MODERNE INTERIEURARCHITECTUUR IN VLEESHAL
VOORLOPER VAN
D
bi
Maximilian Schell haat oorlogvoeren
Geza Anda
overleden
Edo de Waart in
Covent Garden
Maar Van Lanschot heeft een
goede spaar vorm voorn
Evan Lanschot
Uw geld heeft ’t moeilijk.
Poe
Groot concertpianist
ONDANKS ZIJN ROL IN „EEN BRUG TE VER”
DI
10
DINSDAG
19 76
KUNST
1 5
JUNI
(Van onze kunstredactie)
HAARLEM De belangstelling
die het Frans Halsmuseum gedu
rende de laatste jaren aan de dag
legt voor het wonen heeft soms ge
leid tot tentoonstellingen die een
onvermoed licht op het betreffende
thema wierpen. Dat resultaat werd
niet in de laatste plaats bereikt door
het tonen van de samenhang tussen
het ontwerp van de kunstenaar en
zijn omgeving. Geen huis kan los
worden gezien van de plaats waar
het staat en de tijd waarin het is
ontworpen en gebouwd. Omdat het
wonen tot onze eerste levensbehoef
ten behoort, is aan de stijl ook veel
van ons denken af te zien.
Een rente van 61/4% terwijl u
toch direkt over uw geld kunt
beschikken. Neemt u geld op,
dan kost u dat 1% van het
opgenomen bedrag. Daardoor
wordt de jaarrente natuurlijk lager,
maar u blijft toch een aantrekkelijke
basisrente van 4% ontvangen. De
minimum eerste inleg is f 100,- en
bijstortingen of opnamen
kunnen reeds geschieden vanaf
f25,-.
Dit is maar één van de vijftien
verschillende, uitgekiende spaar-
vormen die Van Lanschot te bieden
heeft. Wilt u daar méér over weten?
Vraag dan om de uitvoerige brochure
die we voor u klaar hebben liggen.
rr
I
r - j
1
AMSTERDAM Het publici-
teitscircus rond de film „Een brug
te ver” naar het gelijknamige boek
van Cornelius Ryan, die momenteel
in Deventer en omgeving onder re
gie van de Engelsman Richard At
tenborough wordt opgenomen,
draait nog steeds op volle toeren.
Gisteren werd in Amsterdam de
Zwitserse acteur Maximilian Schell
hoogstpersoonlijk door producer Jo
seph E. Levine aan de pers voorge-
steld.
Maximilian Schel speelt in de film
de commandant van het negende en
tiende SS pantserkorps, luitenant
generaal Wilhelm Bittrich, een
trouwe Nazi, die ooit eens gezegd
zou hebben: „We worden vanuit de
top zo slecht geleid dat ik niet lan
ger nutteloze opdrachten kan uit
voeren. Ik ben nooit een robot ge
weest en ik wil er ook geen wor
den”.
Van den Bosch en Binnenhuis
voorbeeldig in kaart gebracht
(ADVERTENTIE
CEES STRAUS
bankiers
Anda werd op 19 november 1921 in
Boedapest geboren. Aan het conservato
rium van zijn geboortestad was hij leer
ling van Ernst von Dohnayi en Zoltan
Kodaly. Hij debuteerde in 1939 onder
Willem Mengelberg. Daarna ging Anda
naar Berlijn en vandaar uit naar Zwit
serland waar hij sinds 1942 woonde.
Na het overlijden van Edwin Fischer
leidde Geza Anda jonge pianisten op aan
de „Meisterkurse für Musik” in Luzern.
Grote tournees brachten Anda in vrij
wel alle Europese landen, de Verenigde
Staten en Israel. Hij speelde samen met
vrijwel alle toonaangevende symphonie-
orkesten.
In 1937, elf jaar voor zijn dood werd
Van den Bosch door Aart van Dobben-
burgh op deze litho geportretteerd.
