NOORDZEEKANAAL:
H
NOORDZEEKANAAL IN DE OORLOG
ral
il
■JL
111
PU
Ilglf - oA
s - 1
iiiïï
O!
w
Misschien ziet u het Noordzeekanaal maar zelden. Toch
speelt het dagelijks een rol in uw leven. Onmerkbaar, maar
daarom niet minder belangrijk.
U houdt bijvoorbeeld droge voeten dankzij het Noordzee
kanaal. En het kanaal zorgt ervoor dat boeren in een groot
gebied hun werk kunnen doen. Door het kanaal kunt u bij
een vaartochtje bruggen normaal passeren en hoeft u niet
bang te zijn voor plotseling vastlopen.
«MIS
liilï
W. 4T
Zelfs mensen die het
Noordzeekanaal nooit heb
ben gezien, zijn er vast en
zeker wel eens indirect mee
geconfronteerd. Een wande
ling langs de Amsterdamse
grachten is daarvoor al vol
doende. Of een dagje vissen
in een van de vele Noordhol-
landse sloten of vaarten.
|F.
De
spoelbak
van
Nederland
De Hembrug 33 jaar nadat hij van de ondergang werd gered.
MM
Dat Nederland bestaat dankzij de
waterbeheersing is een cliché. Maar
het is wel waar. En het Noordzeeka
naal speelt daarin een belangrijke
rol.
Een van de functies van het
kanaal is die van boezem voor het
omliggende land. Een boezem is een
bergplaats voor overtollig water.
Als bij regenval het waterpeil in
onze laaggelegen polders oploopt,
pompen molens en gemalen het
naar de boezems buiten het polder
land. Die boezems lozen hun teveel
aan water op hun beurt weer op het
N oordzeekanaal.
Daarvoor lieten zij een zeeschip
in het Noordzeekanaal zinken,
tussen het gebouw De Vrede in
Zaandam en de uitmonding van
de Zaan op het kanaal. Het schip
lag daar in de breedte, zodat het
het kanaal nagenoeg afsloot.
Alleen een dekschuit kon tussen
wal en schip door.
gebied dat zich uitstrekt van Enk-
huizen tot Wageningen. Dankzij het
Noordzeekanaal kan het water in
deze gebieden op een vast peil wor
den gehouden waarin slechts gerin
ge wisselingen voorkomen. Dat is
belangrijk voor landbouw en vee
teelt, voor de scheepvaart, maar
ook voor iedere individuele burger.
Palen onder huizen zouden gaan
rotten bij een drastische waterpeil-
verlaging en de gevolgen zouden
desastreus zijn.
De hoeveelheden water die het
Noordzeekanaal moet verwerken,
Later heeft mevrouw L. Goe
dendorp - Schouten ’s avonds
met een injectienaald de kabels
naar delading vol water gespo
ten. Zij hoopte, als de Duitsers
de leidingen onder stroom zou
den zetten, dat door het water
kortsluiting zou ontstaan en dat
geweest met het laten zinken van
ongeveer 400 dozen springstof
Boven hun hoofd stonden Duitse
wachtposten.
De gezonken boot, die het
kanaal blokkeerde, is in de zomer
van 1945 opgeruimd. Honderden
Zaankanters hebben het schip
van nabij gezien, want een platte
schuit met aanhangmotor, die
net tussen wal en schip door
kon,was, afgezien van een enke
le trein en een paar fietsen met
houten banden, hun enige ver
voersmogelijkheid naar
Amsterdam.
Niet bekend is of de Duitsers
ooit werkelijk geprobeerd heb
ben de Hembrug op te blazen. In
elk geval heeft de brug de oorlog
overleefd.
Water, dat valt op gebouwen, par
keerterreinen, wegen etc., wordt
direct via de riolering verwerkt.
Vroeger was veel meer water jaren
onderweg, doordat het eerst in de
grond zakte, maar door de uitge
strekte bebouwing van Nederland
komt steeds meer water sneller
terecht bij het uitwateringspunt.
zijn de afgelopen jaren steeds toe
genomen en zullen dit ook in de
toekomst doen. De oorzaak ligt niet
in toegenomen regenval, maar in de
zich uitbreidende bebouwing van
ons land.
Niet alleen de Noordzee is verant
woordelijk voor de verziltmg. Een
andere bron van deze kwaal is de
aanvoer van zout via de Rijn door
lozing van fabrieken in Duitsland
en Frankrijk. De ondergrond van
Daarom is het de bedoeling tus
sen Ijsselmeer en Noordzeekanaal
een tussenboezem in te richten die
het, water uit deze polders via het
Noordzeekanaal afvoert naar zee.
