fftoop
Marie Antoinette’s spiegel
in het Finse slot Erkyla
I
I
I
I
I
i if i r
Spiegel
rijden
B
jHendnk
(Laurensz
i.
i £3
in
CREATIEVE SFEER DIE ALEID SLINGERLAND INSPIREERT
I
Familiespook
Fins
oudjaars-
gebruik
«50
x s v»*-
De nieuwe verrassende aanblik bij de entree tot de benedenzaal van het Haarlemse concertgebouw: Een
spiegelwand met daarvoor menselijke figuren in reliëf. Dit kuns,twerk van de Haarlemmer Jan Verburg
bewerkstelligt een wonderlijke vermenging van het binnenkomend publiek met de uitgebeelde personages.
Een spiegelwerking die hier een opmerkelijke praktische toepassing kreeg. Tevens ontstaat er een
ruimtelijke werking met betreking tot de geluidssluis, waar deze wand is aangebracht.
Terecht staat Aleid Slingerland uit Aerdenhout geboekstaafd als succesvo) portretschilderes. Ze heeft er
een apart talent voor. Toch waren het niet haar portretten die me vanuit mijn persoonlijke aanleg het
meest aantrokken toen ik een aantal jaren geleden voor het eerst een overzichtstentoonstelling van haar
werk recenseerde. In de expositieruimte van Bloemendaals gemeentehuis trof mij toen een wellicht door
anderen onaanzienlijk geacht schilderijtje van een antieke spiegel in een interieur. In die spiegel waren
enige oude familieportretten zichtbaar. Het hele schilderij ademde een magisch-realistische sfeer. Het had
een bepaalde nostalgie opwekkende uitstraling, vermengd met een depressieve stemming. Ik heb het toen
genoemd in een recensie. Op latere tentoonstellingen zag ik weer afbeeldingen van die spiegel, die me is
gaan intrigeren. Mijn vraag aan Aleid Slingerland was, wat die spiegel voor haar betekende. Ik kreeg een
antwoord, dat hieronder gaat volgen en dat zo passend is in deze Oudjaarsbijlage, die aan bespiegelingen
is gewijd.
1
f
1
c
Het slot Erkyla, een aquarel van Aleld Slingerland.
Dat schreef Hieronymus van
E getuige andere citaten van zijn
tiIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIk
En binnen dat spanningsveld is er
dan die spiegel, waarheen haar blik
telkens wordt getrokken. „Het is of
je een stap in het verleden doet",
zegt Aleid, „en of er iets van het
drama rond Marie Antoinette in is
blijven leven. De schaduwen rond
de barokke vergulde lijst tegen de
muur schijnen soms gedaanten aan
te nemen. Ze vibreren en het is of de
weerspiegelde portretten uit die
kamer in die spiegel een andere
dimensie krijgen. Je bedenkt dan,
dat veel beroemde persoonlijkhe
den in die kamer hebben vertoefd,
onder anderen koningin Victoria
van Engeland’’’.
De spiegel is eigendom geweest
van Marie Antoinette, de Franse
koningin, die tijdens de grote revo
lutie is onthoofd. Dat verhaal is hier
te bekend, om er dieper op in te
gaan. Maar hoe kwam Aleid Slin
gerland nu juist aan déze spiegel in
haar schilderijen?
Onder auspiciën van koning Gus-
taaf II van Zweden kreeg Von Fer-
sen de taak een algemene Europese
actie tegen het Franse bewind te
coördineren. Het is mislukt, onder
meer door de opkomst van keizer
Napoleon.
land destijds min of meer een
Zweeds gewest was, waar Zweedse
families grote bezittingen hadden.
De laatstgenoemde Munck bouwde
het stenen slot in 1846 en liet in 1851
de spiegel ophangen in de grote, zo
genoemde „blauwe zaal”.
Aleid Slingerland schildert de thans overleden Baronesse Ruth Munck, moeder
van de huidige bewoonster, mevrouw Fabritius.
Maar wie schetst de verbazing
van Fabritius. Dat is de term, die je
daarvoor moet gebruiken. Wie
schetst de verbazing, die niet te
schetsen valt. Ernst Fabritius is niet
zolang geleden een avond alleen
thuis, rust uit en kijkt niet al te
geïnteresseerd naar de teevee. Hij
wordt onrustig, kijkt naar de deur
en daardoorheen schrijdt de grijze
schim. Een dicht gebleven deur
uiteraard, want zo zijn schimmen.
