snel
n
succes
bewaren of vernietigen?
jrs
s
Opzien
barend
Na overwinning
op gevreesde ziekte
E
I
Inenting gevaarlijker
I
rik
Ethiopië
nog pokken-
Alleen in
ily
7 - w|
t 32
Uniek
doer Pieter Bok
Nuttig maken
I
I
inden
h 4
Een opzienbarende overwinning van over de gehele wereld samenwerkende weten
schappelijke veldwerkers stelt binnen zeer korte tijd juist door die zege de wetenschap en
ook de natuurbescherming voor een ernstig en principieel dilemma: moet het menselijke
pokkenvirus na uitbanning van de ziekte in de gehele wereld op enkele plaatsen onder
zware bewaking worden geconserveerd of moet men het virus volledig laten uitsterven
zonder de mogelijkheid het ooit weer langs kunstmatig weg tot stand te brengen wanneer
men het nodig zou hebben?
ven dooi
soneels-
331887
ig vand'
550
De Wereld Gezondheids Organisatie van de Verenigde
Naties (WHO) startte in 1967 een wereldwijde strijd tegen de
pokken, die op dat moment nog endemisch voorkwamen in
meer dan 30 landen. Thans is het zover, dat alleen in enkele
dorpjes in Ethiopië deze ernstige op zichzelf ongeneeslijke,
meestal dodelijke en altijd verminkende ziekte nog wordt
aangetroffen. De rest van Afrika evenals alle andere
werelddelen zijn pokken-vrij. Ook Ethiopië hoopt men nog
dit jaar geheel van de plaag te hebben bevrijd, waarmee de
mensheid een wereldwijde en definitieve zege zou hebben
behaald op een gesel die in de loop der eeuwen miljarden
slachtoffers heeft gemaakt.
i
fL.
i
LI
■fc».
en
POKKENVIRUS
ifslei-
Venn;
□ekt voc
I
■aliteit
:man-
ens aan
ins adres
rtechnié
Kvoord'
mtakt
i, tel.
In ons land is vaccinatie een reeks decennia verplicht geweest. Het
„pokkenbriefje" was een onmisbaar’ document in het leven. Men kon
alleen op pricipiële (godsdienstige) bezwaren onder de pokkenprik
uit, maar dat leverde later in het leven veelal praktische moeilijkhe
den op, onder meer bij buitenlandse reizen.
De wettelijke verplichting voor het ondergaan van een pokkenvac
cinatie in hét eerste levensjaar is in ons land opgeheven op 28
november van het vorige jaar. Toen waren er echter nog landen die
een vaccinatiebewijs van minder dan 14 jaar geleden eisten om
vreemdelingen binnen te laten, zoals in Australië het geval was. Nu is
dat in geen enkel land meer zo.
Andere landen dan Nederland waren al eerder overgegaan tot het
laten schieten van de vaccinatieverplichting. Dat was niet een gevolg
van onvoorzichtigheid, maar omdat vaccinatie, hoe goed als voor-
Een andere, meer hypothetische
mogelijkheid om het menselijke
pokkenvirus nuttig te maken is het
zorg ook, zelf gevaren meebrengt. In een niet onaanzienlijk percenta
ge treedt namelijk, vooral bij ouderen een veelal dodelijke complica
tie op bij vaccinatie, namelijk encefalitis of hersenvliesontsteking.
Hoe hoog dit percentage precies is, valt uit de beschikbare gegevens
niet af te leiden. Illustratief zijn echter de volgende cijfers.
Tussen 1960 en 1970 deden zich in Europa 391 gevallen van pokken
voor, waarschijnlijk door 28 afzonderlijke importen. West-Duitsland
had toen met 65 gevallen te maken, Engeland met 45. Van die 391
gevallen in Europa stierven er „slechts” 22 aan de ziekte, maar in
diezelfde tijd gingen 27 levens verloren (hoofdzakelijk van kinderen
die uit wettelijke verplichting werden gevaccineerd) als gevolg van
de inenting.