Amsterdam, Herengracht 199-201,
tel.(020)64477,
Paulus Potterstraat 30a, tel. (020)762801.
’s-Hertogenbosch, Amsterdam, Breda,
Den Haag, Eindhoven, Hilversum, Nijmegen,
Roosendaal, Rotterdam, Tilburg, Vught.
bur,
ter
ter.
AM
voor
vijfti<
wezei
wille',
vallei
Loco?
show
het j
Medit
Diege
en d
een
het j
allani
men
van
als tc
uur
Woi
bou
har
A
Nee
Syr
D
uur
D
uur
S
uur
20.3
bur
The
Din
bou
Boo
A
plei
Mu:
D
uur
Een interieur met ontwerpen van Jac. P.
van den Bosch zoals dat in Het Binnen
huis aangeschaft kon worden. Te bezich
tigen in de Vleeshal.
En zo als het een goed buitenlander
betaamt sprak Maximilian Schell ook
nog waarderend over Nederland. „Hol
land lijkt me het laatste land waar het
nog in orde is”, aldus Schell, „Je merkt
het aan de mensen, aan de manier
waarop ze leven, aan de manier waarop
ze bijvoorbeeld autorijden. Het is een
soort gevoel wat je hebt. Ik ben erg
onder de indruk van Nederland”.
GENÈVE (DPA). De internationaal
befaamde concertpianist Geza Anda,
Hongaar van geboorte, is zondag op 54-
jarige leeftijd in Zürich overleden. Om
trent de doodsoorzaak is niets meége-
deeld.
ROTTERDAM. Begin december zal
Edi de Waart zijn debuut maken als
dirigent bij een der meest eerbiedwaar
dige opera-instituten ter wereld, het
Royal Opera House Covent Garden in
Londen. Het betreft hier een reeks voor
stellingen van een nieuwe produktie van
Richard Strauss’ „Ariadne auf Naxos”,
die oorspronkelijk zouden worden geleid
door de enkele weken geleden overleden
Rudolf Kempe.
De thans in de Vleeshal te bezichtigen
expositie „Jac. van den Bosch en de
vernieuwing van Het Binnenhuis” geeft
een beeld1 van een der eerste moderne
binnenhuisontwerpers wiens stijl aan het
begin van deze eeuw het fundament
heeft gelegd voor een ontwikkeling die
uiteindélijk in onze hedendaagse vorm
van woninginrichting heeft geresulteerd.
De stijl namelijk met de strakke, versie-
ringsloze lijn die eensdeels haar worstels
heeft in de Zweedse ontwerpen van de
jaren '50 en '60 en ten dele ook bij
sommige Fransen, grijpt nog sterker te
rug op wat er voor de Tweede Werel
doorlog in eigen land tot stand kwam.
jaar waarin een zware brand de werk
plaats aan de Looiersgracht treft, verlaat
Berlage Amsterdam om in Den Haag
voor mevrouw Kröller-Müller te gaan
werken. De oorlogsstrijd elders in Euro
pa maakt het materiaal duur en schaars.
Ook de crisis werpt haar schaduwen
vooruit. In 1922 sterft de vrouw van Jac.
van den Bosch, een gebeurtenis die hem
hevig schokt. De zaak ligt de rest van
het jaar praktisch stil. De invloed van
de Amsterdamse School begint dan te
werken, de ontqerpen van Het Binnen
huis verliezen hun originaliteit. In de
laatste jaren van ’20 is er vrijwel geen
kooplust meer en men besluit tot ophef
fing.
Vanwaar nu die belangstelling van
een specifiek Haarlems miseum voor een
beweging die zich hoofdzakelijk in Am
sterdam gemanifesteerd heeft. Het idee
dat tot deze expositie heeft geleid, werd
geboren tijdens een enige tijd geleden
gehouden tentoonstelling over en op het
NS-station Haarlem. Toen bleek ook dat
op het station een aantal motieven van
Jac. van den Bosch zijn te zien. Als
inwoner van Bloemendaal waar zijn
twee dochters Else en Hilda nog altijd
wonen heeft Van den Bosch boven
dien jarenlang een band met onze omge
ving gehad.
