Regie van Rademakers en camerawerk van De Bont van grote allure
Dramatiek van een eerste
grote liefde in Deep End
[füvk
1
film
in Amsterdam
I1 u
Geraffineerd gebruik van kleur door Jerzy Skolimowski
Prolongaties en reprises
18
19
FILMS
19 7 6
V R IJ D A G
1 0
SEPTEMBER
Zwartboek
st
ral.
>-
s
en-
t 56
60
te
der
ling
IN EEN OPENBARE badgelegenheid annex zwembad komt de 15-jarige
Mike werken. Hij leert er het meisje Susan kennen. Susan wordt zijn eer
ste liefde. Het is een sexy uitdagend meisje van 23 jaar en zij kent de
kneepjes van het vak in het badhuis. Ze brengt de jeugdige nieuwkomer
snel aan het verstand dat de badende cliënten er graag een extraatje voor
over hebben „als je het spel even meespeelt”. De jongen, groeri als lente-
gras, raakt er nogal geshockeerd door. Hij wordt door de wulpsheid in het
badhuis wakker geschud uit zijn schooljongensdromen en Susan is daarbij
de stimulerende kracht. Zo begint de film Deep End, de nieuwste van de
in Polen geboren cineast Jerzy Skolimowski. Deze week gaat Deep
End in Cinétol in Amsterdam in première.
Inlevingsvermogen
(Van onze kunstredactie)
MULTATULI’S belangrijkste
werk de Max Havelaar heeft de
pech dat de meeste Nederlanders
die het gelezen hebben, dat onder
dwang deden en op te jeugdige
leeftijd. Een verplicht nummer
voor de literatuurlijst waaraan
middelbare scholieren slechts zel
den goede herinneringen bewaren.
Dat is jammer, want het is onte
genzeglijk een van de beste boeken
die er in ons taalgebied ooit ge
schreven zijn. Terécht heeft Wil
lem Frederik Hermans ooit over
Multatuli geoordeeld dat het de
enige Nederlandse auteur is die
meer dan 100 jaar interessant is
gebleven.
|ihi
Oh
D
Max Havelaar met waardigheid uitgebeeld
K.P.R.
ïhting.
i dure
De jongen en het meisje (John Moul
der-Brown en Jane Asher) in het leeg
gepompte zwembad.
sprong naar volwassenheid zonder al te
veel opsmuk bestaan.
KO VAN LEEUWEN
taalt
I!
astigd
ibouw
skerfc-
2age-
isvan
pend.
ax dér-
llingen
heren-
ing.
antie.
Wraak blijft een geliefd thema voor
de westerns. Dat is ook weer het geval
in „The outlaw Josey Wales”, die deze
week zijn Nederlandse première beleeft
en te zien is in Cineac Damrak 1.
Gedurende een theepauze die is inge
last tijdens de toespraak tot de hoofden
van Lebak heeft Havelaar (links), ge
speeld door Peter Faber, een onderhoud
met.de controleur Verbruggen (Krijn ter
Braak).
Naast de vele prolongaties die weder
om een fors stempel drukken op de
Haarlemse bioscoopprogramma’s, draait
in Frans Hals „Magnum Force”, een
film waarin Clint Eastwood als oprecht
politieman de strijd aanbindt tegen vier
van zijn collega’s. Deze hebben onderling
een soort moordbrigade gevormd, die
moet afrekenen met schurken die op de
een af andere manier buiten schot we
ten te blijven. Dat levert spannende
momenten op. De film is een losstaand
vervolg op „Dirty Harry”, waarin East
wood ongeveer het tegendeel liet zien.
HET SLOT VAN DEEP END is fataal.
Maar het is ook luguber, juist omdat het
einde van Susans leven eigenlijk het
gevolg is van een machteloze handeling
die een ongeluk tot gevolg heeft. Wan
neer Susan na het vrijen op de bodem
van het lege zwembad Mike wil verlaten
Deze week voor de jeugd (zaterdag-
zondag -en woensdagmiddag) in Studio
„Sjors en Sjimmie en de rebellen” en in
Palace „Wil de echte Zora opstaan”.
DE CATEGORIE van films die lange
tijd op het programma blijven staan
lijkt deze week te worden aangevuld
met Barry Lyndon (in Calypso) en The
girl can’t help it (Ceintuur).
