op zoek in een
compleet doolhof
Relaties tussen ruimte en
beeldende kunst als
thema
ACTIVITEITEN
BUITEN HET PARK
i
TAAL
GROOT
PROBLEEM
$100’
Conclusie
Taalproblemen
Verwarring
!-
door F. Tiesing
Meer dan onderdak
In de hete zomer van 1968 vielen er harde klappen in
Venetië. Oproerpolitie en militairen sloegen ongenadig in op
groepen demonstrerende studenten en kunstenaars. Het
immense San Marcoplein leek meermalen op een slagveld.
Bij de bruggen rond het park Giardini di Castello hielden
zwaar bewapende soldaten de wacht. Kranten riepen om
rust en orde en de Venetiaanse middenstand zag haar
seizoenverdiensten de mist ingaan.
Veel week dit beeld niet af van wat zich tegelijkertijd in
een groot aantal Europese steden afspeelde. Er was echter
één belangrijkrijk verschil; het protest gold hier niet de
situatie aan de universiteiten; het ging om de Kunst. De
demonstranten pikten het niet langer dat in de bestaande
vorm voor de 33e keer de Biennale van Venetië gehouden
zou worden. De Biennale moest verdwijnen of zich volledig
ontdoen van haar elitaire karakter. Geen kunst voor een
bovenlaag; dat wereldje van ingewijden, kunsthandelaars
en op eüandjes-levende-kunstmakers.
S
Sap
9
I 5 i
Biennale
in Venetie
Zweedse paviljoen.
5
1
J
l
1
1
r
i
s
•4
1
i
t
1
1
l
Tot 10 oktober op het eilandje
San Giorgio Maggiore fotowerk
van de legendarische Man Ray.
n
e
e
t
j
s
e
1
Ruimte, in kunstjargon „environ
ment”, is het centrale thema van de
Biennale van dit jaar.
De dertig verschillende wijzen
waarop de deelnemende landen op
dit thema hebben gereageerd lopen
op gigantische manier uiteen. Van
body-art (lichaamskunst) tot archi
tectuur, van land-art (landschaps
kunst) tot kunst-en-techniek, van
immense objecten tot een minimale
ingreep in een bestaande situatie:
de ruimte van de verbeelding kent
geen grenzen.
Tot mijn verbazing las ik in de
krant dat er vragen zijn geste' 1 aan
de minister van CRM om de moge
lijkheid te onderzoeken deze ten
toonstelling na Venetië door het
eigen land te laten reizen. Mij leek
dat bij het bekijken vanzelfspre
kend, en van de makers heb ik
Taal is overigens toch wel een
groot probleem op deze Biennale.
In het centrale (door Italië „beheer
de”) paviljoen is een grote tentoon
stelling ingericht met als thema
.Avant-garde en sociaal-realisme in
Spanje van 1936-1976”. Een boeiend
onderwerp: de wisselwerking tus
sen kunst en politiek in een fascis
tisch klimaat en bovendien extra
actueel door de gebeurtenissen dit
jaar in Spanje. Beroerd is het dan
wel dat de expositie vrijwel ontoe-
In het Belgisch paviljoen, vlak
naast dat van Nederland, is ook een
deel van de inzending gewijd aan
architectuur. Een schriller contrast
is niet denkbaar: onvoorstelbaar
met welke nonchalance werkteke
ningen tegen de muur zijn geplakt.
Er is niet eens de moeite genomen
om de Nederlandse teksten te verta
len. Elk woord aan deze inzending
besteed, is een woord te veel.
De stenen van Richard Long in het
Engelse paviljoen.
Lang niet alle landen hebben zich
aan het thema dat overigens
door Nederland en Zweden werd
voorgesteld gehouden. In sommi
ge gevallen praten ze zich er in hun
inleiding wel naar toe, maar bij de
uitwerking lijkt het dan vaak ner
gens op. Zo kon ik bijvoorbeeld in,
de Amerikaanse inzending met de
beste wil van de wereld tussen bei
de geen relatie ontdekken. Ik vind
het ronduit gênant dat de Amerika
nen een belangrijk deel van hun
inzending besteden aan werk van
inmiddels overbekende figuren als
Warhol en Russcha. Dat teruggrij
pen toont alleen maar bloedarmoe
de aan.