In 1971 liet West-Duitsland de verplichting tot inenting vallen,
welke verplichting was ingevoerd na de epidemie na de Frans-Duitse
oorlog van een eeuw daarvoor die ruim 60.000 dodelijke slachtoffers
eiste. In de Verenigde Staten verviel de verplichting kort daarna.
Daar hadden in het verleden de pokken onder de Indianen een
slachting aangericht, die volgens sommige historici meer dan anti-
raciale acties van blanken het indianenras op de rand van uitsterven
heeft gebracht.
iking va
je mee1
nMEAC
t enige
ca 20 e
it bekwa
een fijna -
svul-
jer
omdat wij nog slechts uitermate
weinig weten over de natuurlijke
relaties en het natuurlijk gedrag
van virussen. Aangezien virussen
waarschijnlijk een enorme belang
rijke rol spelen in het optreden van
ziekten en de gezondheid in het
algemeen en bij fundamentele
levensprocessen, is het eigenlijk
misdadig, een virussoort, die de
sleutel zou kunnen vormen voor tal
van problemen, zonder meer onher
roepelijk te vernietigen
is ervan overtuigd, dat in die pro
cessen vooral de virussen een grote
rol zullen spelen. Het lijkt daarom
volkomen onjuist, een virussoort uit
te roeien als men nog niet weet, wat
dit specifieke virus potentieel bete
kent voor de toekomstige ontwikke
lingen.
Overigens kan niet worden ont
kend, dat het bewaren van mense
lijk pokkenvirus enorme risico’s
meebrengt. De Wereld Gezondheids
Organisatie, die dit jaar haar strijd
tegen de pokken wereldwijd
bekroond ziet, denkt zelf aan een 15
tot 20 laboratoria ter wereld, die het
virus in voorraad zouden mogen
houden voor experimenten en even
tuele latere toepassingen.
In de praktijk zal dit enorme pro
blemen opleveren. In de eerste
plaats zullen heel wat meer dan 20
instituten ter wereld over een werk-
voorraad willen beschikken, zodat
het al heel wat overredingskracht
Pokkenpatiëntje uit Kinsjasa. één van de
weinige gebieden in Afrika waar nog
pokken voorkomen
De hand van een melkmeisje met koe
pokken waaruit Jenner in 1776 voor het
eerst vaccin tegen menselijke pokken
maakte Daarnaast een scalpel waarmee
omstreeks 1800 dit vaccin werd toege
diend.
terrein van de genetische manipula
tie of „genetic engeneering” Deze
technieken, die gericht zijn op het
tot stand brengen van erfelijke ver
anderingen bij mensen, dieren en
planten, begint men juist in deze
jaren pas enigszins te ontwikkelen.
Weliswaar is dit een zeer controver
sioneel wetenschapsterrein omdat
de gevaren van misbruik en onbe
doelde fatale miskleunen bijzonder
groot zijn, maar niemand twijfelt
eraan of het onderzoek en de toe
passing van genetisch manipulatie
technieken gaat door in een storm
achtig tempo.
Men kan met deze technieken
erfelijke eigenschappen en dus
geheel nieuwe levensvormen tot
stand brengen waartoe de natuur
zelve niet in staat is. Dat kan van
belang zijn voor de geneeskunde,
voor de landbouw en voor de vee
teelt en daarmee voor de voedsel
voorziening van de mensheid Men
Merkwaardigerwijs heeft de Wereld Gezondheids Organisatie
principiële tegenstand tegen massale vaccinatietechniek ondervon
den. Men had kunnen verwachten, dat op religieuze gronden vacci
natie hier en daar zou worden afgewezen, maar dit is in de
uiteindelijke strijd sinds 1967 niet het geval geweest.
De overwinning op de pok
ken is merkwaardigerwijs
behaald, terwijl er nog altijd
geen geneesmiddel tegen de
ziekte is gevonden. De strijd is
uitsluitend gevoerd door mid
del van vaccinatie en isolatie.
Het vaccin voor de acties werd
door tientallen landen ver
vaardigd en geschonken aan
de Wereld Gezondheids Orga
nisatie. Vooral Rusland lever
de hierin een enorme bijdrage.
