Iedereen heeft angst en jij
maakt alleen maar foto’s
R
Een dode hond op de weg is erger dan een dood mens
’Ik leef
voor me
zelf’
vancter Meuten
Chas Gerritsen:
NEUTRAAL
3
STRAATJONGENS
WAARHEID
4
Chas Arthur Gerretsen (32 jaar) geboren in Haren bij Groningen,
maar op zijn Nederlandse paspoort na geheel veramerikaanst,
Zijn beste foto van de Vietnamese oorlog: „Je ziet twee Cambod-
janen die een gewonde soldaat over een dijk dragen. Ze zijn onder
vuur. En als je dan goed naar die foto kijkt blijken onder aan die dijk,
tussen de bosjes, tien witte, verstarde ogen te zitten; jonge soldaten
die met angst en ongeloof kijken naar het bloed dat uit die gewonde
druppelt”.
DOOD
fotografeerde jarenlang de oorlog in Zuidoost-Azië. Toen de strijd op
zijn hevigst was trof ik hem voor het eerst. Hij was even in
Nederland, en had plannen naar Cambodja te trekken. „Want de
meeste kranten hebben al genoeg foto’s van Vietnamese lijken
gehad, dat loopt niet meer zo best’. Dat was in 1970; het interview
verliep uiterst kil. Ik ergerde me aan de nonchalante, bijna opgewek
te stoerheid van de oorlogsfotograaf, hij irriteerde zich aan mijn
bezwaren tegen de oorlog die ik er vanuit het comfortabele
Nederland op nahield.
KAMERTJES
Hl
Voor
H65
Waarom schreef je dat boek?
Waar wisselde je zelf?
Hoe denk je aan de oorlog terug?
Zoals?
„Piepoetjatja. papapapa".
Chas Gerretsen in Vietnam
inktie
>9) of
Over de sfeer van de oorlog zei hij toen:
„Als je in soldatenbarakken loopt zie je
overal dure tape-recorders en ijskasten. Je
moet je voelen alsof je thuis bent, vindt het
Amerikaanse leger. Ik heb het meege
maakt midden in vijandelijk gebied; ’s a-
vonds kwam er een helikopter over, die
ijsco’s, koude ijsblokjes voor in de coca-
cola en blikjes vruchten op sap afwierp.
Iedereen zegt wel: verschrikkelijk die oor
log. Maar veel Amerikanen hebben het
nog nooit zo goed gehad Vooral arme
Amerikanen hebben nog nooit zo luxe
geleefd”.
Een paar citaten uit dat gesprek: „Er
vallen doden, zeg je. Sorry, het zegt mij
niets meer, oorlog is voor mij zoiets als
handelswaar geworden, en dat klinkt je
misschien koelbloedig in de oren. Ik kan
niet zeggen wat voor gevoel je krijgt in een
veldslag, je leert met de dood leven. Veel
jongens die naar Vietnam gaan zijn anti-
oorlog, ik was het ook, maar voor de
meesten wordt het langzamerhand een
sport. Als naast mij iemand sneuvelt, denk
ik: blij dat ik het niet ben.
„Ik ben niet voor deze oorlog. Maar een
mens zal altijd een dier blijven: hij moet
vechten. En zolang hij vecht ga ik er
naartoe”.
alleen maar klik, klik, klik met je toestel,
dan voel je je wel een beetje dom. Iedereen
om je heen heeft angst, is bang, of heeft
plezier, en jij maakt alleen maar foto’s; je
staat erbuiten. Het is alsof je in een zaal zit
en iedereen klapt, maar jij kunt niet klap
pen, want je handen zitten vastgebonden.
Je wilt meedoen aan de opwinding”.
En elke dag zie je mensen sterven.
„Als ik er reed vond ik een dode hond op
de weg erger dan een dood mens. Dode
mensen, dat heb je geestelijk helemaal
verwerkt. Je zegt niet: daar zou ik kunnen
liggen. Als je nu foto’s van Beiroet ziet:
kinderen lopen er langs de lijken en spelen
volleybal. Dat zouden ze niet doen als hun
moeder daar lag. Maar iemand anders
heeft niks met jou te maken".