Trekkers zijn er ditmaal opnieuw In
grote getale. Zoals One flew over the
cuckoo’s nest, voor de 22e week zowel in
Alhambra als in Nöggerath. De Uitkijk
prolongeert Tachella’s „Cousin, Cousine”
voor de 17e week en sen dergelijke duur
lijkt ook Next stop Greenwich Village te
halen in Rivoli. Prolongeringen zijn er
verder van All the President’s men in
Alhambra 2 en Tuschinsky 2, van Wan
Pipel (Bellevue- Cinerama), Taxi Driver
(Calypso Club), The Party (Cineac), Fa
mily Plot (Cinema Int.) en The good, the
bad and the ugly (Du Midi). André van
Duin’s pretfilm haalde in Rembrandt-
plein-theater de vijfde week, Robin and
Marian in Rialto de derde week.
Voorts blijven op de agenda staan A
woman under the influence (Studio K),
Papillon (Tuschinsky 3) en een drietal
min of meer hardporno films, te weten
French Blue en Deep Throat (respectie
velijk in City 3 en Leidseplein-theater
met Parisien). The Movies herhaalt het
volledige Goretta-programma (L’lnvitati-
on, Pas si méchant que qa en Le fou).
Tenslotte een keus uit de reprises:
Dogday afternoon in Cineac Damrak 2,
King Kong in Flora,,,Ninety-two in the
shade” in Tuschinsky 4 en de uit 1946
daterende Hitchcock-thriller Notorious.
SKOLIMOWSKI koos voor deze film
twee formele uitgangspunten als steun.
Ten eerste het zwembad waarin geen
water meer staat. Het dient als decor
voor de bloedige afloop van het verhaal.
Het biedt ook de mogelijkheid het effect
van afstandelijkheid te bereiken door
middel van een camerastandpunt van
bovenaf. Die opzet is prachtig gelukt en
dat heeft de film gevrijwaard voor een
overdreven en melodramatisch einde. De
tweede steunpilaar, het kleurcontrast,
heeft Jerzy Skolimowski nog geraffi
neerder gebruikt. De naargeestigheid van
het volkse badhuis, waar elke duidelijke
kleur is teruggedrongen door verwaarlo
zing, biedt ten volle gelegenheid met
kleur te spelen en te contrasteren. Sko
limowski heeft heel opvallend het we
zenlijke van kleuren in deze film weten
uit te buiten. Het is bijna enerverend te
zien hoe hij die als contrasten benut en
ze niet misbruikt om alleen maar tot
fraaie idyllische plaatjes te komen. Te
gen het harmoniërend grauw spat het
geel van Susans lange plastic regemantel
steeds weer naar voren, maar ook het
rood, aan het eind gebruikt als menge
ling van bloed en verf, werkt meer dan
dominerend.
mige spel van Faber doet. Krijn ter
Braak speelt een prachtig laffe contro
leur Verbruggen die aanmerkelijk nega
tiever moest overkomen dan in het boek.
Uitstekende rollen worden ook neergezet
door Rutger Hauer, Frans Vorstman en
Carl van der Plas.
Het dient echter toegegeven dat het -
hoe briljant ook de niet erg filmge-
nieke apotheose was. Gerard Soeteman
heeft met zijn scenario een paar uiterst
scherpzinnige ingrepen bedacht om Fons
Rademakers in staat te stellen het even
wicht te herstellen. De belangrijkste
daarvan is dat de beroemde vertelling
van Saïdjah en Adinda, die in de roman
geheel opzichzelf stond, nu gebruikt
wordt als bindmiddel. Het tweetal is nu
overgeplaatst naar het Lebakse en daar
zijn zij het die bij Havelaar komen
klagen over het hun ouders aangedane
leed. De ontwikkeling van hun eigen
tragedie wordt over de hele film uitge
smeerd, daardoor alleen het thema van
hun onderlinge trouw (ze hadden in de
roman drie jaar op elkaar gewacht om
te kunnen trouwen )is komen te verval
len.