De tentoonstelling zelf is voorbeeldig
ingericht, waarvoor in de eerste plaats
Ferry Walberg verantwoordelijk is. In
de Vlesshal die met haar zware pilaren
geen gemakkelijke ruimte biedt voor
andere objecten dan schilderijen is
een bijzonder smaakvol interieur gecreë
erd, eigenlijk een uitvergrote kamer, dat
een evenwichtig opgebouwd beeld te
zien geeft van het gevarieerde oeuvre
van Van den Bosch, waarbij zoveel mo
gelijk gestreefd is naar een relatie met
de tijd toen de ontwerpen tot stand
kwamen.
haat, maar het geeft de mogelijkheid om
te dramatiseren. Ik haat de oorlog en als
er ooit nog eens een zou uitbreken zou
ik zo vlug mogelijk vluchten naar een
plaats waar geen oorlog is. Ten tweede
kun je laten zien wat er gebeurt is en
wat voor een invloed dat gehad heeft op
bijvoorbeeld de verhouding tussen Hol
landers en Duitsers”.
Van den Bosch’ ideeën werden overi
gens wel in socialistische kringen onder
kend en geprezen, maar zij uitten even
goed ook kritiek. Op zijn beurt zag Van
den Bosch heil in het samengaan van
zijn vakbroeders in organisatorisch ver
band. Hij was betrokken bij de oprich
ting van de VANK in 1904. De „Neder-
landsche Vereeniging voor Ambachts-
en Nijverheidskunst” zou een aantal
van zijn collega’s verenigen en ging zich
inzetten voor de bescherming van het
auteursrecht van de ontwerpers, bevor
dering van goed vakonderwijs naast het
organiseren en stimuleren van expositie-
mogelijkheden.
Als Van den Bosch de arbeidsrsklasse
niet heeft aangesproken die zijn so
bere ontwerpen afdeed met „zeer armoe
dig” dan ligt zijn grootste waarde in
het feit dat Van den Bosch in staat was
zijn ideeën ook bij andere ontwerpers
ingang te doen vinden.
De vroegste tekenen van neergang van
Het Binnenhuis doen zich ongeveer 13
jaar na de oprichting voor. In hetzelfde
Jeseph Levine, producer van „Een brug
te ver” (links) op een terras aan een
laars bier met Maximilian Schell, die een
rol als SS-commandant speelt.
Nu heeft dat minder met Van den
Bosch te doen dan met de Amsterdamse
School of De Stijl die veel meer een
landelijke betekenis hebben gehad. In
hun ontwerpen komt een functionaliteit
naar voren die op veel grotere schaal
„vertaalbaar of bruikbaar is geweest.
De Amsterdamse School en De Stijl
konden echter een weg inslaan die min
of meer was voorbereid door Van den
Bosch en Berlage omdat zij pogingen
deden om definitief af te rekenen met
de spaghetti- en neo-stijlen in het kiel
zog van de architect Cuypers. Nu loopt
het werk van Van den Bosch gedeelte
lijk parallel met de eerste jaren van de
Amsterdamse School en we zien ook dat
hij zich liet benvloeden door deze nieu
we beweging (die zich op haar beurt
weer afzette tegen Berlage), zij het niet
altijd met even positieve resultaten. Het
is de voorliggende periode waarin Jac.
van den Bosch zijn stijlzuiverheid tot
een hoogtepunt wist op te voeren.
Schell werd in 1930 in Wenen geboren
als kind van een Zwitserse schrijver en
dichter en een Oostenrijkse actrice. Alle
kinderen van de dichter twee zoons en
twee dochters, werden acteur. Op elfja
rige leeftijd maakte Schell zijn toneel
debuut in het stuk „Willem Teil”.