Zo zijn er in het Italiaans pavil
joen een groot aantal groepen aan
wezig voor een deel representan
ten van de demonstrerende kunste
naars uit'68met projecten die op
film en video de relatie kunst-
maatschappij behandelen. Op basis
van de visuele indrukken die ik
ervan kreeg, leek het me dat dit
onderwerp zeer indringend werd
aangepakt, maar ook hier ontgaat
veel essentieels door de taalbar
rière.
Ook Israel kwam met een overbe
kende naam, maar dat was toch wel
iets anders. Dani Karavan vult in
z’n eentje het hele paviljoen met een
groot object. De manier waarop hij
dat heeft gedaan was voor mij een
van de hoogtepunten van deze Bien
nale. Direct bij het binnenkomen
word je „opgenomen” in zijn werk
en tot en met het verlaten van het
paviljoen blijft dat zo. Nergens op
gankelijk wordt als het onont
beerlijke tekstgedeelte in het Ita
liaans is gesteld. De enige uitkomst
biedt dan de (voortreffelijke) cata
logus, waarin de informatie natuur
lijk sterk is ingekort.
deze tentoonstelling heb ik sterker
het gevoel beleefd van de integratie
tussen mens-kunst-en-ruimte als
hier.
Ook andere landen laten boeien
de voorbeelden zien van de relatie
tussen ruimte en beeldende kunst.
De Duitsers Joseph Beuys en Rei
ner Ruthenbeck hebben de ruimten
van hun paviljoen „bewerkt” waar
door daar iets is ontstaan dat op
geen enkele manier te verplaatsen
valt. Hun ingrepen in de ruimte zijn
alleen in Venetië authentiek. Het
zelfde geldt voor de Engelsman
Richard Long, die door de vier
zalen van het paviljoen drie rijen
keien heeft neergelegd die hun wer
king alleen op die plaats hebben.
Wat deze kunstenaars gemeen
schappelijk hebben is dat ze tonen
op elke plaats iedere ruimte als uit
gangspunt te kunnen gebruiken en
het speciale karakter van die ruim
tes door hun eigen toevoeging c.q.
ingrepen van hun oorspronkelijke
functies te ontdoen, en daar een
nieuwe voor in de plaats te stellen.
De manier waarop dat gebeurt, de
belevenis die het oplevert is bepa
lend voor de „kwaliteit”.
Er is veel op deze Biennale, te veel
soms. Door de veelheid is het vaak
erg verwarrend. Al die verschillen
de manieren waarop het ruimtebe
grip wordt aangepakt en uitge
werkt leveren ’t gevoel op dat je
wandelt in een doolhof op zoek naar
de uitgang.
Slotconclusie? Een ding is zeker,
de Biennale is niet meer wat het
voor '68 was, alhoewel er nog heel
wat elitaire trekjes te ontdekken
vallen. Het thema is er niet hele
maal uitgekomen, maar je kunt er
Behalve in het park Giardini
di Castello, waar de paviljoens
van de dertig deelnemende lan
den zijn, speelt een groot deel
van de Biënnale zich af op ver
schillende plaatsen in de stad.
Hieronder een kort en niet volle
dig overzicht van de Biennale-
buiten-het park:
Spanje 1936-’39. Informatie in
foto’s over de Spaanse burger
oorlog. Tot 10 september in de
Accademia dei Belle Arti.
In het Museo d’Arte Modema,
ook tot 10 oktober, een prachtig
gemaakte documentaire van de
Werkbund. De Werkbund is een
organisatie van industriële en
architectonische vormgevers in
Duitsland, Zwitserland en Oos
tenrijk, die het begrip doelmatig
heid als uitgangspunt bij hun
werk hanteren. Tot op de dag
van vandaag de Werkbund
werd opgericht in 1907 laat zij
zien tot welke zinnige resultaten
hun opvattingen hebben geleid.