Van een andere losse vertelling uit het
boek, de fabel van de Japanse steenhou
wer, is slechts in het begin in de film
terecht gekomen, als Tine de kleine Max
(en Adinda die in huis is opgenomen)
een verhaaltje voorleest voor het slapen
gaan. Ook dit verhaal wordt qua intentie
zodoende ontkracht en gedegenereerd tot
een herkenningspuntje voor degenen die
het boek hebben gelezen. De zwaar lite
raire toespraak aan de hoofden van
Lebak komt minimaal geschonden te
voorschijn en wordt heel slim even
lucht verschaft met een ingelaste theep
auze
Geprolongeerd zijn „André van Duin”
in Lido, welk theater in de nachtvoor-
stellingen afleiding bezorgt met „Pikant
gevri jin de alpen”; Hitchcock’s „Family
Plot” in Luxor; „Taxi Driver” in Studio;
„De langste dag” in Cinema Palace en
„Drie dagen van de Condor” in Roxy. In
Palace blijft ’s nachts „De apen grijpen
de macht” draaien.
Toen Douwes Dekker in Lebak neer
streek, trof hij een door zijn voorganger
aangelegd dossier aan met grieven van
de bevolking. Aanvankelijk had hij dit
zwartboek willen negeren om met een
schone lei de opbouw van het verarmde
district ter hand te nemen. Tot hij
bemerkte, dat de regent zelfs na her
haalde waarschuwingen niet van zins
was zijn funeste privileges op te geven
en het in de ogen van Douwes Dekker
waarschijnlijk werd dat de voorganger
werd vergiftigd, omdat de regent had
willen aanklagen. De voortvarende assis-
tent-resident besloot er een zaak van te
maken en verzocht zijn onmiddellijke
chef om een opdracht de regent in
hechtenis te nemen. Deze chef, die zich
naar het schijnt door de regent van
minnaressen liet voorzien, stemde niet
toe, maar poogde de kwestie te sussen.
Douwes Dekker zocht het toen meteen
hogerop, maar in plaats van toestem
ming en een compliment ontving hij een
bericht van overplaatsing. Hij nam ont
slag en begaf zich naar Batavia om de
HET BEGIN VAN de film dreigt even
naar een pseudo-erotiek af te glijden die
fataal zou kunnen zijn. Het blijkt
slechts een aanloopje, essentieel om de
grote afstand in levenservaring tussen
de jongen (John Moulder-Brown) en het
meisje (met schitterend raffinement ge
speeld door Jane Asher, bekend als
ex-vriendin van Paul McCartney) zonder
omhaal te verduidelijken. Het verveloze,
grauwe, verwaarloosde zwembad vormt
daarbij als plaats van handeling een
bijna symbolisch decor waartegen zich
de onttakeling van de gevoelens van de
jongen afspelen. Die gehavende entoura
ge betekent voor de nog weinig vermoe
dende schooljongen de doorgang naar de
wereld van de volwassene.
DE JONGEN KOESTERT al vlug een
oprechte liefde voor het meisje Susan,
dat er verholen plezier in schept hem te
confronteren met de prive-baadsters. De
jongensdroom van Mike blijft op dat
punt lang ongeschonden, al dreigen er
wel steeds forse scheuren in te ontstaan.
Susan heeft namelijk al een verloofde
en daarnaast een oudere vriend. De
laatste blijkt Mike’s gymnastiekleraar
van school te zijn. Susan is voor de
gevoelens van Mike onbereikbaar. Wan
neer het er tegen het slot van de film
op gaat lijken dat de grote wens van de
jongen Susan te bezitten in Vervulling
zal gaan - hij vrijt met haar op de
bodem van het leeg gelopen zwembad -
betekent dat alleen maar het voorspel
tot een fataal einde.
gouverneur-generaal te spreken te krij
gen en werd niet ontvangen.
In 1860, toen hij inmiddels zonder
bevredigend resultaat achtereenvolgens
geprobeerd had terug te keren in over
heidsdienst en zich als planter, te vesti
gen, waarna hi j berooid naar Europa
was teruggekeerd, werden deze Lebakse
gebeurtenissen ze voltrokken zich in
minder dan drie maanden door Dou
wes Dekker onder het pseudoniem Mul-
tatuli beschreven in een boek, waarin
hijzelf onder de naam Sjaalman op
treedt en de lotgevallen van een Max
Havelaar geheten assistent-resident aan
biedt aan een in koffie handelende vroe
gere schoolvriend.
