Salvador Dali
alchemist in
olieverf
Boek met originele etsen van
Lydia Luyten en Pol Jong
»se
r
jBV
UTT DE BLOEITIJD VAN EEN RIJKE CULTUUR
I
Uit Werkplaats de Bange Duivel
Artim-uitgave
als boek over
fijnschilders
F
Verhelderend boek van
Robert Descharnes
- w
w
20
ND) B J
Hein Steehouwer
over kunstboeken
rj
SALVADOR DALI is
ongetwijfeld een van
’s werelds meest specta
culaire uitvinders in olie
verf. Hij beweerde ooit
eens van zichzelf dat hij
een alchemist is. De mid
deleeuwse alchemisten
mengden en brouwden in
hun distilleerkolven de
meest tegengestelde stof
fen om die tot een nieuwe
synthese te brengen. Ze
achtten de stof in het alge
meen van goddelijke oor
sprong te zijn, de Materia
Prima. Proefondervinde
lijk zochten ze verbindin
gen, die een stof van
hoger waarde zou moeten
opleveren. En al zoekende
leefden ze in de verwach
ting dat hun werk een hei
ligende invloed op hun
geest zou hebben. Zo’n
stof van hoge waarde zou
de legendarische steen
der wijzen moeten zijn,
dan wel het levenselixer
en tenslotte het alchemis
tische goud, merendeels
uit lood gewonnen.
Boeken met miniaturen
behoren tot de meest interes
sante verschijnselen in de
beeldende kunst. Dat is niet
alleen zo tijdens de middel
eeuwen in West-Europa,
maar toen en later
eveneens in Azië. Het boek-
verluchten was Grote Kunst
met twee hoofdletters. Lite
ratuur, om het even of ze
religieus dan wel werelds
was, en beeldende kunst gin
gen hand in hand. Tal van
teksten zijn zelfs beroemd
geworden omdat ze van
miniaturen werden voor
zien, vaak telkens weer
andere voorstellingen in de
loop der tijden bij dezelfde
klassiek geworden teksten,
die weinig of niet veran
deren.
5W
i
Hl
dan een lust voor het oog
s.
[bewijs
i b.v.
lost.
Het Boer-
O.P.M
1
:ht,T«U030rH
Iets dergelijks deed ook Pol Jong,
eiding er
istente ol
itigtal te-
ridden en
id liggen,
aewoners,
thuis” te
den.
„Leda Atomica'door Dali in 1949 geschilderd als een der talrijke hommages
aan zijn vrouw Gala
ren goed
tde func
iternatio
;sch reven
te rich-
rnational
safdeling,
iorp. Tel.
kelijk.
•rt10.
an tests
ypewerk
zij inge
commer
aan de
inhuis te
uid.
het zelf-
i kunnen
ijk zijn.
nt u zich
rp, hoofd
i Utrecht.
En die vroege werken zijn
onder meer te vinden in een
nieuw boek, kortweg „Dali” geti
teld, van de hand van Robert
Descharnes. Het is een door Ele-
anos R. Morse uit het Frans in
het Engels vertaalde uitgave van
Harry Abrams in New York. Het
kost 65.70, weinig voor een bij
zonder goed verzorgd boek op
groot formaat, in linnen, met 52
grote kleurplaten en 147 zwart
wit afbeeldingen. De reproduk-
ties zijn zonder meer goed en
heel goed.
geworden, maar binnen het type
wijsheid, dat ook de clown siert.
Dat is in feite de dwaasheid ten
top, die noopt tot nadenken over
de paradox dat de wijsheid soms
aan (schijn)dwazen is voorbe
houden. Dat Dali als alchemist
daarbij veel goud heeft gemaakt
is bekend.
Nu ligt er weer zo’n boek op mijn
bureau. Het heeft een langwerpig
formaat in verband met de vorm
van de twaalf originele etsen die het
bevat, aangevuld met twee foto’s en
twee plattegronden. Want wat is de
inhoud?