Een belangrijke Nederlandse
bijdrage werd geleverd door
het Rijksinstituut voor de
Volksgezondheid in Bilthoven
dat een voortdurende kwali
teitscontrole op de vaccins uit
voerde.
Te eniger tijd zou de wetenschap
behoefte kunnen hebben aan het
virus juist om afweermiddelen
tegen andere ziekten te vinden en
voor andere praktische doeleinden.
De complexe structuren zelfs van
zo’n miniscuul „wezentje” als een
pokkenvirus, in het bijzonder de
erfelijkheidsdrager DNA, kunnen
nooit of te nimmer in een laborato
rium kunstmatig worden gecon
strueerd. Dit eindprodukt van mil
joenen jaren natuurlijke evolutie is
volkomen uniek. Juist zoals men
zaden en volgroeide exemplaren
van bepaalde graansoorten, die
thans in ongebruik zijn geraakt, en
van andere overigens uitgestorven
plantensoorten met zorg bewaart
om ze opnieuw te kunnen kweken
wanneer er in de toekomst behoefte
aan zou blijken te bestaan, dient
men ook het pokkenvirus voor
eventueel toekomstig gebruik te
bewaren.
Bijvoorbeeld zou men het mense
lijke pokkenvirus nodig kunnen
hebben voor studie en de ontwikke
ling van bestrijdingsmiddelen tegen
andere pokkenvormen, die bepaal
de diergroepen bedreigen, zoals ook
dierlijke pokkenvirussen met suc
ces te hulp zijn geroepen voor de
thans volledig geslaagde bestrij
ding van pokken bij mensen. Derge
lijke technieken worden ook met
succes toegepast bij de ontwikke
ling en toepassing van vaccins
tegen influenza. Het zou onverant
woordelijk zijn, zulk soort moge
lijkheden bij voorbaat uit te bannen
door het volledig laten uitsterven
van het menselijke pokkenvirus.
Te meer klemt dit probleem,
Het denbeeld, een gevaarlijk
microscopisch organisme, dat on
telbare honderden miljoenen slach
toffers over de gehele wereld heeft
gemaakt, te gaan beschermen lijkt
op het eerste gezicht inzinnig, maai
bij nader inzien alleen omdat het
om zo’n allemachtig klein stukje
leven gaat met bijzonder onaange
name eigenschappen. Maar er is
voor de natuurbeschermer geen
enkel principieel verschil tussen
een virus of een olifant, vlinder,
plantensoort etc. als onderdeel van
de natuur, die wij tegen onherstel
bare verliezen door toedoen van
mensen dienen te beschermen
Weliswaar kunnen wij ons het
voortbestaan van het virus in de
natuur in vrijheid niet veroorloven
uit zelfbelang, maar deze levens
vorm bewust geheel van de aardbo
dem te laten verdwijnen is uit het
oogpunt van natuurbehoud ronduit
onverantwoord, even zo goe<j als
het laten verdwijnen van de Koala
beer of de walvis. De afmeting doet
er niets toe.
Er zijn echter ook praktische
argumenten voor conservering van
deze met uitsterven bedreigde
levensvorm.
De lacriete haarden in Ethiopië
verdwijnen, snel. In oktober vorig
jaar waren er nog 422 gevallen, in
november 367, en in december 202,
terwijl dit aantal voor januari jl.
waarschijnlijk 58 heeft bedragen.
Die gevallen concentreren zich in
sWetrts vier van de 19 Ethiopische
provincies. Hoe snel dergelijke
haarden kunnen worden uitge-
roedd, blijkt uit het feit, dat nog
geen jaar geleden, in april van het
vorig jaar, er in Bangladesj alleen
al 3900 gevallen bekend waren en in
afgelegen streken in India en Pakis
tan kwam de ziekte toen nog bij
duizenden voor.