Het boek sloeg destijds in als een
bom, bracht zelfs heftige kamerdebatten,
teweeg en hoewel Multatuli’s vijanden
talrijker, of in elk geval luidruchtiger,
bleken dan zijn medestanders, is het een
belangrijke aanleiding geweest dat in
Indië korte tijd later het cultuurstelsel
werd afgeschaft.
Er is nog steeds geen einde gekomen
aan de discussie over de beweegredenen
voor Multatuli om zijn Havelaar te
schrijven en over de juistheid van zijn
klachten, voor zover daarin de Neder
landse ambtenarij partij was. Zijn heftig
pleidooi voor rechtvaardigheid voor de
Javaan, schreef hij in eerste instantie
om brood te kunnen kopen en het was
ook een heftig pleidooi voor eigen eer
herstel. Het wordt tegenwoordig hoogst
onwaarschijnlijk geacht dat Douwes
Dekkers voorganger werkelijk vergiftigd
werd, zoals men ook betwijfelt dat zijn
chef werkelijk zo corrupt was als hij in
de roman wordt afgeschilderd. Het is
zelfs juist die chef Slijmering in de
roman -geweest die Douwes Dekkers
familie na ontslag nog een tijd gastvrij
heid verschaft heeft.
Maar wel werd het heel snel duidelijk
dat het in 28 dagen tijd geschreven
boekwerk briljant was en voor z’n tijd
ongehoord modern. Niet alleen vanwege
de meningen die Multatuli er in venti
leerde, maar ook vooral vanwege de
geniale compositie. Vergelijkt men de
roman met de film, dan is het eerste,
wat opvalt, dat Rademakers geen kans
gezien heeft die structuur over te ne
men. Het boek is geschreven als een
„declamatio”, een regelrechte toespraak
tot de lezer, waarbij het curieus is aan
te tekenen dat die ene keer dat een
Nederlands schrijver eerder echt inter
nationaal niveau bereikte, dat in dezelf
de stijlvorm gebeurde: Erasmus met zijn
lof der Zotheid.
In de Max Havelaar is voortdurend de
schoolvriend Droogstoppel aan het
woord, de personificatie van de hypo
criete, calvinistische, Hollandse handels-
geest. Droogstoppel krijgt het „pak van
Sjaalman” in handen, wat hem ontzet
tend affronteert en hij geeft daarvan een
aantal geminachte - stijlproefjes ter
ondersteuning van het eigen betoog over
koffie ter inzage: het eigenlijke ver
haal, dat telkens weer door Droogstoppel
onderbroken wordt. Aan het eind schopt
de feitelijke schrijver, Multatuli, alsof
de emotie hem te machtig geworden is,
zijn vertellersfiguuif het toneel af en
begint zelf een redevoering die recht
streeks aan koning Willem II gericht is
en die het absolute hoogtepunt vormt
van begeesterde retoriek in de Neder
landse letterkunde.
Fons Rademakers heeft dat ook aan
gevoeld en Multatuli’s chef d’oeuvre een
verfilming gegeven die het waardig is.
Drie jaar heeft hij aan Max Havelaar’s
wedergeboorte op celluloid gewerkt, 2,5
miljoen gulden werd erin geïnvesteerd
(met een meerderheidsbelang voor de
Indonesische co-producent). Het prachtig
geslaagde resultaat is nu in 20 Neder
landse bioscopen te aanschouwen als een
„avond vullende’ ’voorstelling die maar
liefst 2 uur en 50 minuten duurt.
Multatuli is het pseudoniem (het bete
kent: ik heb veel geleden) van Eduard
Douwes Dekker die op 35-jarige leeftijd
in 1856 benoemd werd als assistent-
resident van Lebak, het moeilijkst be
stuurbare district van Java, waar de
„Indische administratie” in takt was ge
laten. Dat hield een feodaal sultanaat in,
met een Indische regent (de adhipatti)
aan het hoofd, wiens macht dan weer
gecontroleerd werd door de Nederlandse
ambtenarij. De wantoestanden die aan
het heersende gewoonterecht (de Adat)
gepaard gingen, werden doorgaans ge
doogd, zolang de Hollanders er zich niet
door geschaad voelden. In Lebak werd
van de regent op grond van zijn status
verwacht dat hij honderden familieleden
onderhield en overal moskeeën bouwde.
