toont meer dan een gebruiksvoorwerp
De magische wereld van
het Schotse Findhorn
„In de kaart gekeken”
JO
fa
4
Planten bekeken van alle kanten
Heksenkruid
Heksenjong
l
20
door John Oomkes
-
II
Onbekende afkomst
het kaarten is desondanks een al sinds mensenheugenis
wijdverbreid tijdverdrijf voor jong en oud, arm en rijk.
In Museum Willet-Holthuysen (Herengracht 605) is de
duur van de tentoonstelling over Europese speelkaarten
van de vijftiende eeuw tot heden verlengd tot en met 22
augustus aanstaande. „In de kaart gekeken" is het motto
waaronder een goed opgezette verzameling een verras
send aantal bezoekers bleek te kunnen aantrekken. Behal
ve dat er een doorsnee van de geschiedenis van de
ontwikkeling van de speelkaart wordt geboden staat met
name de positie van Amsterdam daarin centraal. Zo’n
expositie kan echter om heel wat meer redenen interessant
zijn.
door planten betekent is een tweede vraag. Het kan ook een volstrekt
onbewust automatisme zijn, dat al te menselijk als „gevoel" wordt
verklaard. Hoe het zij, sterker staaltjes dan in „De magische wereld
van Findhorn” las ik niet eerder.
Amsterdam als centrum
DE LAATSTE JAREN is een zeer grote belangstelling ontstaan
voor de invloed van de aanwezigheid van de n^ens op planten.
„Planten hebben gevoel” is een veel gehoorde kreet. Of dat „gevoel*
een min of meer bewust reageren en werkelijk beleven van emoties
-
I
Op de avond voor zijn poging het snelheidsrecord voor
vaartuigen te verbeteren las snelheidsduivel Donald Camp
bell in 1967 zijn doodsaankondiging tijdens een ordinair
kaartspelletje Hij trok dezelfde kaarten als Koningin Mary
van Schotland op de avond voor haar executie Campbell
verongelukte de volgende-dag, zijn Bluebird sloeg te
pletter. Weliswaar hecht niet iedereen zo’n groot geloof of
belang aan het kaartspel hoewel de tarot bijvoorbeeld al
eeuwenlang wordt gebruikt bij toekomstvoorspellingen
-----
ÈSF-
k
HEIN STEEHOUWER
Het aantal mensen dat zo nu en dan eens een kaartje legt is
enorm. Niet alleen wordt veelal de TV weer eens beu
gekozen voor de alternatieve verstrooiing van een kaartavondje,
worden in heel wat bruine café’s en koffiehuizen de kaarten
geregeld geschud, ook het aantal kranten dat er een bridge-
rubriek op nahoudt is legio. Kaartspelen behoort ongetwijfeld
tot de meest verbreide vrije-tljdspasseringen, niet alleen in
Europa maar met een wereldwijd verspreidingsgebied.
door de Islamieten doorgegeven, Al ver voor 1300 wordt er in
Italië papier vervaardigd.
Een veilig uitgangspunt biedt ons deze kennis niet, omdat de
eerste vermelding van het kaartspel pas dateert van 23 maart
1377. Op deze datum worden speelkaarten in het raadsprotocol
van Florence verboden en hoewel we over meer vermeldingen
uit de vijftiende en de eerste helft van de zestiende eeuw
beschikken blijft het beeld van de eerste ontwikkelings- en
verspreidingsfase van de Europese speelkaart uiterst incom
pleet en fragmentarisch. Vroege bronnen leren dat de huidige
vorm van het kaartspel, bestaande uit 52 kaarten, toen al
bestond; hoewel ook uitgebreidere kaartspellen met vijf of zes
koningen en respectievelijk 65 of 78 kaarten voorkwamen.