Ondanks het vele werk dat hij als
acteur deed verkiest Maximilian Schell
het regisseren boven het acteren. Zo
regisseerde hij ondermeer „First Love”
en „The Pedestrian”. Films waarin
Schell optrad zijn ondermeer: „The
Young Lions”, „Judgement at Nurem-
burg”, „Counterpoint”, „The Odessa File”
en „The man in the glass Booth”. Over
het werken als acteur zegt Schell: „De
blangrijksite mensen bij een film zijn de
directeur en de producer. Een acteur
leent alleen maar zijn gezicht en zijn
stem, meer niet”.
Schell ziet twee redenen waardoor er
betrekkelijk veel oorlogsfilms worden
gemaakt. Hij zegt: „In oorlogstijd moe
ten vaak eenvoudige mensen belangrijke
beslissingen nemen. Dat is iets wat ik
RO
schrij
een 1
lands
matig
bendt
voor
punte
stijl
sombi
Oorsc
litera
een
de) i
Intern
dams
Het
waar’
heind
de ze
ven g
de de
behoc
is he
ander
maan
uitpu
voord
advisi
ravor
de) v
buitel
moet
wel
dichte
moet
terdai
meer
Gistel
een 1
nings,
Bel
zich
small
kocht
mark
onder
de sfi
conta
en de
Nae
nal rr
De
zeer
corrie
oogla
fronti
gunt
hij 1
Locor
niem:
jes hoe kan het anders de toepas
sing van triplex verraadt.
Wie Van den Bosch inconsequenties
wil toeschrijven, kan trouwens nog wel
meer vinden. Zijn ontwerpen waren in
de eerste plaats voor de gewone man
bedoeld, maar door de veelvuldige toe
passing van massief hout kreeg de ui
teindelijke prijs een zodanig niveau dat
het bewuste stuk alleen nog maar door
een kapitaalkrachtige koper kon worden
aangeschaft. Veel werd trouwens op be
stelling gemaakt.
Waardering en belangstelling voor de
toevepaste kunst van Het Binnenhuis
bestond vooral in kringen van de avan-
tgarde die de revolutionaire ontwerpen
op hun juiste waarde kon schatten en in
de bovenlaag van de maatschappij, die
over voldoende geld beschikte.
Anda vierde op alle Europese concert
podia triomfen als klaviervirtuoos,
waarbij hij voornamelijk bekend stond
als een belangrijk Brahms- en Bartok-
vertolker. Hij en zijn landgenoot Ferenc
Frisay hebben het Europese publiek als
pioniers vertrouwd gemaakt met de drie
pianoconcerten die Bela Bartók schreef.
De Waarts echtgenote, de sopruan
Ruth Welting, was al eerdter geëngageerd
voor de rol van Zerbinetta in deze
produktie. Andere solisten zijn o.a.
Yvonne Minton, Heather Harper en Sir
Geraint Evans. Twee Ariadne-voorstel-
lingen in Londen, die De Waart wegens
eerder aangegane verplichtingen bij zijn
Rotterdams Philharmonisch Orkest, niet
kan leiden, zullen worden gedirigeerd
door onze jonge landgenoot Ed Spanj
aard, die als solorepetitor aan Covent
Garden is verbonden.
Buiten Schell spelen ook ondermeer
Dirk Bogarde, James Caan, Sean Conne
ry, Gene Hackamn, Laurence Olivier,
Robert Redford en Div Ullmann mee.
Schell: „Het is een vreemde film. Alle
sterren spelen eigenlijk maar een be
trekkelijk kleine rol, maar het moet
fantastisch zijn om dat te zien. De
scriptschrijver William Goldman heeft
goed de strijd tussen de drie groepen
naar voren laten komen: het Nederland
se verzet, de Engelsen met de Amerika
nen en de Duitsers.