Europa-Amerika (31 juli-10
oktober). De architectuur van
twee werelddelen gedurende de
laatste jaren. De Nederlandse
architecten Hertzberger en Van
Eijck nemen aan deze expositie
Tot slot in deze greep uit het
totaal mag niet onvermeld blij
ven het Archivio Storico delle
Arti Contemporanee. Eenprach-
tig lange Italiaanse naam voor
een zeer boeiend documentatie
centrum in opbouw van de
hedendaagse kunst. In boeken
en dia's, op microfilm, video en
in portefeuilles is het een (voor
publiek toegankelijk) centrum
aan het worden, dat bij mijn
weten zijns gelijke in Europa
niet kent. Het is ondergebracht
in een van de talloze prachtige
paleizen aan het Canal Grande.
Design. Werk van de vooraan
staande ontwerper Ettore Stott-
sass in het Museo Correr op het
San Marcoplein. Voorbeelden
van bijzonder knap ontwerp-
werk voor Olivetti. Daarnaast
fantasieën over toekomstmeube-
len en woonomgeving, waarvan
je wenst dat ze nooit werkelijk
heid worden. Technologische
verbeeldingen die zo afschrik
wekkend zijn, waarin zo weinig
plaats is voor het natuurlijke,
dat het te hopen is dat Stottsass
ze als waarschuwing of satire
bedoeld heeft.
deel. Plaats: Magazzine del Sale
alle Zattero.
Acht jaar na de rellen was aan de
vooravond van de opening van de
37e Biennale nauwelijks iets van
protest merkbaar. Integendeel; een
orkest van Zwitserse dilettanten
trok vrolijk herrie makend in uit
bundige kostuums over hetzelfde
San Marcoplein waar eens de klap
pen vielen. Drommen toeristen kre
gen ze mee op hun rattevangers-
tocht.
i
i
i
r
t
ft
t.
I.
e
e
I
ft
ft
l,
e
•t
n
r
e
De meningen over een nieuwe
formule voor de Biennale waren
verdeeld. Over één ding was ieder
een het eens: na 1968 kon de Bien
nale nooit meer worden wat ze
geweest was.
Zo heeft Zweden, samen met Fin
land en Noorwegen, de groep Ara
rat gestuurd die zich bezighoudt
met de relatie kunst-techniek-
milieu. Zwitserland legt het accent
op het kunstonderwijs en de veran
deringen daarin. Het is bovendien
het enige paviljoen waar bezoekers
De beide films geven een beeld
van enerzijds de kwantitatieve
wederopbouw in flitsende beelden,
anderzijds wat het vaak ang
stige resultaat daarvan is gewor
den. Het sympathieke van de expo
sitie is dat ondanks de grote hoe
veelheid experimenten die getoond
worden, geen arrogante indruk
wordt gewekt,hoe goed wij het wel
doen”. Veel eerder wordt duidelijk
gemaakt dat het dringende nood
zaak is bij bouwen, veel meer dan
gebeurt, met de sociale functies van
wonen rekening te houden.
Ambiente-Arte (ruimte-kunst).
In een deel van het Italiaanse
paviljoen is een overzicht
gemaakt van de manier waarop
kunstenaars het gegeven „ruim
te’’ in hun werk betrekken. Dus
niet het schilderij of een beeld
houwwerk in traditionele zin,
maar de omgeving als uitgangs
punt. Van ruimtelijke inrichtin
gen van Mondriaan en Van
Doesburg via Yves Klein en
Christo (de man die ooit bergen
„inpakte’’) tot en met acht
(levende) paarden in een zaal.
Een boeiend en logisch over
zicht van een actueel thema in
de beeldende kunst.
Het resultaat van die bezinning is
dit jaar voor het eerst goed duide
lijk geworden. Door twee aspecten
is de Biennale veranderd. Niet lan
ger individuele inzendingen van de
deelnemende landen het uitgangs
punt, maar is een thema de binden
de factor geworden. Daarnaast is
de gerichtheid op de geïnteresseer
de bezoeker verschoven naar
„gewone mensen”. Of de nieuwe
doelstellingen nu ook de garantie
inhouden voor een optimale toegan
kelijkheid van het fenomeen kunst?
Was het maar zo simpel.
inzending, want waarom zouden we
daar niet mee beginnen, heeft het
ruimte-thema vertaald naar woon
omgeving. Geen beeldende kunst
dus. In het wondermooie paviljoen
van Gerrit Rietveld heeft grafisch
ontwerper Jan van Toorn met foto’s
van Willem Diepraam en Joost
Guntenaar een „documentaire”
gemaakt naar een idee van bouw
kundig ingenieur Tjeerd Deelstra
en de kunsthistorici Hein Reedijk
en Gijs van Tuyl. Hans Keiler
maakte er met archiefmateriaal
twee tien minuten durende films
bij.