Eén van de (incompleet) bewaard gebleven, handbeschilderde
pronkspellen van de Duitse adel, het zogenaamde Ambraser
Hofjagdspiel (1440-1445), is op deze tentoonstelling te zien. Ze
toont afwijkingen in aantal en kleur. Dit spel, hoewel niet
voltooid, laat behalve de oorspronkelijke pentekeningen, ook
een weinig voorkomend detail zien. De randen van het papier
waarmee de kaarten aan de achterzijde werden beplakt, zijn
over de voorkant naar binnen gevouwen en vormen als het ware
Heksenkruid bevat veel dubbel-illustraties,
een kleurenfoto naast een tekening, In dit
geval de gele plomp voorstellend
Een heel andere benadering van de
band tussen mens en vegetatie vinden we
in „Heksenkruid”, met als ondertitel „De
toverkracht van kruiden” door Anton van
Oirschot en Frans Nolté, aangevuld met
impressies van Carole Vos en tekeningen
van Geert Hüsstege, bovendien verlucht
met een groot aantal foto’s in zwart-wit en
kleur Het is een door Uitgeverij Helmond
in Helmond heel goed verzorgd boekje
geworden, te koop voor 12,50.
Carole Vos, de vrouw van Anton van
Oirschot, heeft aan „Hesenkruid” meege
werkt omdat ook zij een grote belangstel
ling heeft voor hekserij en alles wat daar
aan verwant is. Daarom in het boek een
paar van haar langere gedichten, o.a. „Ik
ben een heks”
Carole, die een hele serie kinderboekjes
maar ook romans en novellen op
haar naam heeft staan, is helemaal een
„natuurmens”, met inbegrip van haar
hang naar bovennatuurlijke gebieden. Zij
kan zich in hoge mate vereenzelvigen met
de natuur rond het kasteel Nemerlaer in
Haaren, waarin ze met man en kinderen
woont. Die omgeving noodt tot studie van
spoken, heksen en natuur.
Haar dichtbundel „Heksenjong” is daar
een neerslag van en doet naar inhoud en
aard vrij sterk denken aan de bekende
„Toovertuin” van Hendrik de Vries, ook
al is de verwoording van de motieven heel
anders, eerder overgegeven gelovig, dan
romantisch zoals bij De Vries.
Omdat het plantenrijk in dit bundeltje
een grote rol speelt neem ik een gedichtje
eruit over:
levend hier en groetend aarde
bloemen vogels grassengeur
levend hier en eenzaamheid is goed.
levend hier en in de wolken
geestenspel en warme warme zon
maar in de verte
komen mensen aan.
een lijstje om de afbeelding. De weinige voorbeelden van
alledaagse, door het volk gebruikte kaartspellen uit de vijftien
de en zestiende eeuw waarover ze kunnen beschikken, zijn
uitgevoerd in houtsnede, een lang gebruikte techniek.
Overigens is het kaartspel door de eeuwen heen niet altijd
even positief ontvangen. Met name als er om geld werd
gespeeld, reageerden kerkelijke en wereldlijke overheden met
soms zeer strenge verbods- en beperkingsbepalingen. In Zurich
bestond in 1382 nog een speelverbod, maar in 1413 werd het de
mannen tijdens bruiloftsfeesten toegestaan om te kaarten in
aanwezigheid van hun vrouwen. Kennelijk werd er dan geen
geld over de balk gegooid.
In de zestiende eeuw ontwikkelde Frankrijk zich als het
beeldbepalende land. Toen was het kaartspel inmiddels al in
heel Europa geliefd. Via de handelswegen had het snelle
weg gevonden. Lyon was het eerste centrum. Betere papiersoor
ten en geavanceerde productietechnieken zijn hierbij van
invloed geweest. Later verschoof de handel zich naar Rouaan,
waar een grote speelkaartenindustrie opbloeide. Ook in Ant
werpen ontstond er een grote speelkaartenmakerij; een van de
grotere fabrikanten, Johannes Maillart produceerde in 1545 al
tienduizenden spellen per jaar. Met de bezetting van de stad
invloed van de genoemde natuurkrach
ten. Hij noemt de tuin een „kosmisch
krachtpunt”, wellicht veroorzaakt door
een bijzondere constellatie van het aard
magnetisme. De tuin ligt immers vlak bij
een onderaards breukvlak in de rotsbo
dem. Daar kan het aardmagnetisme sterk
afwijkend zijn en in eventuele samenhang
met de invloed van maan en planeten (zie
de oneindig herhaalde z.g. stijgproeven
van de antroposofen) merkwaardige
groeiverschijnselen veroorzaken.