Ze wandelt rustig door de kamer,
tussen Fabritius en het TV-toestel
door, zeer duidelijk zichtbaar en
verdwijnt door de tegenoverliggen
de wand.
De spiegel van Marie, Antoinette, zoals Aleid Slingerland die schilderde op het
slot Erkyla.
Aleid Slingerland heeft er geen
verklaring voor, ze is geen parapsy
chologe, maar staat in voor de
Dit glas maakt trots
of geeft ons pijn.
Noch sticht
Zijn dicht-
geschrijf:
Maar 't lijf
Hier bleef:
God heef
De ziel.
I
is een wat
Dank zij de werkzaamheden van
haar man, die in bloembollen han
delt en dat vaak in Finland doet,
kwam Aleid Slingerland als gaste
op het Finse landgoed Erkyla, schit
terend in Zuid-Finland gelegen. Zij
portretteerde de leden van de daar
wonende familie Fabritius, waar
mee ze goede vrienden is geworden.
Ieder jaar is ze er een paar maan
den te gast om ook portretten te
maken van de relaties van deze
familie. Zij heeft er een naam
gekregen, in Finse bladen wordt
over haar geschreven.
Is die spiegel door zijn afkomst en
wellicht invloed bepalend voor de
sfeer in het slot, er is nog een sfeer
bepalende factor. Het oorspronke
lijke houten huis is gebouwd aan
het einde van de zeventiende eeuw
door een kanitein Gustaaf von
Margward. Hij noemde het Erkyla.
Via de vrouwelijke lijn werd het in
1756 geërfd door Margaretha Tan-
denfelt. Ze was een beroemde
vrouw in Finland, bekend om haar
intellect, haar flinkheid en goed
heid. Ze hield, zoals dat in die jaren
behoorde, een „salon”, waar ze kun
stenaars en mensen van invloed
ontving. Behalve een aantal kinde
ren kreeg ze ook dertien kleinkinde
ren, die haar vereerden als de „gro
te grootmoeder”, zoals ze is blijven
heten. Ze woonde slechts drie jaar
op Erkyla, dat weer in andere han
den overging.
Het wonderlijke is, dat de spiegel
een bestemming vond die Von Fer-
sen gewenst zou kunnen hebben.
Het slot, eertijds een houten
gebouw, was eigendom van zijn
familie geweest. Het voert hier te
ver om te schrijven in wiens handen
het landgoed telkens kwam door
vererving of verkoop. Wel bleef het
slot in een kleine kring van Zweeds-
Finse adellijke families, omdat Fin-
Die spiegel is er op een bijzondere
wijze gekomen. Aan het Franse hof
leefde voor de revolutie Axel von
Fersen, Zweeds diplomaat. Hij
koesterde een vergeefse verliefd
heid jegens Marie Antoinette, vanaf
zijn drieëntwintigste jaar, die twin
tig jaar zou duren. Die verliefdheid
rijpte in de loop der jaren tot rusti
ger bewondering en trouw. Het was
Von Fersen die de fatale vlucht in
1792 van de koninklijke familie
organiseerde. Bij Varennes werd de
familie aangehouden en naar de
Tuilerieën gebracht. Von Fersen
smokkelde zichzelf ook in de Tuile-
Nu woont er dan de familie Fabri
tius, bevriend met de Slingerlands.
Van hen hoorden zij, dat de „grote
grootmoeder” als schim nog steeds
in het slot zichtbaar was. Ze
„spookt” nu en dan, populair
gezegd. Het oude familieverhaal
werd door de landbouwkundige
ingenieur Ernst Fabritius, de huidi
ge bewoner dus en gehuwd met een
meisje Munck, niet geloofd. Toch
was er in de familie al een foto van
het interieur van een der kamers,
waarop als schim duidelijk zicht
baar ook de „grote grootmoeder”
staat afgebeeld. Haar lijfelijke ver
schijning kan het niet zijn, geen
dubbelopname dus een bekende
fototrucage want in haar jaren
was de fotografie nog toekomstmu
ziek. Een afbeelding van een op het
slot aanwezig schilderij is het even
min. Toch wilde Ernst Fabritius,
een zeer modern man, er niet aan
dat een van de vóórmoeders van
zijn vrouw nog op zolder zou
„wonen” en nu en dan door de
kamers wandelen. Te meer, omdat
zij destijds in het houten huis woon
de en het stenen gebouw op die
plaats nog moest worden opge
trokken.