Een keus dan maar uit deze enor
me grabbelton. De Nederlandse
In de Chiesa di San Lorenzo
tot 10 oktober een uitermate
boeiende tentoonstelling over
architectuur in Italië tijdens de
fascistische periode. Een nogal
huiveringwekkende expositie
die laat zien welke invloed (ver
keerde) politieke denkbeelden
kunnen hebben op de vormge
ving van onze leefwereld.
Wie het totaal van deze Biennale
op zich laat inwerken, beleeft een
enorme sensatie die eindigt in een
bijna complete verwarring. En dat
kan ook niet anders. In een paar
dagen zo’n dertig tentoonstellingen
bekijken is een volstrekt onmogelij
ke zaak. Het overschrijdt een fiks
aantal keren de grenzen van het
menselijk opnemingsvermogen.
maar vreemd genoeg maakt het ook
een paar dingen glashelder.
begrepen dat ze daar bij de monta
ge al rekening mee hebben
gehouden.
Gedurende de hele periode
van de Biennale (tot 10 oktober)
vinden in het complex van de
oude marinewerf op het eiland
Gidudecca (pal tegenover het
San Marcoplein) een groot aan
tal kleine tentoonstellingen en
theatervoorstellingen plaats.
Een compleet programma is in
het park verkrijgbaar.
misschien maar beter niet aan den
ken wat het geworden zou zijn als
alle dertig landen zich er aan
gehouden zouden hebben. De ope
ning naar „gewone mensen” is er,
zelfs letterlijk: in een van de muren
rond het park is een gat dat verbin
ding heeft met de woonwijk. Toen
ik er door ging wilde ik een foto
maken van de mensen die er op
straat zaten. Een oude vrouw
sprong op en probeerde het te ver
hinderen: „Mijn misère moet je
niet fotograferen, dan moet je daar
zijn”, waarbij ze nadrukkelijk
wees in de richting vanwaar ik
kwam.
Tussen '68 en'nu is er ook wel het
een en ander veranderd. Na het
oproer kreeg de leiding van de
Biennale van de Italiaanse overheid
de opdracht om eens diep na te
denken over een nieuwe formule
voor het spektakel. „Vermaat
schappelijking” moest bij dat den
ken het trefwoord zijn.
„Meer dan onderdak” is de titel
waarmee een overzicht wordt gege
ven van de experimentele woning
bouw in ons land. Het grote pro
bleem bij dit soort tentoonstellin
gen is dat er veel bij verteld moet
worden. Kijken en ook nog lezen is
iets wat de meeste mensen al gauw
opgeven. Het is te hopen dat dat
hier niet gebeurt, want, laten we het
maar kort zeggen, het is een voor
treffelijke expositie geworden.
Wandgrote collages van foto’s
geven een chaotisch geordend over
zicht van de manier waarop wij
wonen, heldere teksten in een uit
muntende typografie laten weten
dat wonen meer dan alleen een
onderdak is.
zelf aan het werk kunnen gaan.
Rusland toont op idioot grote foto
panelen met socialistisch-
realistisch beeldhouwwerk overtui
gend aan dat de staat er nog altijd
de dienst uitmaakt wat kunstopvat
ting betreft.
m
Kunst is een afspiegeling van de
wereld waarin wij leven; het heeft
er alle kenmerken van. Net als onze
samenleving is de kunst een groot
deel van haar zekerheden kwijtge
raakt. Het laat zich allang niet
meer in een lijstje vatten of op een
sokkel zetten. Net zo min als het
zich laat vangen in een definitie.
Kunst kent geen pasklare
omschrijving; begrippen als
„mooi” en „lelijk” werken niet
meer. Kunst kent alleen maar func
ties. Talloos vele. Het schilderij is
uit de lijst gestapt en het beeld
houwwerk van z’n sokkel: kunst is
de ruimte ingegaan.
Arbeiders houden siesta (links)
en een sculptuur voor het
n A,