Wat kan waar zijn? Als een aantal men
sen met een onverwoestbaar geloof in hun
persoonlijke contact met planten aan het
werk gaat, dan zie je inderdaad wonder
baarlijke resultaten. Dat het opgemelde
geloof wellicht een beminnelijk zelfbe
drog is inzake de goddelijke stemmen,
devi’s, natuurgeesten en de grote god Pan
is bijzakelijk. Een visionair voorstellings
vermogen op dit terrein is juist een voor
waarde om de kracht van het „geloof” op
peil te houden. Gaat het bovendien om een
groep mensen, dan kan zoiets als „De
magische wereld van Findhorn” ontstaan.
De keerzijde van beide medailles (of is het
psychosomatisch gezien eigenlijk niet één
medaille?), is natuurlijk dat er ook mis
bruik van is gemaakt door gifmengers en
door verslaafden aan narcotica. En al die
gebieden lopen door elkaar heen.
Hoe nu de verbanden liggen tussen
planten en hekserij wordt door Anton van
Oirschot (die onder meer ook „Spoken en
kastelen” voor Spectrum in Utrecht
schreef) kruid voor kruid uitgelegd. Hij
vertelt welke kruiden werden gebruikt
voor heksenzalven en artsenij en wat hun
uitwerking is.
Nolté voert andere informatie aan, de
beschrijving van planten, bloeitijden,
bloeiwijzen, zodat het boek ook een lei
draad voor het determineren is, wel te
verstaan alleen met betrekking tot exem
plaren die volgens het volksgeloof met
hekserij te maken hebben genad.
Ondanks uitgebi "id speurwerk kunnen de onderzoekers de
vraag sinds wanneer er speelkaarten voorkomen, noch die waar
zij zijn ontstaan, niet met zekerheid beantwoorden. De opvat
ting dat de Europese speelkaarten en die in het Verre en Nabije
Oosten zich onafhankelijk van elkaar hebben ontwikkeld, staat
lijnrecht tegenover de mening dat we de speelkaarten, zoals
zoveel zaken aan het Oosten China en India te danken
hebben. De Saracenen zouden het spel vervolgens hebben
doorgegeven aan de Italianen, die over uitgebreide handelscon-
tacten in de Islamitische Oriënt beschikten. De verbreiding van
het kaartspel houdt ontegenzeglijk verband met die van papier,
overigens eveneens een uitvinding van Chinese origine. De
kennis hoe papier te maken, werd in ieder geval aantoonbaar
duin- en strandgebied met als belangrijk- voor Satan versleten en diens faunen,
ste gave een enorme toewijding en een
groot geloof in bovenaardse leiding. Ver
der stortte hij een enorme hoeveelheid
natuurmest op het zand, een humusbed
van ongeveer zes centimeter.
Eileen Caddy is een wonderlijke vrouw,
- wier leven zoals het boek vertelt
wordt geleid door een goddelijke stem. Ze
noteert die en er zijn hele boeken uit
ontstaan. De notities leren haar precies
wat ze in de tuin, tegen ieders beter weten
in, moet kweken.
Bij hen voegde zich in het begin Doro
thy Macleans, ook een helderhorende
vrouw. Ze spreekt met wat zij devi’s
noemt, eigenlijk een hindoe-term voor
engelen Voor Dorothy zijn het de ziele-
krachten van de planten, die zich hoor
baar maken.