Alleen bij zware regenval vindt dan
afvoer plaats naar het Ijsselmeer.
Deze boezem zal een grote water
oppervlakte in het zuidwestelijk
deel van het Ijsselmeer worden. De
vorm en omvang zijn afhankelijk
van het inpolderen van de Mar
kerwaard en van de vorm van deze
polder.
De verwachting is dat het gemid
delde zoutgehalte van deze tussen
boezem zodanig is dat het water
ongeschikt is voor de watervoorzie-
1‘ -1
Een derde voorgenomen maat
regel hebben zij niet uitgevoerd
(of niet kunnen uitvoeren). Dat
was het opblazen van de Hem
brug. Vooral voor het treinver
keer zou dat rampzalig zijn
geweest. Om het opblazen moge
lijk te maken brachten de Duit
sers ongeveer l‘A ton springstof
aan in een kabelopemng m de
middenpijler. In september heb
ben twee mensen van het Zaanse
verzet, R. Aten en J. Boll, die
hoeveelheid er uit gehaald. Op
een avond zwommen zij, stevig
in het vet, naar de pijler toe.
Twee meter onder de waterspie
gel zat de toegang van de kabelo-
pening. Uren zijn zij doende
dan de explosie niet zou door
gaan. Mevrouw Goedendorp,
wier man in een concentratie
kamp zat (en daar is overleden),
kon de Hembrug op komen door
passieve medewerking van een
Duitse wacht. Net als Aten en
Boll was zij haar taak begonnen
vanuit een woning in de nabij
heid van de Hembrug.
ning, maar nog wel geschikt om er
het Noordzeekanaal mee door te
spoelen. Doorspoelen speelt trou
wens toch een belangrijke rol in de
hele waterhuishouding van ons
land. De Amsterdamse grachten
worden bijvoorbeeld regelmatig
doorgespoeld met IJsselmeerwater
waarbij het oude water verdwijnt
naar het Noordzeekanaal. De func
tie van het Noordzeekanaal voor de
waterhuishouding werd, voor het
tot stand komen van het kanaal,
door het IJ verricht. Het verfijnde
systeem van waterhuishoudkundige
maatregelen dat nu bestaat, vindt
zijn oorsprong in de 13de eeuw toen
de toenmalige bewoners ertoe over
gingen de oevers van het IJ te bedij
ken. Plaatsnamen als Spaamdam,
Zaandam en Amsterdam herinne
ren hier nog aan. Nadat de dijken
waren af gelegd, moesten er regelin
gen worden getroffen voor de afwa
tering. Dit gebeurde door middel
van spuisluizen die aangebrachi
werden m de dammen. De huidige
toestand bouwt nog steeds voort op
de principes waarmee toen werd
gewerkt.
Foto: Fotopersbureau C. de Boer B.V.
Een overzicht in tekening gebracht van de gebieden die direct en indirect
worden bemalen.
de IJsselmeerpolders bevat brak
grondwater dat langzaam omhoog
kwelt. Het zoute water dat zo ont
staat moet vanzelfsprekend worden
geloosd, maar het moet bij voor
keur niet in het grote deel van het
resterende Ijsselmeer terecht
komen, omdat dit deel een belang
rijke rol vervult in de watervoorzie
ning van ons land.
De Duitsers zagen gauw, wat
er gebeurd was. De springstof
was wel paar de bodem van het
kanaal gegaan, maar niet alle
verpakkingspapier. Door de
westenwind werd dat bijeen
geblazen tegen de schipbrug van
ponten, die de Duitsers over het
Noordzeekanaal hadden gelegd,
vlak bij de Hembrug. Toen zij
het wisten hebben zij een nieuwe
lading aangebracht. Aten heeft
die gezien, want hij is toen weer
eens op een avond naar de ope
ning gezwommen.
De invloed die het Noordzeeka
naal uitoefent op het omringende
land is niet alleen positief. Verzil-
ting is een woord dat door iedere
boer met angst en afkeér wordt
uitgesproken. Vooral de IJpolders
die direct aan het Noordzeekanaal
grenzen hebben hieronder te lijden.