Boeken met miniaturen zijn ook
uit een bepaald soort „nood der
tijden” geboren. De Bourgondische
vorsten (en anderen) trokken van
burcht naar stad en omgekeerd om
schatting te innen en cultuur te ver
spreiden. In hun gevolg werden
Lydia Luyten maakte een studie
reis naar Castillon du Gard bij
Avignon in Frankrijk. Ze kwam
thuis met etsplaten waarvan zes ori
ginele afdrukken in dit boek voor
komen. Het zijn realistische obser
vaties en plekjes die haar troffen en
die ze heel goed heeft weergegeven
in een mooie stijl, heel fijntjes van
lijnvoering. Om de sfeer te verster
ken heeft ze verschillende kleuren
inkt gebruikt, maar unikleurig toe
gepast, een groen blad dus, een
bruin en zo vervolgens. Sommige
bladen, althans in mijn exemplaar
van het boek, maken door de toege
paste techniek een ietwat „wollige”
indruk, hetgeen het poëtisch karak
ter versterkt. Het landkaartje met
bijschriften toont aan waar men de
afbeeldingen moet situeren.
Op dat laatste had de schrijver
van het boek, Stuart Cary Welch,
honorair curator van de manuscrip
ten van de Harvard Universiteit,
enzovoorts, enzovoorts, wel wat
duidelijker mogen wijzen, ook al
vergeet hij het niet helemaal. Zijn
tekst is overigens uit kunsthisto
risch oogpunt bezien heel goed en
de vertaler F. Oomes heeft hem
nergens tekort gedaan.
Een ets van Pol Jong, het plekje in
Leiden waar Witte Singel en Vliet elkaar
ontmoeten.
Om der wille van de duidelijkheid is hier een detail gereproduceerd van een miniatuur, toegeschreven aan een der beroemdste
Perzische hofschilders Sultan Moehammad. Een Zwarte Div of demon, belaagt hier een luipaard. Uit de hele opvatting van het
weergeven van details van het landschap blijkt de invloed van de Chinese schilderkunst en de Taoistische zienswijze daarop.
hielpen bij het drukken. Ze zorgden
zelf ook voor de lay-out en typogra
fie. Het uitstekende linnen bind
werk is wel professioneel gedaan.
Het is nu een boek geworden met
uitmuntende kleurenreprodukties
van werken van een veel grotere
groep dan tot nu toe. Om er een
paar te noemen: Carel Willink, zijn
vrouw Sylvia Quiël, Henk Helman
tel, Corstiaan de Vries, Mel Cooper
en anderen, bij elkaar 18 schilders
van wie één of meer reprodukties
zijn opgenomen.
Vorig jaar schreef ik over de los
bladige Artim-catalogus, een uitga
ve van de Haagse Artim-galerie die
zich bezig houdt met het pousseren
van Nederlandse fijnschilderkunst.
Aanvankelijk ging het om de in dit
blad reeds vaker genoemde Metare-
alisten zoals Johfra, Diana Vanden
berg, Frans Erkelens en anderen.
Verder over de schilders afzonder
lijk schrijven is onnodig, men kent
in deze contreien het type werk vol
doende. Deze catalogus is a 60,- te
bestellen bij Artim, Driehoekjes 26,
Den Haag.
Zelfstand
tal is veres
iten.
>er A. Bow
Van dit boek zijn 250 exemplaren
vervaardigd. Het kost 150,-, eigen
lijk een spotprijsje voor twaalf ori
ginele etsen van 19‘A x 12 cm op
bladen van 26 x 21 cm. Het is uiter
aard niet in de boekhandel verkrijg
baar, maar wel via: Werkplaats de
Bange Duivel, Rijndijkstraat 4, Lei
den, tel. 071-124454.
Het zijn maar een paar opmerkin
gen terzijde bij boeken met afgebeel-
de miniaturen in het algemeen en
bij „Perzische miniaturen” in het
bijzonder. Het is een paperback op
cahierformaat van Het Spectrum in
Utrecht, helaas in slappe kaft dus
en in feite vallende buiten de beken
de getijdenboeken-serie, al is de
verdere uitvoering uitstekend. Het
kost 35 eigenlijk weinig, gezien die
uitvoering. Deze uitgave, bevatten
de het schoonste aan Perzische
miniaturen, gekozen uit vijf hand
schriften uit de tijd der vorstelijke
Sefeviden in de zestiende eeuw, is
voor de liefhebbers een verrukke
lijk boek.