haar verblijf in Finland. Ze heeft
daar een aantal van haar beste wer
ken geschilderd, niet alleen die spie-
gel, maar ook boeiende landschap- E vriend of als vijand. Een vijand
een „magische spiegel” zou noemen
versterkt andere para-normale
invloeden of gebeurtenissen. Te
veronderstellen valt dus wellicht,
dat spiegel en schim eikaars invloed
versterken en daardoor mede ver
antwoordelijkheid dragen voor de
bijzondere sfeer in het slot Erkyla, g
inspirerend
die
Maar het waren niet alleen de
bewoners, die haar aantrokken in
het grote slot, middelpunt van een
enorm landgoed. De landelijk-
familiale sfeer door de authentiek
antieke meubelen en portretten van
overleden familieleden maakten
evenzeer een diepe indruk. Dan is
er nog het contrast met de inte
rieurs in de vele kamers en de over
weldigende natuur rondom het slot,
vooral ’s winters, als er maanden
lang sneeuw ligt. Dat alles geeft een
bepaald spanningsveld, waarin het
goed creatief werken is in het grote
vertrek waarin Aleid Slingerland
de familieportretten van de huidige
bewoners schildert.
rieën om dichtbij de gevangen
koningin te zijn en de rechtszitting
af te wachten, die tenslotte eindigde
met de dood op het schavot van
Lodewijk XVI en Marie Antoinette.
In de jaren voor de fatale gebeur
tenissen had Marie Antoinette als
eerbewijs de kostbare spiegel aan
Von Fersen geschonken. Deze is
eveneens een verschrikkelijke dood
gestorven. Tijdens een volksop
stand in Stockholm werd hij uit een
koets, die een lijkbaar volgde,
gesleurd en door het gepeupel
doodgetrapt. Een hofmaarschalk
van Gustaaf II, generaal baron J. R.
Munck kocht de spiegel uit de nala
tenschap van Von Fersen, die
wegens schuld werd geveild. Hij
bracht de spiegel aanvankelijk naar
Karlsruhe, waar hij ook een huis
had. Door vererving ging de spiegel
naar de zoon van een broer van
generaal Munck, die hem over
bracht naar het slot ErkylS, waar ze
dus nu nog hangt.
E hand, een boeiend object moet
E zijn geweest. De spiegel als E
van Freek de Jonge, zo bekende E
g deze enige tijd geleden in een E
g vraaggesprek met Vrij Neder-
*1: land. Hieronder een gedeelte van E
E Nu rust,
E Diens lust
E En vreught
E Was deught;
E En ’t waar,
swaar
E ’t Ook viel.
wel aan te wennen na al die F
jaren. Als je met vakantie bent g
geweest, en je kijkt na een g
week of drie voor het eerst E
Het is in Finland gewoonte
dat jonge meisjes in de zomer
bepaalde bloemen plukken en
die zorgvuldig drogen. In
december leggen ze die droog-
boeketjes onder hun kussen als
ze gaan slapen. Maar op oude
jaarsavond staan ze tegen
twaalf uur weer op. Ze gaan
voor een spiegel zitten, het boe
ketje in de hand. Als de klok
twaalf slaat verschijnt in de
spiegel het gezicht van de man
met wie ze zullen trouwen naast
hun eigen gezicht in de spiegel.
Ze zijn dan zeker van hun zaak
en dat is - niet alleen voor Finse
jonge meisjes - natuurlijk een
plezierige toekomstals
het althans het gezicht is, waar
op ze zelf hun zinnen hadden
gezet.
die door Aleid Slingerland als zo
bijzonder creatief i
wordt ondervonden en die haar
ieder jaar weer doet verlangen naar g Alphen, voor wie de spiegel, g
pen en ook daarin vindt je soms iets E was de spiegel soms in het leven
terug van de magisch-realistische
sfeer.