De verzilting is in het verleden
steeds toegenomen, omdat de slui
zen intensiever gebruikt werden
voor de toegenomen scheepvaart
Ook de verdieping en verbreding
van het kanaal heeft bijgedragen
tot de verzilting. Het gemaal in
IJmuiden heeft onder meer als
functie dit opdringen van het zout
tegen te gaan en zelfs terug te bren
gen. Sinds 1965 zijn er in de sluizen
luchtbellenschermen aangebracht
die met succes functioneren in de
strijd tegen de verzilting. Toch blijft
het noodzakelijk het Noordzeeka
naal goed door te spoelen. Hiervoor
wordt zoet water gebruikt uit het
Ijsselmeer onder gelijktijdige
lozing van het „oude” water in
IJmuiden via gemaal, en spuisluis.
De capaciteit van de spuisluis was
onvoldoende om de grote hoeveel
heden overtollig water van het
kanaal af te voeren. Bij vloed is
lozen ónmogelijk, omdat het water
op de Noordzee dan hoger staat dan
in het kanaal en het gebeurt ook dat
sterke westenwind het water bij
IJmuiden dagenlang hoog opstuwt,
waardoor- de spuisluis met gebruikt
kan worden Het gemaal biedt nu
uitkomst m deze situaties.
Niet alleen een constant waterpeil
is de reden van de lozingen op het
Noordzeekanaal. Water heeft de
neiging te bederven en kan zo tot
een aantasting van het milieu lei
den. Bovendien worden er allerlei
stoffen in onze wateren geloosd die
de kwaliteit geen goed doen. De
hoogheemraadschappen in de
betrokken gebieden hebben daar
om de gewoonte hun kanalen, vaar
ten en sloten goed door te spoelen.
Het kwalitatief slechte water wordt
via het Noordzeekanaal naar buiten
gelaten en langs andere wegen laat
men water de polders binnenko
men. Ook dit doorspoelen is een
zaak van levensbelang voor tal van
activiteiten. Door het nieuwe
gemaal in IJmuiden wordt ook het
Noordzeekanaal zelf voortdurend
doorgespoeld van oost naar west,
waarbij het slechte water belandt in
de Noordzee.
In het najaar van 1944, toen de
bevrijdingslegers van Amerika
nen, Engelsen, Canadezen en
anderen ons land naderden, heb
ben de Duitse bezetters maatre
gelen voorbereid en genomen
om het gebruik van het Noord
zeekanaal voor langere tijd
onmogelijk te maken. Dat had
onder bepaalde omstandigheden
nadelige invloed op de aanvoer
naar bevrijd Amsterdam en op
de oorlogsvoering kunnen heb
ben. Zou dat laatste niet zo zijn,
dan zat Nederland toch in elk
geval nog lang met die gevolgen
opgescheept, want ook die over
weging speelde een rol aan het
eind van de oorlog. De Duitsers
vernielden veel zinloos.
Door deze situatie is het nodig een
grotére invloed uit te oefenen op de
gang van het water. Een van de
maatregelen die is genomen, betreft
de bouw van een groot gemaal bij
IJmuiden dat in staat is 150 kubieke
meter water per seconde naar zee te
pompen. Door dit gemaal is het
meer dan in het verleden moge
lijk ook op het Noordzeekanaal een
constant peil te handhaven.
Eén van de maatregelen was
het vernielen van kranen en
kaden in de Amsterdamse
haven. Die maatregel is voor een
deel uitgevoerd. Een andere was
de toegang tot de haven van
Amsterdam te belemmeren.
s i-
De hoeveelheden water die op
deze wijze in het Noordzeekanaal
terecht komen, zijn reusachtig
groot. Een voorbeeld. Het hoog
heemraadschap Rijnland loosde
vorig jaar 251 miljoen kubieke
meter water op het kanaal via de
gemalen in Spaamdam en Halfweg.
Het hoogheemraadschap Kenne-
merland en West-Friesland deed
hier nog eens 372 miljoen kubieke
meter bij via het gemaal in Zaan
dam en de sluizen in Nauerna en
Zaandam. Maar dat is niet alles. Het
hoogheemraadschap Amstelland
staat via het Amsterdam-
Rijnkanaal indirect in verbinding
met het Noordzeekanaal. Zelfs het
gebied van de in de toekomst wel
licht nog aan te leggen Marker
waard, Zuidelijk Flevoland en het
Eemgebied lozen voor een deel, via
de tussenliggende wateren, op het
kanaal. Het gaat hierbij om een
jenkhuizi
ijmuiden
gemaal
i. 7-A®
ïx'
i, W
7
te VA
4
