I
'f
Bita
Anton Koolhaas schrijft beklemmend over eenzaamheid
OUD-EGYPTE HERLEEFT OP PRACHTIGE
TENTOONSTELLING IN GRAND PALAIS
1
10
tM
zal ifc je brengen?99
f
L.
r
1
1
„Tbt waar
II
pw
is
Mik
F
Ollli
y Ml wg
Ie
ac
H
vr
g*
E
Dramatisch
door Conrad
van de Weetering
Iedereen zal bij deze titel meteen denken aan
al het goud uit het graf van Toetanchamon dat
een paar jaar geleden in verschillende Europese
hoofdsteden geëxposeerd werd. Dit temeer
omdat het portret van Ramses II dat ons vanaf de
affiches in Parijs uitnodigt voor zijn tentoonstel
ling er uitziet alsof het van goud is. Maar dat is
schijn, het is een wat geel uitgevallen afbeelding
van de houten sarcofaag waarin Ramses II
ongeveer 1090 v. Chr. (bijna 140 jaar na zijn
dood) opnieuw is begraven in een graf dat zo
Zinsbegoochelend
RAMSES LE GRAND heet de bijzonder boei
ende tentoonstelling van Egyptische kunstvoor
werpen, die t.e.m. 17 oktober in het Grand Palais
in Parijs het bezoek meer dan waard is.
te
Nieuwe presentatie
9'
,y.
Eddy du Perron, die vreemde,
verdwaalde jongen uit Indië, ken
de uiteindelijk nog maar twee
soorten literatuur: de soort die
een bereikte rust in stand houdt,
en de soort die die rust voortdu
rend ondergraaft. Boeken van de
eerste categorie kunnen best
goed geschreven zijn en plezierig
om te lezen maar zij zullen toch
zelden voor een tweede keer van
de plank gehaald worden. Heel
anders gaat dat met de overige
boeken die ons onrustig gelukkig
maken. Hun uiteindelijke beteke
nis is niet eenduidig. Zij zijn voor
lezers ware goudmijnen waarin
voortdurend nieuwe lagen aange
boord kunnen worden.
goed verstopt was, dat het pas in 1881 terugge
vonden werd. Op de tentoonstelling is weinig
goud te zien, er is dan ook een enorm verschil
tussen Toetanchamon en Ramses II. De eerste
regeerde maar 8 jaar (van 1358-1350 v. Chr.) en
zijn graf werd in 1922 ongeschonden ontdekt in
het dal van de Koningen op de westelijke Nijloe-
ver. De tweede, Ramses II, regeerde 67 jaar (van
1290-1223 v. Chr.), zijn graf werd al vroeg
geplunderd (en zijn mummie daarna herbegra
ven) maar hij had gedurende zijn lange regering
uitstekend voor zijn eigen nagedachtenis
gezorgd in een groot aantal beelden en bouw
werken, die hij vooral met behulp van door hem
overwonnen volkeren overal in het land liet
neerzetten.
Ontreddering
9
O®
I.,.
Vc
nil
Ramses II in Parij s
Het albasten portret van koningin Touy,
de moeder van Ramses II
Vreugdevertoon aan het
hot van Ramses
kleur wordt belicht. In de eerste
zaal bijvoorbeeld schijnt een heel
zwak rood licht met daarin vanaf
het plafond één witte schijnwerper
op het belangrijkste voorwerp, het
een land van woestijnen is, wat
blijkt uit de rotonde op de volgende
etage met foto’s van uitgestrekte
zandvlakten. De kleur groen heb
ben we gebruikt om de cultuur in
Egypte te belichten en de kleur
grijs-rose past precies bij de rotsen
van Aboe Simbel met zijn zonne
tempel.
