Orbits is erg
toepasselijk op dit stuk. Ik heb er nader
hand meer mee willen bedoelen dan me bij
het bedenken van de titel voor ogen stond.
Als uitgangspunt heb ik gesteld dat elk
instrument een bepaalde cirkelgang be
schrijft. De perioden waarin dat gebeurt
verschillen onderling. Het gekke is dat nu
het stuk klaar is, het nog veel meer met die
titel te maken heeft. Ik had de hoornisten
rondom het orkest geplaatst en ik heb
gemerkt dat ook het geluid als het ware om
het orkest heen wandelt. Je krijgt door
zo’n opstelling vorm dus ook een cirkel
gang in de ruimte. Dat heeft ook een
echo-werking ten gevolge.
Het hoomistenkwartet gaat in de loop van
het stuk in een cirkel om het orkest wande
len. Er zullen twee opstellingen zijn, eerst
om het orkest heen en op twee derde van
het stuk lopen de hoornisten naar voren
om zich samen te voegen bij de solist. De
muziek wordt dan bewust homogeen. Al
spelend lopen ze van het podium af, waar
mee tevens het stuk teneinde loopt”.
Overheerst bij jouw wijze van compone
ren niet de mathematische vorm boven de
geestelijke inbreng?
„Nee, al wil ik wel een soort oneindigheid
suggeren, het punt waar de partijen sa
menkomen haal je nooit. Het is een stok
paardje van me, maar ik vind dat het
hedendaagse componeren veel te abstract
wordt benaderd, vanuit een westerse en
veel te eenzijdige opvatting. Het is natuur
lijk wel de spiegel van de moderne tijd.
Hier in het Westen wordt veel minder
vanuit de menselijkheid gedacht en de
problemen worden abstract benaderd. De
uitwas daarvan in het componeren zie je
terug in de seriële muziek uit de jaren ’60
men tenietgaan van de emotionaliteit tus
sen de mensen onderling. Het zou in de lijn
der verwachting liggen dat wij met al onze
sociale voorzieningen gelukkiger zouden
zijn dan de mensen in een arm land als
Turkije, maar je ziet het tegenovergestel
de. Je moet zo’n gemeenschap daar niet
gaan romantiseren, maar ik zet vraagte
kens bij deze samenleving, bij „welvaart
en welzijn”. Kijk maar eens naar sensitivi
ty training. In de landen van de Derde
Wereld zullen ze daar geen enkele behoefte
aan hebben, omdat ze in het dagelijkse
leven die vormen van menselijk contact
allang gebruiken. Ik kom steeds meer tot
de overtuiging dat zulke contactvormen de
basisgegevens in het leven zijn. Ook de
groeiende behoefte aan alcohol past in dat
beeld. Alcohol heeft als functie dat het de
remmen doet wegvallen, het stimuleert de
gevoelsuitingen en de intuïtieve reacties.
In de niet-westerse wereld zijn de mensen
al sentimenteel en gevoelsmatig bezig.
Het leven komt op me af als een enorme
warboel, ik interesseer me voor miljoenen
onderwerpen. Ik ben nu bezig een verband
te leggen tussen al die dingen. Dat komt
voort uit een analytische behoefte, ik pro
beer de soort chaosdat is het leven
toch? die op me afkomt te reglemente
ren. Dat vind ik ook in mijn muziek terug,
het aanbrengen van een structuur in de
chaos”.
Een ruime, lichte en spaarzaam gemeubileerde kamer met
achter uitzicht op een besneeuwde schoolplaats en voor de
drukke Admiraal de Ruyterweg in Amsterdam-West. Blond
parket, belegd met vijf prachtige Turkse tapijten die vrijwel
het enige element van versiering in het interieur vormen.
Loevendie: vriendelijke, diepliggende ogen, een rossige baard
die afsteekt tegen het bijna grijze hoofdhaar, een prettige
melodieuze stem. Beschouwelijke instelling, een scherp analy
tisch vermogen en op vragen reagerend met een antwoord dat
nooit pertinent klinkt. Maagd met Waterman of een Schor-
F