Dan is er ook nog een Robert Ogilvie
Crombie, een oude magische heer, die niet
alleen natuurgeesten ziet, maar boven
dien een levendig contact onderhoudt met
de grote god Pan door het christendom
Over de merkwaardige gemeenschap in
Schotland, die in het kustdorpje Eindhorn
een „wondertuin” onderhoudt is al vrij
veel gepubliceerd. De TROS heeft er een
uitzending aan gewijd. Er groeien kolen
van 20 kilo, riddersporen bereiken een
hoogte van 2.5 meter, ’s winters komen in
de sneeuw rozen tot bloei. Groenten zijn
er in 65 soorten, kruiden 42, fruit 21, en dat
allemaal in een ijzerhard klimaat waarin
de Schotse boeren zelf bijna niets uit de
grond krijgen omdat het koud is, veel
regent en Noordatlantische stormen waai
en. De publikaties waren nogal onsamen
hangend en sterk beïnvloed door bijna
legendarische verhalen.
Wie nu een geregeld verslag wil lezen
kan terecht in „De magische wereld van
Findhorn”, geschreven door Paul Haw-
ken voor Uitgeverij Becht in Amsterdam
vertaald door Frank de Jong. Het bevat
een inleiding van Simon Vinkenoog.
Helaas ontbreken in dit boek, dat 19,75
kost, de broodnodige foto’s als bewijsvoe
ring
Wat vertelt Paul Hawken? Hij is er
geweest en heeft kennis gemaakt met een
in Findhorn nu gevestigde commune van
enige honderden mensen, meestal
wonend in caravans rond de wondertuin.
Ze kweken niet alleen planten, maar heb
ben er ook een pottenbakkerij, ze weven,
wonen er conferenties bij en volgen cur
sussen op het gebied van de parapsycho
logie en esoterische leringen, ze mediteren
en doen natuurlijk aan yoga, maar alles
zonder een bepaalde leer te propageren.
Het begon anders, als een eenzaam
avontuur Eerst waren er Peter Caddy en
zijn vrouw Eileen. Na een nogal onstuimig
leven als RAF-officier (belast met revi-
tailleringszaken die hem in India en Tibet
brachten tijdens de wereldoorlog) ontdek
te Petei een bepaalde lijn in zijn leven, die
hij moest volgen Na twaalf ambachten en
dertien ongelukken kwam dan zijn tuin-
dersleven in Findhorn, een onooglijk oord
in Schotland Meer door nood dan door
roeping gedreven ging hij tuinieren in een
Planten en kruiden zijn vanouds toege
past in de geneeskunst. Daarnaast zijn
hun sappen, extracten en zaden zo oud
als de mensheid is gebruikt om de geest
te beïnvloeden en bovenzinnelijke
bewustzijntoestanden te bewerkstelligen.
door de Spanjaarden in 1585 was de rol van Antwerpen uitge
speeld en vangt het hoofdstuk Amsterdam aan.
Beïnvloed door het zogenaamde Rouaanse beeld, dat als
voornaamste kenmerk bezit, dat de figuurkaarten voorzien zijn
van een naam, maakten Amsterdamse kaartenmakers furore.
Het Hollandse papier was van een zeer goede kwaliteit en een
uitgebreide handelsvloot voorzag zelfs verre afzetmarkten van
kaartspellen. Jacques van Leest en Pieter Meffert maakten deel
uit van de eerste lichting kaartenmakers in de zeventiende
Ook Pan geeft goede raad. En zie daar
uit aller medewerking ontstaat dan een
wondertuin, die er onloochenbaar is en
waar inderdaad alles groeit en bloeit op
een volkomen onvoorstelbare wijze.
De oude vraag doemt op: wat is waar
heid?
Bij nader onderzoek zijn „goddelijke
stemmen” steeds ingevingen van het
onderbewustzijn, die zich hallucinatoir
van buitenaf schijnen te realiseren. Het
bestaan van entiteiten, zijnde onbeli
chaamde wezens, wil ik niet ontkennen.
Daarvoor zijn te vaak geestverschijnin
gen gerapporteerd. Maar dat alle op dit
gebied denkbare wonderen zich voortdu
rend opeenstapelen in Findhorn lijkt me
evenzeei strijdig met de natuurwetten als
met een synchronistisch a la Carl Jung
te verklaren verschijnsel.