„Het enige waar ik niet tegen kan is
ziekenhuizen. Ik ben in zo'n hospitaalschip
geweest dat voor Da-Nang lag. Daar lag
een jongen, zijn hele lichaam zat in het
verband, het stonk er enorm naar desin
fecterende middelen, ik moest naar buiten,
anders was ik flauwgevallen. Maar buiten,
in het veld, zou ik diezelfde jongen zonder
benen hebben gefotografeerd. Dan is het
een onderwerp".
Terwijl Chas Gerretsen even Vietnam
verlaten had om een watersnoodramp in
Bangladesj te fotograferen, bevond zich
onder de honderden doden van die week
de Amerikaanse journaliste Cate Webb.
„Een goeie vriendin van me. Ze ging op
actie uit, kwam in een hinderlaag, later
werd een verbrand lichaam gevonden, met
de benen van een blanke vrouw.
„Ik las het in Singapore, ik ben niet meer
teruggegaan naar Vietnam. Drie weken
later kwam ze levend en wel de bush
uitlopen. Maar voor mij was ze dood. Ie
dereen van 1969 was dood. Hoewel veel
vrouwen nog steeds denken dat hun man
nen nog leven, want hun lichamen zijn
nooit gevonden. Maar ik wilde niet terug.
Wat had ik er nog te zoeken?
,Je beste vrienden zijn je oorlogsvrien-
den. Je leert mensen kennen, je weet wie je
helpen in leven te blijven, je leert jezelf
kennen: hoe ver kun je gaan”.
„Veel lol gehad. Moeilijke tijd, maar heel
opwindende tijd”.
Afis je de oorlog?
Chas zegt in een reactie „ja”, aarzelt dan
en begint te lachen. „In de strijd gaan met
al je angsten, dat is opwindend. Als je jong
bent en je wilt graag uit met een mooi
meisje, dan krijg je hartkloppingen als je
haar gaat vragen. Toch doe je het. Oorlog
is als een vrouw. Het kan slecht gaan.
Maar het is erg opwindend".
Zes jaar geleden was ik er nogal
verbaasd over dat jij in de Vietnamese
oorlog nog steeds neutraal was. Als ze je
vroegen: aan welke kant sta je, antwoord
de je: aan mijn eigen kant.
Wat zeg je zelf als je daar bij staat?
„Ik zeg:ik weet het niet. Die vrouw kan
best al haar kinderen vermoord hebben.
Zolang ik de achtergronden niet ken. heb
ik geen mening. Ik maak foto’s, om de
wereld te tonen wat er gebeurt, en om er
zelf van te leren”.
Je zou graag naar Zuidoost-Azië terug
willen?
een huis op het strand van Bah waar hij
een boek schreef. „Ik heb het alleen in
Australië geprobeerd. Maar de uitgevers
zeiden: in Vietnam is niemand meer geïn
teresseerd”.
„Op de zwartemarkt. Maar ik zeg dan
ook niet dat ik links ben. Ik was niet zo
voor Allende. Maar het is de sympathiek
ste man die ik in al die zestien jaar dat ik
nu reis, ontmoet heb. Een vader-figuur, de
beste diplomaat die ik ooit heb meege
maakt. Ook al sprak hij een persconferen
tie van honderd verslaggevers toe. stuk
voor stuk hadden ze na afloop het idee dat
hij hen herkend had. Dat deed hij razend
knap”.
Op de dag van de rechtse staatsgreep
kreeg Chas Gerretsen 's morgens een tele
foontje dat er iets gaande was rond het
paleis. „Ik kwam er aan, er stond alleen
wat paleiswacht. En ineens zag ik Allende
staan, achter een balkondeur. Op het plein
stonden alleen twee fotojournalisten en
een paar straatjongens. Daar stond een
leider, een fantastische man. en de enigen
die hem op de laatste dag van zijn leven
nog konden groeten, waren twee journalis
ten en een paai- straatjongens. Er was geen
applaus. Het was de laatste keer dat ik
hem zag".
Via een getekende plattegrond schetst
Chas Gerretsen uitvoerig hoe de coup
plaatsvond. En zoals de meeste keerpun
ten uit de wereldgeschiedenis verliep ook
deze omwenteling zeer amateuristisch.
Weinig aanvallers, weinig verzet. Gerret
sen werd door militairen vastgegrepen,
maar was net op tijd vrij om het laatste
deel van het bombardement van Aliende’s
paleis te fotograferen.