Bijna alle voorwerpen die we pre
senteren komen uit het museum
van Cairo behalve drie dingen: Het
albasten kopje van dé moeder van
Ramses, koningin Touy; een reu
zenstandbeeld van Ramses uit één
van de eerste tempels die hij langs
de Nijl heeft laten bouwen bij Gerf
Hoessein. Dit beeld is 8.50 meter
hoog en werd gered door de Unesco
toen de rest van de tempel door de
Tot zover Diane Harlé. Ik moet
zeggen dat een bezoek aan die foto-
een eindeloze zandvlakte loopt, dan
opeens een gat in de grond ziet en
als je daar naar binnen gaat, vla een
lange gang in een koele ruimte
komt met prachtige schilderingen
op de muren of met in reliéf uitge
hakte tekeningen. Daar rondkij
kend is het absoluut onmogelijk te
geloven dat je nog maar een paar
minuten daarvoor door een zand
vlakte liep, en als je later buiten
komt, kun je je ook met geen moge
lijkheid meer voorstellen dat wat je
daarnet gezien hebt, niet een zinsbe
goocheling was. De witte ruimte
met Mijn helder gekleurde afbeel
dingen van de slanke koningin
temidden van góden en hiëroglie
fen. de vier vierkante zuilen met
soortgelijke tekeningen, ze vormen
samen illustraties van een prachtig
sprookje, dat je met wat fantasie en
hulp van buitenaf ook nog zou kun
nen lezen.
Net zo’n sprookje vormt de beeld-
vertelling van de slag bij Kadesj op
de derde etage.
Ze komt voor in de tempel die
Ramses voor zichzelf liet bouwen
langs de Nijl bij Aboe Simbel. Voor
die tempel, uitgehouwen in de rots,
zit Ramses vier keer naast elkaar,
steeds ongeveer 22 meter hoog. Tus
sen zijn voeten staan zijn vrouw en
(nog kleiner) enkele van zijn kinde
ren (hiervan is een grote foto op de
tentoonstelling).
Door een lange gang komt men in
een kamer en tegen één van de
wanden daarvan komt het stripver-
stenen beeld van Ramses als kind
onder bescherming van de god Hoe-
roen in de vorm van de reuzenvalk
horus.
En zo is er beneden ook een roton
de die doet denken aan tuinen, (met
levende planten die in het water
staan) want Egypte was een land
van tuinen, zoals het trouwens ook
a
b
o
ni
d;
hi
v<
O(
g<
w
D
lij
m
d<
oj
hi
d<
g(
ki
bl
Vi
ir
a]
h.
A
n:
D
ai
ei
d:
z<
o»
(C
z<
d.
VI
VI
b
g'
Vc
bi
ge
te
ee
to
di
gr
vg
Ni
R<
sr
vs
kt
ge
g«
S]
C<
iei
w.
W
ik
m
gr
ni
ar
ee
m
or
di
bouw van de Asoean-dam onder
water kwam te staan. Het derde
voorwerp dat niet uit Cairo komt is
het door Kodak-Pathé fotografisch
nagebouwde interieur van het graf
van koningin Nefertari, de favorie
te echtgenote van Ramses. Die graf
kamer zelf is nu voor het publiek
gesloten want de muren en de
prachtige schilderingen zijn al erg
aangetast door tijd en vocht. Het is
de bedoeling, dat met de opbrengst
van deze tentoonstelling, die graf
kamer gerestaureerd zal worden”.
„Madame Noblecourt heeft niet
alleen de persoonlijkheid van Ram
ses willen tonen, maar ook het hele
leven uit die tijd met zijn intellectu
elen, zijn handswerkslieden, zijn
kooplieden en ook de familie van de
koning, zijn voorouders, zijn vrou
wen en zijn meer dan 100 kinderen.
De voorwerpen die we tonen heb
ben niet allemaal aan Ramses zelf
toebehoord, zijn graf is immers
leeggeroofd, maar we hebben de
strijdwagen genomen van Toetan
chamon, die erg lijkt op die welke
Ramses gebruikte in de slag bij
Kadesj. Ook het bed dat er staat
was van Toetanchamon omdat het
sterk herinnert aan dat van Ram
ses, ook al was dat laatste veel rij
ker versierd. Van de juwelen zijn er
maar twee armbanden die op naam
staan van Ramses, de anderen
behoorden aan Seti II, zijn klein
zoon, en de gouden en zilveren scha
len werden gevonden in graven van
de 21ste dynastie waar Ramses ver
moedelijk nog uit de periode van de
19de dynastie waar Ramses toe
behoorde, want die latere koningen
waren erg arm en Ramses was bij
zonder rijk.