Daartoe was hij slechts in staat door de
bevolking te dwingen tot het verrichten
van werkzaamheden die niet vergoed
werden en het afstaan van goederen die
niet betaald werden.
te spreken, toe te schreeuwen, een roe
pende in de woestijn. Waarbij hij toch
weer overstemd wordt als plotsklaps ge
sneden wordt naar de afstotende bijeen-
- komst in de kerk van dominee Wave
laar, waar we (voor het eerst sinds het
begin van de film) Droogstoppel en zijn
soortgenoten
blèrend met
schandelijke huichelachtigheid, bar
boos begeleid met orgelgeweld. Een slo
takkoord dat lang naklinkt.
Over het algemeen wordt in de film
redelijk tot zeer behoorlijk geacteerd.
Peter Faber bevestigt zijn acteertalent
dat hij al eerder liet zien in Rooie Sien,
Keetje Tippel, De laatste trein en Alle
dagen feest. In Max Havelaar geeft hij
nooit te nadrukkelijk vorm aan de am
bivalenties die zowel in de roman als in
Douwes Dekker’s eigen leven te onder
kennen zijn. Humaan of meedogenloos,
lucide of wereldvreemd, taktvol of
drammerig met zelfs tegenover de trotse
vitaliteit in Indië de geslagen hond die
zijn pakje manuscripten aan juist de
minst geïnteresseerd denkbare Droog
stoppel afstaat.
Vooral van Indonesische zijde wordt
magnifiek tegenspel geleverd: Elang Mo
hamed Adenan Soesilaningrat als de re
gent, Rima Melati als de snel weduwe
geworden vrouw van Havelaar’s voor
ganger en tal van sublieme acteurs in de
kleinere rollen. Enigszins tegenvallend is
de rol van een krijtbleek opgemaakte
Sacha Bulthuis in Havelaar’s als de al te
liefhebbende echtgenote die met haar
inbreng eerder afbreuk aan het onstui-
Clint Eastwood tekende zowel voor de
hoofdrol van Josey Wales als voor de
regie en speelt een eenvoudige landar
beider wiens vrouw en kind tijdens de
Amerikaanse burgeroorlog tussen de
Noordelijke- en Zuidelijke staten door
rondtrekkende soldaten op bloedige wij
ze om het leven worden gebracht Josey
sluit zich aan bij een bende onder lei
ding van een zekere Fletcher (John
Vernon), maar wil zich niet overgeven
als de Noordelijken de oorlog winnen en
hij blijft op zoek naar de moordenaar
van zijn vrouw en kind.
Er wordt een prijs op zijn hoofd gezet
en de tocht van Josey laat een spoor
van bloed achter. Het wordt een soort
„zwaan kleef aan”, want in de loop van
het verhaal sluiten zich steeds meer
mensen, om verschillende redenen, aan
bij de ronddolende outlaw. Een wat
vreemd samengestelde familie is het ei
genlijk als dan het grote moment is
aangebroken: de ontmoeting tussen Jo
sey en de moordenaar van zijn gezin.
„The outlaw Josey Wales” is een aar
dige film geworden al valt het geheel
door de mand als Eastwood een beetje
neigt naar Leone’s „Once upon a time in
the west’ ’en af en toe een flash-back
gebruikt om de kijker er aan te herin
neren waar het nou allemaal om begon
nen is. Gebruikte Leone deze flash-backs
als een spanningselement die tot een
climax leidden, in „The outlaw Josey
Wales” zijn het overbodige gedeeltes ge
worden.
Daar staat tegenover dat van Multatu-
lie’s meesterlijke slotbetoog dus weinig
gered wordt, werd, maar wat Radema
kers daarvoor in de plaats geeft, heeft in
cinematografisch opzicht bijna dezelfde
allure: Havelaar die niet door de gou
verneur-generaal ontvangen zal worden,
loopt toe op een aan de wand hangend
portret van Willem III en begint het toe
Nieuw in Haarlem is ook „Haevy
Traffic”, een tekenfilm vol pikanterie
van dezelfde makelij als de vermaarde
„Fritz the Cat”. „Heavy Traffic” is te
zien in de nachtvoorstelling van Luxor.