Over de man die hij in de film speelt
zegt Maximilian Schell: „Bittrich is ei
genlijk niet zo’n beste officier. Hij is wel
te vergelijken met de voetballer Gerd
Müller. Die is eigenlijk ook niet zo goed,
maar hij heeft wel het instinct om op
de goede plaats, de juiste beslissing te
nemen. Dat heeft Bittrich ook”.
Ondanks de rol die Schell in de film
..Een brug te ver” speelt is hij niet erg
dol op het leger. De rol die hij heeft is
die van een beroepsofficier, een vak dat
hem beslist niet aanspreekt. „Toen ik in
dienst zat zei mijn majoor al dat ik niet
zo erg enthousiast was over het leger.
En dat was ik ook niet, want in het
leger leren ze je andere mensen te
doden en dat is niet plezierig. Daarnaast
loop je ook nog het risico zelf gedood te
worden”.
Die periode bestrijkt ongeveer 15 jaar
en vangt aan in 1900 toen Van den
Bosch Het Binnenhuis in Amsterdam
ging leiden. Hijzelf, Berlage en enkele
anderen hadden daartoe in hetzelfde
jaar de „N.V. tot het ontwerpen, ver
vaardigen en verkoopen van huisraad
Het Binnenhuis” opgericht, een bedrijf
waartoe ook Willem Hoeker zou gaan
behoren. Hoeker was directeur van de
Amstelhoek, een aardewerkfabriek, an
nex meubelwerkplaats en metaalbewer-
kingsbedrijf. Berlage, toen al in de veer
tig en middenin zijn werkzaamheden
voor de Beurs in Amsterdam, haf Van
Jen Bosch in de laatste jaren van de
vorige eeuw reeds kleine opdrachten la
ten uitvoeren. Gesteld kan worden dat
zeker in de beginjaren van Het Binnen
huis Berlage de belangrijkste ideeënle
verancier moet zijn geweest.
Van den Bosch, wiens ontwerpen tot
dan toe weinig of geen erkenning had
den gekregen, legde direct vanaf de
aanvang een bijzonder grote ijver aan
de dag. Het aantal ontwerpen dat van
zijn tekentafel kwam en ook werd uit
gevoerd, zou zich als 6:1 met dat van
Berlage gaan verhouden.
Er is daarvoor wel een verklaring te
vinden. Uit aversie tegen de rijk versier
de en overdadig-weelderige. maar in ie
der geval karakterloze nei-stijlen wilde
Jac. van den Bosch een kunst stellen die
simpel, rechtlijnig en integer was, waar
bij met materiaal voor zichzelf sprak en
consitructievormen niet verdoezeld wer
den door krulpen en tierelantijnen. Zijn
ontwerpen strekten zich uit over haast
elk gebied dat met vormgeving heeft te
maken: naast meubelen en stoffen ook
aardewerk en juwelen, boekverzorging
en kleding (Van den Bosch’ zuster ont
wierp reformkleding). Kortom, Jac. van
den Bosch herzag zo’n beetje de gehele
kunstnijverheid waarbij hij een onstuit
bare activiteit ten toon spreidde.
Hoezeer zijn opvattingen over een eer
lijke kunst moeten leiden tot de conclu
sie dat er bij Van den Bosch ook een
radicale afwijzing bestond van de des
tijds heersende modestijlen, hem is niet
altijd een even consequente houding toe
te schrijven. Ook Van den Bosch heeft
niet aan het gebruik van kleine versie
ringen kunnen ontkomen, zij het dat die
ornamenten tot stad kwamen door et
toevoegen vah een extra kleur in de
vorm van uit het oppervlak stekende
verbindingen. Die versieringen hadden
dan het karakter van een monogram,
maar ze doorbraken toch een in opzet
strak gehouden lijn.
Van den Bosch pretendeerde boven
dien met massieve materialen (voorna
melijk eikehout) te werken. Hij heeft dit
lang volgehouden, maar op de tentoon
stelling is ook een kastje te zien dat bij
het openen Van de rondgevormde deurt-
«ilF
pfi