Bij de opstelling hebben we
gebruik gemaakt van een nieuwe
museumpresentatie waarbij steede
één bepaald idee door een bepaalde
Dit thema is voor degenen die het werk
van Koolhaas een beetje kennen natuur
lijk niet vreemd. In zijn vroegere dieren
verhalen kwam het al voor, maar veel
duidelijker nog bleek het uit latere
romans als De hond in het lege huis en
Een punaise in de voet. Met name deze
romans tonen Koolhaas' thematiek over
duidelijk. Uitgangspunt is de menselijke
eenzaamheid die opgeheven kan worden
door liefde en tederheid waaruit dan weer
een innig gevoel van geborgenheid voort
vloeit. De dramatische wending komt als
de spelers de indruk, het gevoel hebben
dat de liefde oneigenlijk is of was, waar
door afbraak, leegte en eenzaamheid de
plaats innemen van liefde, tederheid en
geborgenheid.
Niet voor niets schreef ik hierboven
„spelers” in plaats van personen Het gaat
Koolhaas niet zozeer om min of meer
toevallige romanfiguren, dat zijn zelfs
soms wat bloedeloze mensen zonder in
ieder geval een duidelijke fysieke gestalte,
het gaat hem veel meer om de situatie, om
het gegeven. De m'ensen zijn daardoor
veeleer zinnebeeldige personen die nu
eenmaal noodzakelijk zijn om het zinne
beeldige verhaal vorm te geven. Hieruit
volgt ook dat Koolhaas de mens niet echt
nodig heeft om zijn thematiek te verwoor
den Niet voor niets zullen in zijn volgende
roman geen dieren of mensen, maai plan
ten de hoofdrol spelen
Bovengenoemde deelthema s een
geliefde op zoek naai de identiteit van de
verdwenen minnares en een hoofdper
soon die zich pijnlijk bewust wordt van
het oneigenlijke in de relatie moet aan
gevuld worden met een derde segment
het inzicht dat handelingen na de dood
voortbestaan, dat het leven dus invloed
Een keuze uit al deze herinnerin
gen maakte madame Christiane
Desroches Noblecourt, hoofd van
de afdeling Egyptische oudheden
van het Louvre, die in 1972 o.a. een
prachtig albasten kopje van konin
gin Touy, de moeder van Ramses II,
uit haar graf in het dal der Konin
ginnen gehaald heeft (aanwezig op
de tentoonstelling). Haar assistente,
de van oorsprong Egyptische
archeologe Diane Harlé vertelde
me over de opzet van de expositie
het volgende:
grafisch nagemaakte grafkelder,
me het gevoel gaf weer in het dal
der Koninginnen te zijn, waar je
eerst door de gloeiende hitte over
deze golf en van de verwoesting die zij met
speels gemak aanricht, superieure pagi
na’s. Met kennelijk genoegen laat hij de
nietigheid van de mens en van het mense
lijke uitkomen. Alle pogingen het geweld
te keren doen lachwekkend aan en als
lezer zie je het noodlot angstwekkend snel
naderen. De vloedgolf sleurt het huis van
de Borets mee Mevrouw Boret en Jacque
line worden nooit meer teruggevonden,
althans niet levend. Luc klyi beginnen aan
zijn jarenlange speurtocht naar de ware
aard van hun verhouding, naar de ware
gevoelens van Jacky. Maar vooralsnog is
hij daar niet aan toe.
de dood open zijn gebleven. Vragen als: of
hij zelf Jacky niet geconstrueerd heeft, of
haar liefde niet een door haar geweten
bedrog is geweest. Als een moderne
Orfeus roept hij zijn vrouw op uit het
dodenrijk voert in zijn dromen hele
gesprekken met haar Het enige waar hij
ten leste achtei komt is dat hij haar verra
den heeft vooi huize Boret dat ze jaren
lang van elkaai ideaalbeelden nebben
geconstrueerd zodat de uiteindelijke
vraag moet luiden: wie is nu eigenlijk
wiens creatie? Al zijn gezoek, zijn getob,
zijn gemijmer jarenlang, slagen er met in
hem haar te doen hervinden Integendeel,
hij verliest haar definitief omdat hij
Het nieuwe boek van Koolhaas Tot
waar zal ik je brengen? (uitgave van Van
Oorschot) behoort voor mij ondubbelzin
nig tot de laatste categorie. Na eerste
lezing weet je al dat de structuur, de wijze
dus waarop alles met alles samenhangt,
het waard is opnieuw bekeken te worden.