In de nachtvoorstelling van Roxy draait
Polanski’s „Chinatown”, een intrigerende
misdaadfilm waarin Jack Nicholson de
hoofdrol speelt en waarin Polanski zelf
ook een rol voor zijn rekening neemt.
Schietgeweld ook 's nachts in Frans Hals
in „Arizona Colt”, een reprise.
Belangrijk voor het visueel compense
ren van wat literair gemist moest wor
den is het evenwicht tussen de camera
regie van Rademakers en het fotografi
sche inlevingsvermogen van Jan de
Bont. Max Havelaar is welhaast on
waarschijnlijk mooi opgenomen met een
grote zorg voor het evenwicht in de
juiste kleuren. Steeds is er voor gezorgd
dat de kleuren op elkaar worden afge
stemd waarbij heel duidelijk wordt ge
kozen voor een enkele, overwegende
hoofdkleur. Naast het afwisselend don
ker en mistig groen van het landschap
wordt die vaak ook in de uniformen en
andere kledij gezocht.
Men meent niet dat men zich te
buiten gegaan heeft aan ondoordacht
„schönfilmerei”, want in de beeldcompo
sities en blikvelden van de camera, tij
dens de scènes die spectaculair hadden
kunnen- worden in de goedkope zin van
het woord, is juist een frapperende te
rughoudendheid betracht die de film een
soms bijna documentair aanzien geeft.
Iets wat zijn hoogtepunt krijgt als Saïd-
ja ip een door KNIL-huurlingen platge
brande dessa zijn Adinda vindt in een
massagraf. De associatie met My Lai is
onmiddellijk aanwezig. En je zou Rade
makers bijna verdenken van het kunst
matig leggen van buiten de Max Have
laar gelegen verbanden, als je niet zeker
wist dat die scène exact zo beschreven
was door een Nederlander die de wereld
100 jaar vooruit geweest is.
om naar haar verloofde te gaan, uit de
jongen zijn gevoel van machteloosheid
door de laag boven het bad hangende
lamparmatuur een zwieper te geven. De
lamp raakt Susan te hard tegen liet
achterhoofd.
DEZE KORTSTONDIGE liefdesge
schiedenis is door Skolimowski geplaatst
in een door hem gecreëerd Londen van
de late jaren zestig. Een kwasi-swingen-
de stad, die in werkelijkheid een ont
luisterd beeld oplevert. Even ontluisterd
als het badhuisinterieur trouwens. Het is
een interessante achtergrond, dat wel,
maar je zou je kunnen afvragen of het
hele verhaal wel reëel aanvaardbaar is.
Met name de introverte ingetogenheid
van Mike in het begin van de film, die
nogal schril afsteekt bij de geëtaleerde
gevoelens van zijn leeftijdgenoten die
het zwembad bezoeken, roept wat twij
fels op.
DEEP END is wel een afwisselende
film geworden. Naast het spelen met
menselijke gevoelens heeft Skolimowski
gezorgd voor directe en ontwapenende
humor. Zoals de prostituee in het bor
deel waar Mike met een blote reclame-
pop in zijn armen verzeild raakt, bij
voorbeeld. Die vrouw heeft een been in
het gips en verricht haar liefdesdiensten
daarom voor half geld. Maar de film
balanceert ook op de rand van droom en
werkelijkheid. Mike droomt ervan met
Susan te vrijen. Met de gefotografeerde
reclamepop, die op Susan lijkt, duikt hij
ook een keer het zwembad in en ver
beeldt zich dan met Susan door het
water te glijden. Dat is een nogal naief
gefilmde scène, die misschien wat uit de
toon valt.
JANE ASHER en John Moulder-
Brown zijn beiden goed gekozen figuurt
jes. Jane als het pop-achtige wezentje
dat haar vrouw-zijn provocerend uit
draagt (ook tegenover oudere vrouwen)
en John als de uiterst gevoelige Mike
die het grote verdriet van zijn eerste
liefde beleeft. Deep End wordt in pops-
feer begeleid door zanger Cat Stevens en
zo blijft de sfeer van de tiener en zijn
weer terugzien, psalmen
authentieke teksten van
en