„Er werd ook enorm geschoten op de
paleismuur. Jongens die voor het eerst van
hun leven genoeg munitie hadden. Ze had
den er echt plezier in. Maar verder stelde
het niets voor. Op een gegeven moment
ven als communisten. Meteen huiszoeking
van twintig militairen met machinegewe
ren. Ze vonden niets. Maar zo ging het in
Chili: alles wat de pest aan elkaar had. gaf
elkaar aan”.
Een week later maakte Gerretsen de
beroemde foto van Pinochet met de zonne
bril. ..Hij heeft die zonnebril nooit meer
gedragen. Een tijdje later hebben mijn
vriendin en ik het eerste interview met
hem gehad. Een gewone huisvader, plezie
rige man met humor. Het enige abnormale
dat hij zei. was dat uiterst-links een staats
greep had willen plegen, waarna alle kin
deren van rechtse mensen de ogen zouden
zijn uitgestoken, zodat ze geen wraak had
den kunnen nemen”
Ben je nu op al je reizen één ideaal
tegengekomen waar je jezelf voor zou wil
len inzetten?
„Nee. het enige waar ik me voor inzet. is
voor mezelf. Hoe idealistisch sommigen er
ook over kunnen praten, alle mensen zijn
voor zichzelf bezig, echt. Ik maak nu foto’s
van filmsterren in Hollywood. Leer ik ook
weer van. Ik hoop een eiland voor de
Zuidamerikaanse kust te kopen; daar ga
ik met mijn vriendin wonen. En af en toe
terug naar Hollywood voor foto’s. En daar
leven we dan van".
„Verder wil ik foto’s maken van mensen
in Zuid-Amerika, hoe die leven. Maar daar
is niemand in de wereld in geïnteresseerd,
dus daar kun je geen cent mee verdienen".
Wat zou je in Nederland nog willen
fotograferen?
„Prins Bernhard. In Vietnam ben ik veel
vrienden van hem tegengekomen, die veel
over hem hebben verteld”.
Je hebt veel verdiend aan Chili?
„Ja. 25.000 dollar, maar het meeste is
alweer op aan reizen en films”.
Hebben jullie hem ook gevraagd naar
die duizenden doden die hij op zijn gewe
ten had?
n de
ende
een
„Om Vietnam uit mijn hoofd te krijgen.
Ik praatte dag en nacht over Vietnam, en
niemand begreep het. Iemand die het al
leen via de tv gevolgd had wist veel beter
wat er aan de hand was dan ik. Je kon er
niet over praten. Ik fotografeer nu Robert
Redford. Ook al zou je 1000 keer zeggen:
iedereen schrijft dat het de mooiste film
ster van de wereld is, maar echt, hij heeft
pukkels, dan geloven ze je niet. Robert
Redford is zoals ze hem van de film ken
nen. Met Vietnam ging het net zo”.
Chas Gerretsen trok naar Spanje, leerde
een Fran<?aise kennen. Samen gingen ze
naar Chili, huurden een huis in Santiago
en bleven er wachten op de voorspelbare
val van Allende. „Ik heb me er dood geër
gerd aan Nederlandse journalisten die he
lemaal voor Allende waren, maar hun geld
wisselden op de zwarte markt en zo in
wezen zijn bewind benadeelden. Iedereen
is alleen maar geïnteresseerd in zichzelf, ik
zeg het je”.
Daar praat je niet over?
„Ik heb het gevoel dat het een enorm
interessante vent is, een individu".
We rijden samen van Zandvoort naar
Amsterdan. In de auto zegt Chas: „In
Brazilië worden nog mensen het zieken
huis binnengedragen met een pijl in de
borst. Dat heeft nog nooit iemand gefoto
grafeerd. Wat een verlies. Daar wordt nog
met pijl en boog geschoten. Ik zie het ook
als een persoonlijk verlies als ik al die
dingen nog niet gezien heb. Ik wil het
fotograferen. Misschien kun je iets achter
laten, dingen die geschiedenis blijken te
zijn"
jrtels
in de
„Ja, maar als ik moet kiezen tussen
zwart en blank, kies ik blank. Dat staat het
dichtst bij je. Een blanke dode staat ook
dichter bij je dan een Vietnamese dode.