Als je dat doet zie je ai heel snel de
onderliggende verbanden, de verwijzin
gen. de toekomstvoorspellingen, de rust
punten en de versnellingen. En wie weet
wat je een volgende keer niet allemaal
ontdekt! Wat hier dan ook volgt is slechts
een interpretatie als hypothese op basis
van een enkele malen gelezen tekst.
Neem nu bijvoorbeeld de eerste pagina.
Een echtpaar, Luc en Jacqueline of Jacky,
komt ergens bij de Franse westkust bij
hun gehuurde bungalow aan. Hier zullen
zij voor het eerst sinds jaren weer eens
samen, zonder hun kinderen, hun vakan
tie doorbrengen Het hele huis blijkt ech
ter totaal leeg te zijn Geen meubel te
vinden, van bestek ontbreekt ieder spoor,
geen radio, zelfs de telefoon is uit de muur
getrokken Bij eerste lezing merk je
natuurlijk wel zinnen op als omdat
deze eerste teleurstelling hen in een situa
tie plaatste, die nog helemaal onbekend
was doch naai' te vrezen viel ellendig en
ingrijpend zou zijn. Maar toch niet zoals
die nu al bleek een onheil dat als een
guillotine door de rede van hun samenle-
Allereerst is daar natuurlijk de ontred
dering, de volgende ochtend, als hij Jac
queline onvindbaar weet. Op een weerga
loze manier beschrijft Koolhaas hoe Luc
zich voelt wegzakken in een inmense leeg
te. Als hij na die eerste ochtend in zijn
hotel terugkeert, treft hij daar zijn landge
note Marianne wier man waarschijnlijk
het zelfde lot heeft ondergaan Wat dan
volgt, vind ik erg knap. Koolhaas is een
meestel in het balanceren tussen senti
mentaliteit goedkope effecten en waar
achtigheid Wellicht liggen die zaken dan
ook niet zo heel ver van elkaar maar zij
verschillen toch wel wezenlijk Luc en
Marianne paren zoals Koolhaas dat
noemt, die dag tweemaal De eerste keer
wild en hartverscheurend, als dieren, om
zodoende voor zichzelf weel wat van het
leven terug te vinden De tweede maal
gaat het ei heel wat mindei rauw aan toe
In een poging door middel van een beves
tiging van liefde hun bestaan te hervin
den. komen zij tot het inzicht dat het geen
zm heeft te proberen mee te sterven In
toenemende tederheid weten zij dat
slechts die hen op de been zal kunnen
houden
Wat mij betreft had het boek hiermee
kunnen eindigen. Het tweede gedeelte
vind ik weliswaai bij vlagen hetzelfde
hoge niveau halen als het knappe eerste
maar veel vakei vond ik het over bodrg en
langdradig In dat tweede gedeelte dat de
vele jaren beschrijft na die gruwelijke
dagen in Frankrijk probeert Luc met zich
zelf, met Jacqueline en met hun relatie in
het reine te komen Hij tracht antwoorden
te vinden op de essentiële vragen die door
haal voor van de slag bij Kadesj.
Om het te kunnen volgen hebben
archeologische tekenaars het nage
tekend en een beetje uit elkaar
gehaald zodat het op volgorde kon
worden gelegd. De Egyptische tekst
werd vertaald in het Frans en zo
konden we in Parijs lezen, hoe
Ramses II in 1285 v. Chr. de Hettie-
ten te lijf wilde. De Hettieten waren
toen een volksstam met een bijna
even hoog ontwikkelde cultuur als
de Egyptenaren en hun koning
Moewattali was al eens verslagen
door Seti I, de vader van Ramses.
Hij hoopte dat de jonge Ramses
weinig ervaring zou hebben en een
gemakkelijke prooi voor hem zou
zijn. Toen het Egyptische leger
naderde stuurde Moewattali twee
spionnen naar ze toe met het ver
haal dat ze zich Haver bij Ramses
wilden voegen omdat het bij de Het
tieten maar een slap zootje was. Het
Egyptische leger werd daardoor in
slaap gesust en was dan ook zo
overdonderd toen de Hettieten aan
vielen, dat ze halsoverkop op de
vlucht gingen.