De schrijver twijfelt ook zelf aan de
door de bewoners van Findhorn gegeven
verklaringen ook al erkent hij de won
derbaarlijke groei in de tuin en de
I
in i
i
i
i
I
I
I
Peter Caddy en zijn vrouw Eileen, de grondves ters van Findhorn, gefotografeerd (door Oer
Dijkstra) tijdens een bezoek aan Amsterdam.
Gezicht op de Amstel bij de Omval met, later toegevoegde, speelkaarten, en minder bekwame hand, drie kaarten geëtst Het is mogell/k dat met
1645. Rembrandt van Rijn opzet op deze wijze de plaat onbruikbaar is gemaakt, zodat geen
Op de gesleten koperplaat voor Rembrandts ets, werden in een vreemde afdrukken gemaakt konden worden van de oorspronkelijke ets.
eeuw. (Van Leest verhuurde ooit een huis aan de Rozengracht
aan Rembrandt, wiens etsplaat „Gezicht op de Amstel bij de
Omval” later onbruikbaar werd gemaakt doordat een vreemde
en minder bekwame hand er drie kaarten in etste). Maffert
exporteerde in grote aantallen naar Noord-Duitsland, waar men
in de volksmond tot laat in de negentiende eeuw sprak van
„Peter Mafferts Boek” in plaats van speelkaarten. Na opheffing
van het Edict van Nantes, dat opheffing van godsdienstvrijheid
voor de Franse hugenoten inhield, kwam de Rouaanse kaarten
maker Jean Fouquet naar Amsterdam. Hij ontplooide zich tot
een van de grootste fabrikanten. Zijn nakomelingen hebben zijn
kaartenmakerij uitgebouwd tot een van de grootste van Europa.
Op de tentoonstelling zijn enkele voorbeelden van zijn werk te
zien, die aangeven hoe zeer het Franse kaarttype hier was
ingeburgerd. Vanaf 1700 gaat het in Amsterdam bergaf. Elders
in Europa - België en Duitsland - komen kaartenmakerijen tot
bloei.
In 1969 beëndigde de laatste Nederlandse en Amsterdamse
kaartenmakerij, de Speelkaartenfabriek Nederland, zijn pro-
duktie. Voor en na de Tweede Wereldoorlog heeft deze produ
cent perioden van voorspoed gekend. De speelkaarten waren
van een dermate hoge kwaliteit, steendruk en offset hadden hun
intrede gedaan, dat het lukte zich een behoorlijk marktaandeel
te veroveren. Op „In de kaart gekeken” is de grote verscheiden
heid van de produktie van de Speelkaartenfabriek Nederland
zeer goed vertegenwoordigd.
Het leerzame van deze expositie ligt niet alleen in de unieke
geschiedkundige doorsnee of in de presentatie van een stukje
Amsterdamse huis, tuin en keukengeschiedenis. De indeling
van kaartspellen naar onderwerp levert vaak de interessantste
gezichtspunten op; het toont aan dat kaartspellen niet alleen om
amusementsredenen werden ontworpen, vaak speelden wel
degelijk het leerzame facet een rol.
Zo zijn er kaartspellen waarop allerlei historische, culturele of
sportgebeurtenissen of zelfs klederdrachten staan afgebeeld.
Ook satire, reclame of erotiek spelen wel eens een rol. Het
politieke kaartspel „Kleur bekennen” (uitg. Proost en Brandt
N.V., 1972), waarop Biesheuvel de rol van joker vervult, is een
van de vele, vaak onverwacht mooie kaartspellen, die je doen
glimlachen. „In de kaart gekeken” levert je een aardige troef
achter de hand op, wanneer een dagje Amsterdam dreigt te
verregenen en het vertier binnenshuis moet worden gevonden.
De meeste gedichten zijn langer, verha
lende over een meisje „Groenkind”, dat
als een „heksenjong” is geboren. Voor wie
zich kan inleven in de magische band die
er tussen de mens en de natuur kan
bestaan, is het een boeiend en goed
geschreven bundeltje. Het is een uitgave
van Stichting Nemerlaer, Haaren (N.B.),
tel 041X7-1279 of 1767, en daar of in
sommige boekhandels 6,90 te
bestellen.
<1
1
k
s -
J,
s