„Stel, je gaat als linkse jongen naar een
links land in Afrika om daar te helpen. En
er breekt een revolutie uit, ze willen de
kapitalisten eruit gooien. De eerste die ze
pakken ben jij. de blanke, met je blonde
haar en je blauwe ogen, ondanks al je
linkse ideeën. Want blank betekent rijk. In
Chili heb ik er ook last mee gehad: hoe je
ook over ze dacht, door de linksen werd je
afgetuigd”
lucht er verpest werd door de Amerikaan
se bromfietsen.
„Cambodjanen zijn een zeer vriendelijk
volk. Ze deden niets. Maar toen ze leerden
doden, deden ze het goed. Er is zoveel
nodig om die mensen te laten haten, want
er zit geen haat in. Maar als je hen leert
hate, haten ze goed. Ik heb foto’s gemaakt
hoe ze bij iemand de lever uitsneden. Ik
heb foto's gemaakt hoe Noordvietnamezen
bij hun gesneuvelde kameraden met een
zakmesje het hoofd afsneden, om te zor
gen dat de doden niet herkend werden. Ik
heb foto’s gemaakt van een Noordvietna-
mees die met twee Noordvietnamese
hoofden over een weg loopt. Maar in het
Westen worden ze niet gepubliceerd. Het
Westen heeft censuur. Veel ruimte voor
sexfoto’s hier, maar niet voor geweld. Dat
is de moraal van ons systeem”
Toen de Vietnamese oorlog eindelijk
voorbij was, probeerde ik opnieuw in con
tact te komen met Chas Gerretsen.
Achterop een foto van hem, gemaakt in
Vietnam, stond de naam van Dana Stone,
fotograaf van Associated Press. Een
woordvoerder van het hoofdkantoor van
AP in Parijs: „Dana Stone is dood. En de
jongen die je zoekt zal ook wel dood zijn.
Iedereen is dood”.
Daarom wachtte ik even met antwoor
den toen vorige week de telefoon ging en
een stem zei: „Ja, met Chas Gerretsen hier,
hoe maak je het”. Hij was even terug in
Nederland. Na „Vietnam” bleek hij naar
Chili te zijn gegaan, waar hij negen maan
den lang geduldig wachtte op de val van
Allende. Op 11 september 1973, de dag dat
de dictator Pinochet een staatsgreep
pleegde, waren Chas Gerretsen en een
Franse fotograaf de enige fotojournalisten
die pal tegenover Allende's Moneda-paleis
stonden. De foto’s die hij van de machtso
vername maakte, zijn wereldberoemd ge
worden. Uit zijn camera kwam ook de
bekende opname van dictator Pinochet,
zonnebril op, armen over elkaar, exact het
uiterlijk van iemand van wie je verwacht
dat hij dictator is. De foto is Chas niet in
dank afgenomen. „Er is geen volk”, zegt
hij, „dat zo gruwelijk onder landgenoten
huisgehouden heeft als de Chilenen”. Er
vielen tienduizenden doden.
Voor zijn Chili-serie kreeg Chas Gerret
sen in Amerika de Robert Cappa Gold
Medal Award, een bekende onderschei
ding voor oorlogsfotografie. Maar inmid
dels heeft hij de wereld van doden en
verminkten verlaten: hij woont in Los An
geles en fotografeert in het naburige Hol
lywood filmsterren. „Robert Redford bij
voorbeeld. Allerlei vrouwen zeggen: de
mooiste man ter wereld. Tja. Hij is in ieder
geval veel kleiner dan je denkt”.
Na zes jaar treffen we elkaar opnieuw,
nu in de flat van zijn moeder aan het
strand van Zandvoort. Hij is vriendelijker
dan toen, ik kennelijk niet. Want bij herha
ling legt, hij me uit hoe hij, samen met zijn
Franse vriendin nu filmsterren interviewt:
eerst vriendschap sluiten, want dan praat
het makkelijker.
We nemen de draad weer op over de
dagen van Vietnam. Eerst leest hij een hele
lijst voor van collega's die gesneuveld zijn.