Toen de georganiseerde
strijd van de Wereld Gezond
heids Organisatie (WHO) in
1967 begon kwamen pokken
epidemisch voor in meer dan
30 landen. Europa en Noord-
Amerika waren er toen al van
bevrijd in endemische vorm,
maar geisoleerde gevallen door
import kwamen ook daar nog
voor. Jaarlijks waren er toen
10 tot 15 miljoen gevallen met
tegen de drie miljoen doden in
Brazilië, Azië en Afrika. De
tactiek van massale vaccinatie
en volstrekte isolatie van
besmettingshaarden leverde al
zeer snel opzienbarende resul
taten op.
Het laatste geval van pokken
in Zuid-Amerika werd gerap
porteerd in april 1971, welk
werelddeel in augustus 1973
geheel van de ziekte bevrijd
werd verklaard. Het laatste
geval in Indonesië deed zich
voor in januari 1972 en in april
1974 werd ook dit land door de
WHO „schoon” verklaard.
Een tijdelijke terugslag deed
zich in 1973 voor, toen het aan
tal pokkengevallen in de
wereld verdubbelde van de
65.000 van het jaar daarvoor.
Grotendeels was deze tegen
slag te wijten aan de desorgani
satie van gezondheidsdiensten
als gevolg van ongeregeldhe
den en oorlogen in Bangladesj,
Noordelijk-India en enkele
provincies van Pakistan. Maar
het aantal landen met endemi
sche pokkenplagen verminder
de tot zes medio 1972 en in
januari 1974 kon de WHO
berichten dat de ziekte alleen
nog maar voorkwam in Bang
ladesj, India, Pakistan en Ethi
opië. Van die landen is nu
alleen Ethiopië nog maar over.
In november werd Pakistan
verlost verklaard. Medio
augustus 1975 verklaarde de
directeur-generaal van de
WHO, dr. Malfdan Mahler, dat
India het „onmogelijke” had
gepresteerd. Slechts een jaar’
nadat zich in dat enorme land
nog 188.000 besmettingsgeval-
len hadden voorgedaan waar
bij 81.000 doden waren te
betreuren, was ook dit land
geheel van pokken bevrijd.
Bangladesj had in april 1975
nog 3900 infectiegevallen. Na
een intensieve vaccinatie- en
isolatiecampagne in de zomer
(de periode waarin de pokken
het meest optreden) voerde de
WHO in de herfst een huis-aan-
huis-controle uit in 150.000 dor
pen en steden. Er werden geen
nieuwe gevallen gevonden,
noch in India, hoewel er belo
ningen van 40 pond in Bangla
desj en 100 pond in India werd
uitgeloofd voor de aanmelding
van een pokkengeval bij de
autoriteiten. Geen enkel geval
werd gerapporteerd.
Zoals elders al vermeld doen
zich alleen nog in Ethiopië
gevallen van pokken voor. Het
uitroeiingsprogramma van de
WHO stuit daar op niet-
medische moeilijkheden. Poli
tieke instabiliteit en onlusten
dwingen daar de teams van
WHO regelmatig om acties af
te breken en teams terug te
trekken. Een helikopter met
personeel van de WHO werd
ergens opgeblazen onder ver-
denkmg, dat moslims gebracht
werden naar een christelijke
nederzetting; personeel van
WHO werd aangevallen met
speren etc. Niettemin ver
trouwt men erop, ook dit land
eind van dit jaar geheel van
pokken te hebben bevrijd door
vaccinatie en strikte isolatie
van nieuwe gevallen van de
buitenwereld, welke laatste
taak in onderontwikkelde lan
den van haast ondoenlijk is
door begrijpelijk onbegrip bij
de bevolking.
Overigens hebben de nog
bestaande gevallen in Ethiopië
betrekking op een minder
gevaarlijke variant van pok
ken, zodat onvolledig succes in
de uitroeiing daar met fataal
voor het gehele wereldpro-
gramma hoeft te zijn.
en internationaal verantwoordelijk
heidsgevoel (waaraan wij niet te
zeer lijden) vergen, om het aantal
bewaarplaatsen beperkt te houden.