De legende nu vertelt, en het staat
in prachtige tekeningen uitgehakt
in de rotsen, dat Ramses II op zijn
strijdwagen, gewapend met pijl en
boog, in zijn eentje de Hittieten te
lijf ging en ze een gevoelige neder
laag toebracht Het fort Kadesj
werd weliswaar niet ingenomen,
maar de eer was gered, de naam
van Ramses voor eeuwig gemaakt
en de strijd eindigde in een 0-0
stand. Pas 28 jaar later zou er vrede
komen tussen de twee volkeren en
wel door een huwelijk van Ramses
met een jonge Hettletischa prinses
(1257 y. Chr.).
Ramses liet dit verhaal niet alleen
in Aboe Simbel in de rotsen hak
ken, maar ook in Luxor en in
Ramesseum. Hij bouwde niet alleen
nieuwe tempels, maar voltooide ook
veel tempels waar zijn voorvaderen
al aan begonnen waren. Hij liet zijn
zegel uithakken in oudere tempels
die al lang voltooid waren en het
hele land was bezaaid met zijn
standbeelden. De tentoonstelling in
Parijs geeft een uitstekend beeld
van de goddelijke macht van deze
man. Bij de expositie worden ook
twee films vertoond, één over de
verplaatsing van het reusachtige
tempelcomplex bij Aboe Simbel
(vanwege de Asoean-dam) en één
over de beelden en hun achtergron
den die er nu in het Grand Palais te
zien zijn.
Het is zeer aangenaam om in een
bloedheet Parijs, waar iedereen
zich met moeite zwetend voort
sleept, deze Egyptische expositie in
een perfect gekoelde ruimte te
beleven. Er zijn dan ook soms
12.000 bezoekers per dag, maar
omdat alles zo ruim en overzichte
lijk opgesteld is, hoeft men toch
nooit in de rij te staan. Verder is er
een goedvoorziene cafetaria in huis
en opvallend veel politiebewaking
voor de deur. De toegang is 10
franc, een bij de tentoonstelling
behorende catalogus kost 50 franc
maar voor 2 franc kan men ook „le
petit journal” krijgen, met een gro
te hoeveelheid informatie over
Ramses en zijn tijdgenoten.
Voorlopig zijn er nog geen
afspraken gemaakt om de exposi
tie elders te laten zien, maar zoals
madame Harlé zei: „Het grote werk
is gedaan, voor ieder ander wordt
het veel gemakkelijker om hem te
vertonen dan voor ons”. Wie weet?
-
uiteindelijk tot het inzicht komt dat hij
haar al veel eerder verloren had. Hem
resteert een ongeneeslijke eenzaamheid.
Er komen in deze roman vanzelfspre
kend andere personen voor. Daar is op de
eerste plaats de jonge energieke zaken
man André, projectontwikkelaar, van wie
Luc het huis gehuurd heeft aan de Franse
kust. André is het type dat wel meer
voorkomt in Koolhaas' werk: zogenaamd
rijk, handig, zakelijk volstrekt onbe
trouwbaar, zonder geweten. Koolhaas
beschrijft hem en de mensen rondom hem
als dorre stukken hout waaruit ieder
greintje echte vitaliteit verdwenen is. Zij
zijn voor het eigenlijke verhaal niet erg
belangrijk. Wel zorgen zij ervoor dat het
geheel in een wat ruimer kader wordt
geplaatst. Het moet voor Koolhaas een
vorm van ontspanning zijn geweest deze
mensen op papier te zetten. Zijn stijl is
dan ook in die stukken vaak heel wat
luchtiger en speelser dan op andere pagi
na's waarop hij welhaast als bezeten
voortschrijft.