Het klinkt als een litanie in een kerk. Dan
zegt hij: „Ik heb nooit iemand doodgescho
ten, ik heb duizenden keren de kans gehad
Ik had er geen zin in. Alhoewel, als ieder
een om je heen zit te schieten, en jij doet
De toto van de Chileense dictator
Pinochet (met zonnebril) die
wereldberoemd is geworden
„Wat dacht je! Dolgraag. Cambodja, dat
is een land. Bloeiende bloemen. Als je over
de Mekongrivier vaart: helemaal geen la
waai. Je hoort alleen het peddelen. Heer
lijk zuivere lucht. Als ik in Vietnam een
tijdje tot rust wou komen ging ik naar
Phnom-Peng (hoofdstad van Cambodja -
red). De weerkaatsing van de gouden pa
godes. Gewoon een paradijs. Maar hoe
dichter de oorlog naderde, hoe meer de
„Niemand wil horen wat er echt gaande
is. Niemand is geïnteresseerd in beide kan
ten van een zaak, iedereen wil alleen zijn
eigen kant. Links legt je foto links uit,
rechts gebruikt je foto voor rechtse rede
neringen. Maar niemand wil de waarheid
voorgeschoteld krijgen. Er zijn mensen die
leven voor de groep, groepsdieren, en er
zijn mensen die leven en denken voor
zichzelf. Ik leef voor mezelf".
Chas Gerretsen verliet Vietnam, huurde
samen met een vriendin vijf maanden lang
„Ja. dat noemde hij overdreven. Hij zei:
een paar honderd zijn er natuurlijk altijd
wel. Ik heb trouwens het idee dat hij niet
half wist hoe dat ongeorganiseerde leger
van hem huis hield. Want iedereen hield
zijn eigen doden voor zijn chef ver
borgen”.
Hij gaat voor mij bier halen, voor zich
zelf water. „De Amerikanen hebben de
oorlog verloren door de pers. De Engelsen
hebben zes, acht jaar oorlog gevoerd in
Maleisië, alleen journalisten die voor de
regering waren, werden toegelaten, maar
dan ook alleen maar in bepaalde gebieden.
De militairen konden ongestoord hun
gang gaan. Ze hebben gewonnen”.
Hij tekent drie stippen op een stuk pa
pier: „Hier staat een 83-jarige Cambod
jaanse vrouw, daar een vuurpeloton van
drie man, en daar de fotojournalist. Een
goeie journalist zal zich nog afvragen:
waarom wordt die vrouw afgemaakt?
Maar de meesten hebben daar geen tijd
voor. Je neemt de foto van de oude vrouw
die afgemaakt wordt. Hij komt in de krant.
Links zegt; wat een arme vrouw en wat een
gemene soldaten. Rechts zegt: wat een
gemene vrouw. En zo worden je foto’s
gebruikt”.
kwam een soldaat uit het paleis slenteren,
dié ik ’s morgens uitvoerig gefotografeerd
had. Hij vroeg of ik veel foto's van hem
had gemaakt en zo kwamen we aan de
praat. Ik liep een eindje met hem op en hij
zei: Allende heeft zelfmoord gepleegd".
Heb je veel van het Chileense bloed
bad gemerkt?
„Het moet er vreselijk zijn toegegaan,
maar de meeste mensen werden vermoord
in kleine kamertjes. Ik kende mensen die
een tijdje voor de coup moeilijkheden had
den gehad met een legerkapitein. Ze had
den niks met de politiek te maken. Een
paar dagen na de coup kwam er bericht
dat hun lijken in dat en dat lijkenhuis
lagen.
„Bij mij in huis was een vrouw met een
slecht huwelijk. Een paar keer probeerde
ze zelfmoord te plegen, en kwam dan naar
onze verdieping om te sterven. Ik heb toen
gezegd dat ik er niet van gediend was.
Dat is later nogal tegengesproken.
„Ja, maar dit was een gewone soldaat.
Hij kwam regelrecht uit het paleis en het
was allemaal nog te vers om dit even te
kunnen bedenken. Daar ging het allemaal
te snel voor. Daarom geloof ik dat Allende
echt zelfmoord heeft gepleegd".
Hoe beleef je nou zo’n dag van de val
van Allende?
„Een opwindende dag. Het gevoel dat je
deel uitmaakt van de geschiedenis. Ik heb
altijd al naar oorlog toegewild".