Er zijn verklarende teksten bij die
reprodukties en die verbrokkelen
helaas het fraaie geheel. Soms zijn
de teksten van niet genoemde
auteurs, soms van de schilders zelf
en een enkele keer van een dichte
res. De ene schilder schrijft over de
inhoudelijke bedoelingen van zijn
werk, een ander over de gevolgde
techniek. Een gaaf geheel met een
eensluidende bedoeling kan dan
natuurlijk niet ontstaan omdat de
overigens soms wel informatieve
teksten geen totaliteit vormen.
maar dan in Leiden. Hij koos zes
prenten voor dit boek, soms een
paar mooie oude huizen, een brug
je, maar ook fragmenten van een
arbeiderswijk of een oude fabriek.
Deze prenten hebben dus ook een
topografische waarde omdat Pol
Jong getrouw de werkelijkheid
volgt. Hij maakt het niet mooier dan
het is, ook niet lelijker, het zijn
eerlijke weergaven in een uitste
kend gehanteerde stijl. Door het
gebruik van zijn middelen hebben
sommige bladen iets van het karak
ter van crayontekeningen gekre
gen, hetgeen ze een apart cachet
geeft.
Ook zijn etsen gaan weer verge
zeld van een plattegrond van Lei
den om aan te geven waar de
afbeeldingen zijn ontstaan. Van
Lydia Luyten en Pol Jong elk een
foto door Frans Montens comple
teert het dunne boekje. Collega’s
Verder namen noemen van de
vorstelijke opdrachtgevers en de
Perzische hofschilders, heeft hier
weinig zin. Genoeg zij, dat er heel
veel te genieten valt van de 48 uit
muntende (goudopdruk) kleurenil
lustraties en dat bij elke prent zorg
vuldig wordt vermeld welke oor
spronkelijke tekst er de aanleiding
toe is geweest, waardoor men
tevens een summier inzicht krijgt in
de Perzische literatuur in een van
de meest opmerkelijke bloeitijden
van een cultuur die tegelijkertijd
veraf en dichtbij schijnt te zijn,
althans als men ook een beetje ken
nis heeft genomen van de westerse
miniatuurkunst.
We hebben al enige malen
geschreven over een groep Leidse
kunstenaars, die zich hebben ver
enigd in Werkplaats de Bange Dui
vel. Enigen van hen hebben in deze
omgeving geëxposeerd. Belangrij-
ker is echter dat ze van tijd tot tijd
zelf boeken maken, in handwerk
een moeilijke bezigheid, die hun
echter uitstekend afgaat. Het zijn
dan boeken met zoveel mogelijk
eigen etsen, foto’s en soms ook
tekst. Zulke boeken zijn natuurlijk
iets bijzonders voor de echte lief
hebber van bibliofiele uitgaven.
Hij zou dus helemaal buiten
deze moderne tijd vallen, als hij
aan zijn tijdgenoten niet het
„absolute zintuig” voor het sur
realisme en de self-advertising
zou hebben ontleend. Dat maakt
hem even onverdraaglijk als
anderzijds innemend. We weten
immers dat hij óók wèet wat hij
precies doet om op te vallen en
hij steekt tevens zijn zelfspot
al opscheppend nooit onder
stoelen of banken, hoe gek hij er
ook op is om die laatste meube
len te schilderen in de vorm van
de sensuele lippen van Marylin
Monroe.
Het schilderen van miniaturen als
kunst van groot belang zal vermoe
delijk nooit terugkeren, uitzonde
ringen daargelaten. Het is een te
kostbare zaak boeken met de hand
te doen calligraferen en „miniature-
ren”. Het was in vroeger tijden
voorbehouden aan vorsten in cul
tuurrijke perioden. Bovendien is
hofschilderkunst een laakbaar
woord geworden en het „hoog
geëerd (modale) publiek” is in het
algemeen genomen evenmin tot
kunstopdrachten in staat.
Salvador Dali kent zichzelve
als hij zich een alchemist noemt.
Zij het dan, dat het zijn in beeld
gebrachte voorstellingswereld
betreft» Hij komt tot syntheti
sche voorstellingen, gebaseerd
op het samenvoegen van beeld
fragmenten van tegengestelde
aard, vaak in een amorfe en
weke „tussenstof” of soms door
de leegte tussen de geschilderde
voorwerpen tot een beeld te for
meren. Dat is dan een pas in
tweede instantie herkenbaar
beeld, opgeleverd als het ware
door een zoekplaatje. Anderen
doen dat ook wel eens, maar niet
als zij, baseert Dali zich op de
Renaissance binnen een nogal
pregnant beleden katholicisme,
een hang naar een absolute
monarchie en een voorkeur tot
een „Bourgondisch” beleden
drang tot het versieren, in de zin
van het bedrieglijke schijnen in
plaats van zijn.