Op de tweede plaats moet ik mijnheer
Boret noemen. Ook zijn vrouw is door de
vloedgolf meegesleurd. Beide vrouwen
hebben in de korte tijd dat ze elkaar
ontmoet hebben veel gemeenschappelijks
ontdekt Hun echtgenoten lijken ook wel
wat op elkaar. Ook Boret probeert als Luc
achteraf zijn vrouw te reconstrueren, en
dat dan heel letterlijk. Van een laatste foto
die reddingsploegen van haar gemaakt
hebben - men neemt althans aan dat zij
het is laat hij talloze vergrotingen maken
in de ijdele hoop daardoor dichter bij zijn
vrouw te komen. Hij slaagt daarin nog
mindei dan Luc en komt met al zijn zielig
getob niet verder dan de allereerste dag
na haai dood. Van verwerking is derhalve
geen sprake
Tot waar zal ik je brengen? Is als geheel
een boeiende roman, geschreven door
iemand die moet overlopen van inspiratie,
gelet op de simpele vermelding achterin:
geschreven in december ’75 Hieraan zul
len we dan maai de kleine stilistische
missers en de soms wat duistere zinsbouw
wijten Uitvoerig daarop ingaan vind ik
kleingeestig vooral omdat ze staan temid
den van vele pracntige pagina s Ik vind
het met Koolhaas beste werk, dat predi
kaat handhaaf ik voor Vanwege een tere
huid Ik vind het wel een boek om vaak te
herlezen, en dat is niet niks
WIM VOGEL
uitoefent op onze staat na de dood. Dit
laatste element zorgt dan vooral voor het
orfische karakter, maar dan in filosofi
sche zin.
Tot waar zal ik je brengen? is vooral het
relaas van de man, van Luc. Waar onmid
dellijk aan toegevoegd moet worden dat
de schrijver als alwetende verteller heel
nadrukkelijk aanwezig is, voortdurend
commentaar levert op de gebeurtenissen,
allerlei sinistere voorspellingen doet
waardoor het geheel een duidelijk nood
lottig en onafwendbaar karakter krijgt.
Wat voor de buitenwacht een pracht van
een huwelijk lijkt gezegend met drie kin
deren, blijkt voor de betrokkenen een
duistere zaak vol twijfels en onuitgespro
ken onzekerheden. De beginsituatie, de
aankomst in het lege huis vervreemdt ze
van elkaar, doet beiden denken aan
omstandigheden jaren geleden waarin het
niet vanzelfsprekend was dat ze samen
waren. Beiden hebben echter jarenlang in
de illusie willen geloven dat de een de
eenzaamheid van de andei definitief ver
dreven had. De existentiële eenzaamheid
keert, in ieder geval voor Jacky, in dat
lege huis, met dat lege strand ervoor
waarop geen mens te zien is, met één klap
terug.
Al snel wordt duidelijk dat ze in dat lege
huis niets te zoeken hebben. De situatie
wordt er niet aangenamer op als blijkt dat
er zwaai weer op til is. Alle hotels zijn
overvol. Luc weet met moeite een plaatsje
te krijgen in een aftandse zaak, voor Jac
queline wacht een gerieflijk bed bij een
particulier enige kilometers verderop, bij
de familie Boret. De scheiding krijgt dus
steeds meer gestalte. Terwijl de storm
voortdurend in kracht toeneemt, uitgroeit
tot een waanzinnige orkaan, brengt Luc
Jacqueline kruipend door greppels vol
met brandnetels en vuil en scherven, tij
dens een tocht die erg veel weg heeft van
een afdaling in de onderwereld, tot, ja, tot
waar zal hij haar brengen? Hij brengt
haar maar niet tot voor de deur, ze vindt
het wel alleen verder menen ze, maar in
feite heeft hij naar gebracht tot aan de
poort van de dood Ze Komen temidden
van het geraas van de orkaan, tot een
dramatisch afscheid, als een afscheid
voor goed
En zo zal net ook gaan De orkaan
veroorzaakt namelijk een geweldige
vloedgolf Koolhaas levert door middel
van de beschrijving van het ontstaan van
ven flitste”. Bij tweede lezing, als je weet
dat de zintuiglijke leegte van de beginsitu
atie zich weldra ook emotioneel en psy
chisch zal manifesteren, wordt je aan
dacht getrokken door typografisch geïso
leerde zinnetjes als; „Hij keek niet om en
zij zweeg” of „Luc stapte het huis binnen.
Een soort portaal”. Mededelingen die het
orfische karakter van het boek, een gelief
de op zoek naar een gestorven minnares,
al introduceren en die tevens aangeven
dat de geconstateerde leegte slechts een
voorproefje is van de definitieve chaos.
Kop ven Ramses II, gered uit de tempel die door de aanleg
van de Asoeandam nu onder water Is.
•■■’WÉ