Een derde factor is echter van E
invloed. Sommige voorwerpen en in E
het bijzonder spiegels, houden als E
het ware na-indrukken het langst E
vast. De aanwezigheid van wat je E
ÏNeerlands
E die tijdens de vroeg-Renaissance
E opkwam. Evenals Roemer Vis-
E scher ontving Spieghel in zijn
E buiten „Meerhuizen” aan de
waarheid van het verhaal, want ze g Amstel, bevriende kunstenaars,
heeft de hele geschiedenis van het g Bij de dood van Coomhert
slot en de vele bewoners nage- g schreef hij het volgende graf-
g schrift:
Spiegel rijden. Het
minder bekende uitdrukking^
dan porselein rijden, maar hij^
betekent hetzelfde. Destijds, E
toen er nog huurrijtuigen doorZ
de straten reden, verdienden g
koetsiers er, onder het mottooi
„die twee daar achterin zoeken^
het wel uit”, een aardig centje zl
aan. Wanneer zo’n koetsier^
„glaswerk had”, dan betekende
dat (aldus het Bargoens IFoor-5
denhoek): „het tegen extra beta-
ling langzaam en voorzichtig rij-
den van huurrijtuigen, waarin
achter dichte gordijntjes de lief-
de bedreven werd”.
En vandaag de dag? NogË
steeds worden er porseleinritjes g
verreden, maar nu door taxi-S
chauffeurs en met extra voor-S
zichtigheid, vanwege het ont-^
breken van de gordijntjes.
Gewoonlijk wordt er dan ook^
slechts spiegel gereden buiten
de stad. Het Bargoens Woorden-
boek weet nog te melden, dat het E
begrip in het „Rotwelsch"=
(Duits, eigenlijk Berlijns bar-^
goens uit de vorige eeuw) even-
eens bekend is. Daar heet het E
„Porzellanfahrt”.
iiiiiiiiiiiiimiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiHiiiiiiiiiim
V ind je het erg griezelig om
naar jezelf te zitten kijken? g
Freek: „Nee, daar begin je g
..cl ccn te -.vennen nc cl die g
plozen.
Een werkelijk wetenschappelijke
verklaring is er niet. Dan zou er een
uitgebreid parapsychologisch
onderzoek moeten gebeuren. Uit
enige ervaring kan ik wel een paar
mogelijkheden opperen. De para-
psychologie neemt aan, dat het ver- E pjoe
leden in een huis zichtbaar kan wor- F -
den voor bepaalde intuïtieve of zeer g
gevoelige mensen. Dan gaat het met E
om de zichtbaar geworden „geest” g
van een overledene, maar om een g
onbezielde na-indruk, hoe wonder- g
lijk dat ook schijnt. Factoren als g
deze schijnen elkaar te versterken.
Er is ogenschijnlijk geen nood- g
zaak, dat de grote grootmoeder ver- g
schijnt in een huis, waarin ze niet g
heeft gewoond, al stond haar (hou- g
ten) huis op dezelfde plaats. Een na-
indruk van gebeurtenissen in het E
huidige huis kan het dus niet zijn. E
Een andere factor is, dat een spook
het duidelijkst verschijnt aan later E
geboren nakomelingen. Dat klopt
hier wel, via de vrouwelijke lijn.
week of drie voor het eerst E
weer in de spiegel, dan schrik g
je natuurlijk wel. Terwijl ik
dat hoofd van mij toch echt als
heel normaal heb leren accep- E
teren. Ik kan iemand recht in
de ogen kijken, terwijl ik vroe-
ger dacht: Met dat rare hoofd, E
laat ik maar langs de mensen E
heenkijken, dan merken ze het E
misschien niet.” Z
Bram (lachend): „Iedere E
spiegel was voor jou een E
bedreiging.” E
Freek: „Dat ken jij natuur- E
lijk niet.” g
Bram: „Als ik vroeger op de
fiets naar school reed, keek ik g
in iedere winkelruit, of ik er g
nog wel goed opzat.”
I
11
g Een van de voornaamste ver-
E breiders van de Renaissance in
Nederland was de humanisti-
sche koopman-dichter Hendrick
Laurensz Spieghel (1549-1612).
E Zijn hoofdwerk „Hertspieghel”,
g waarover hij tien jaar deed, is
het eerste grote werk dat in vele
E opzichten onder klassieke
E invloed staat. „Tweespraak van
E de Nederduitse letterkunst”, dat
E hij eerder samen met Coornhert
E had geschreven, is een van de
h
HJIIIHIIIIIIIIIIIIHIflIlllllllllllllllllllllllllllllllllllllll^