De bewaking van die voorraadjes
moet bijzonder intensief en doel
treffend zijn. Binnen een paar
decennia zullen de laatste restjes
immuniteit tegen pokken bij de
gehele wereldbevolking zijn ver
dwenen. Het vrijkomen van pok
kenvirus door een ongeluk of door
moedwilligheid zou een nauwelijks
voorstelbare globale ramp beteke
nen. Honderden miljoenen mensen
zouden het slachtoffer worden en
pokkenepidemieën uit het verleden
zouden als gevolg van de veel grote
re contacten over de gehele wereld
dan enkele eeuwen geleden kinder
spel worden bij de ellende, die zich
dan over de wereld uitstort.
Iedereen is het er wel over eens,
dat voorlopig op vrij grote schaal
voorraden vaccin tegen pokken
moeten worden gehandhaafd. Men
mag er niet op rekenen, dat de
uitroeiing in de natuur volledig en
definitief is en men mag niet reke
nen op een volledig adequate bevei
liging van de virusvoorraden.
Vaccins zijn in ieder geval nodig
voor de mensen, die in de toekomst
met de voorraden pokkenvirus zul
len werken, maai de daarvoor
benodigde hoeveelheden zijn
gering Men is het er over eens, dat
veel grotere voorraden aangehou
den zullen moeten worden en dit
kost waarschijnlijk vele malen
meer dan de hele WHO-strijd tegen
de pokken sinds 1967 (geschat op
het relatief belachelijk lage bedrag
van 250 miljoen dollar) heeft
gevergd.
Kristalvormige stukjes pokkenvirus,
gefotografeerd door een microscoop
Wetenschap en natuurbescher
ming moeten binnenkort een
belangrijke beslissing nemen: moet
het wienselijke pokkenvirus be
waard blijven ook na verdwijning
van het laatste ziektegeval ter
wereld of moet men het rigoureus
tot het uiterste verdelgen, zodat de
ziekte nimmer meer kan terug
komen?
Voor en tegen beide mogelijkhe
den zijn allerlei argumenten in te
brengen. De hoofdredacteur van
het Engelse wetenschappelijke tijd
schrift New Scientist dr. Bernard
Dixon vatte die motieven onlangs in
zijn blad (vol. 69 nr. 989) samen in
een uitvoerig artikel waaraan wij
een en ander voor deze beschou
wing ontlenen.
Het virus, dat de menselijke pok
ken veroorzaakt, komt voor zover
bekend niet voor bij dieren of
Riders in de natuur. Er zijn verschil
lende soorten virussen die wel bij
dieren andere vormen van pokken
veroorzaken. Daarvan wordt ook
gebruik gemaakt bij de produktie
van vaccins tegen mensen-pokken.
tegenwoordig voornamelijk door
middel van kweek in de kalverhuid.
Een heel enkele keer is wel eens
geconstateerd, dat mensen besmet
werden door een pokkenvirus, dat
bij bepaalde soorten apen voor
komt. maar die Vorm van pokken
schijnt dan niet infectie van mens
op mens te kunnen veroorzaken,
waardoor zij niet tot epidemische
vormen kan leiden. Het zelfde
schijnt het geval te zijn met bepaal
de vormen van pokken die bij
kamelen voorkomen. Uit dit alles
vloeit voort, dat het menselijke pok
kenvirus een unieke levensvorm is.
Die unieke levensvorm dreigt
thans volledig te verdwijnen. Er
zijn al meer levende wezens, zowel
planten als dieren, uitgeroeid in his
torische tijden, mede door toedoen
van de mens, maar het zou nu voor
het eerst zijn, dat de mensheid
bewust een levensvorm van de aar
de veegt Is dat verantwoord?
Een foto uit net archief van WHO waarop schepen staan af geboeid die omstreeks 1900 op de Theems in Londen lagen voor
huisvesting van pokkenpatiënten Op de vaartuigen waren houten woningen opgetrokken Op deze wijze werd een zo goed
mogelijke isolatie van de besmettelijke patiënten verkregen
fix
fcjtc ’:L
-
V