Als Salvador Dali de steen der
wijzen al heeft ontdekt, dan is hij
tevens steen des aanstoots
De kans voor Descharnes om
het leven van Dali anecdotisch te
beschrijven en veel aandacht te
wijden aan diens extravagante
optreden was natuurlijk volop
aanwezig. Dat heeft hij echter
niet gedaan, omdat hij de kunst
historische aspecten gelukkig
veel belangrijken vindt. In dit
boek dus een tamelijk korte
beschrijving van het schildersle-
ven van Dali, als het ware „koel”
gedaan. Daarna volgt Dali’s
leven in jaartallen en vervolgens
uitstekende beschrijvingen van
Dali’s belangrijkste werken.
Daarbij gaat Descharnes telkens
in op zowel de schilderkunstige
waarden als op de aard van de
voorstelling, in het geval van de
kleurillustraties, waarbij steeds
de zwart-wit afbeeldingen zijn
gevoegd van schilderijen of teke
ningen die ermee in verband zijn
te brengen.
Hij noopt daarnaast tot beur
telings ondervonden tegen
spraak en half-gegeven instem
ming. Misschien zullen in later
tijd zijn geschriften zelfs belang-
rijker worden gevonden dan zijn
schilderijen, die het voorname
lijk toch van het soms kort
stondige schokeffect moeten
hebben. En toch zijn er ook die
andere werken, heel gevoelig
soms, niet epaterend overtrok
ken, die zijn schildersleven heb
ben begeleid van vroeg tot laat.
HUIS te
i worden
tverband
is de inter
leed Group
Reed Inter
i telt 1100
30 op het
rrp werken
gericht op
vestigingen
Robert Descharnes woont\zelf,
evenals Dali, in Cadaquès. Ze
kennen elkaar als goede vrien
den en daaraan is de ruime
informatie te danken. Het zijn
niet alleen de vroegste werken
van Dali die nu in een betaalbaar
boek zijn opgenomen, maar ook
de' nieuwste, de grote schilderij
en voor het Dali-museum in
Figueras, waarmee hij de
Renaissance-schilders naar de
kroon steekt.
Perzische miniaturen meer
Een bibliografie van de
belangrijkste boeken over Dali,
maar ook door hem geschreven
of geïllustreerd, completeren dit
boek dat zeer veel goede infor
matie oplevert.
De galerie heeft, blijkens de
uitgave-1976, nu een breder basis
gekozen, overigens reeds merkbaar
in de catalogus van vorig jaar.
Perzische boekbanden waren al
sinds de kruistochten voorbeelden
voor het westen en de miniaturen
overigens eveneens. En dan kun je,
in dit Spectrum-boek bladerend,
iets aardigs opmerken. Er zijn typi
sche nabij-oostelijke soms wat stij
ve en stereotiep uitgevoerde
miniaturen met perspectieven,
zoals wij die uit de Vlaamse en
Franse miniatuurkunst uit de mid
deleeuwen kennen. Niettemin zijn
ze van hoge orde, voortreffelijk in
de kleur. Anderzijds zijn er in ande
re miniaturen ook sterk sprekende
Chinese invloeden te vinden, vooral
als het gaat om de uitbeelding van
landschappen met rotsen, water,
wolken, dieren, demonen, natuur
geesten en anderszins. Dan blijkt
dat de kunst binnen het Chinese
Taoïsme een grote invloed heeft
gehad op de Islamitische denkbeel
den omtrent de beeldende kunst.
Perzië was dan ook een doorgangs-
poort voor invloeden van oost naar
west en omgekeerd.
kunstschatten als getijdenboeken
en andere religieuze werken meege
voerd. Met de Perzische vorsten,
toch al meer norhaden dan de wes
terse, was dat nog meer noodzaak.
Ze leefden niet alleen in hun palei
zen, maar ook in hun tenten en
paviljoenen, vaak op krijgstocht. Ze
kenden geen schilderijen-voor-aan-
de-wand, zoals wij. Ze bezaten
prachtig gecalligrafeerde boeken,
verlucht door beroemde kunste
naars. Perzische bibliotheken
waren en zijn er wereldberoemd
om.
p
k-
X'
fep
