Hersenonderzoek richt zich op
resultaten van meditatie
OPGRAVINGEN WERPEN HET (ONVOLTOOID)
LAATSTE LICHT OP OUDE BESCHAVINGEN
Anderen zijn anders
van Lily Eversdijk
z
RELIGIEUZE ERVARINGEN EN WETENSCHAP
Posterboek met
sf-illustraties
KINDERSPELEN
VAN BRUEGEL
In boeiend boek onder redactie van Rudolf Pörtner
Puinhopen
Religie en kunst
Brein en meditatie
Een boek kan soms door een toeval ontstaan en zulks is het
geval met de „Geschiedenis van het socialisme in Nederland”
van prof. dr. H. de Vos, verschenen bij het Wereldvenster in
Baarn. Prof. De Vos, die hoogleraar is geweest in de ethiek aan
de universiteit van Groningen heeft enige jaren geleden voor
een werkgroep van de Partij van de Arbeid in Groningen een
manuscript samengesteld dat een beknopte samenvatting gaf
van de geschiedenis van het socialisme in ons land.
1'
Van utopia tot dictatuur
bibliotheek
HEIN STEEHOUWER
dseii
ex-
an-
In Egypte werden portretten op grafkisten geschilderd, aanvankelijk in de
H.S.
HEIN STEEHOUWER
HET ZIEN VAN kunstvoorwerpen,
afkomstig uit heel oude beschavingen
roept bij mij altijd bijzondere sensa
ties op, die je „onverhoedse ontroerin
gen” zou kunnen noemen. Een antieke
vaas, een godenbeeld, maar ook een
uiterst verfijnd gebouwd muziekin
strument als een heel vroege harp,
doen in de eerste plaats beseffen dat
de kunstenaar van vandaag wel anders
werkt, maar niet beter. De bewustzijn-
sevolutie van de mens is weinig of
niets voortgeschreden en misschien
zelfs wel afgestompt door het moderne
leven in tal van mentale, politieke en
materiële spanningsvelden.
Een partijdig geschrift, maar wie zou
denken dat daardoor De Vos’ boek een
bewogen werk is geworden, komt
bedrogen uit. Het is daarentegen een
ietwat droge opsomming geworden
van grote en kleine gebeurtenissen,
systematisch gerangschikt, zonder dat
al te diep op de zaken is ingegaan. In
die systematiek ligt overigens de waar
de van het geschrift: een overzicht van
twee eeuwen socialistische historie,
van utopia tot dictatuur van het prole
tariaat.
Behandeld zijn onder meer de laat
ste vondsten in Turkije (Catal Hüyük),
Babylonië, Perzië, natuurlijk Egypte
en Israël, Fenicië (heel interessant),
Griekenland, Scythië en veel andere
gebieden, ook in nabije, waar het gaat
om Kelten en Germanen. Behalve de
300 illustraties vindt men ook veel
kaarten in dit boek, dat eigenlijk
Het boek is eigenlijk onder redactie
van de genoemde auteur verschenen,
want de vele deelgebieden zijn ook
behandeld door andere schrijvers,
vaak zelfs archeologen of kunsthistori
ci van naam, zoals prof. Klaus Schipp-
mann, dr. Helène Streiter-Buscher,
prof. dr. Bernard Andreae en vele
anderen, veelal Duitsers. Die hebben
echter ook de opgravingen van ande
ren bezocht, want de archeologie is in
hoge mate internationaal.
Ze stuit ook op minder bezwaren bij
theologen als vroeger.
De psychologie tracht zich aan de
eigen subjectieve beperkingen te ont
trekken, die vroeger in feite alleen
wijsgerig waren bepaald. De laatste
tientallen jaren zijn steeds meer objec-
Wat negatiever uitgedrukt zou men
ook kunnen zeggen dat het om het even
is of men door de kat of de hond wordt
gebeten.
Men kan zich overigens niet ten
onrechte afvragen of het eigenlijk wel
zin heeft prof. Heertjes beschouwingen
uit te geven; zij zijn nogal op de actuali
teit (van het verleden) geschreven. Zo
zal het me een zorg zijn of prof. Heertje
in 1975 lid van de VARA wilde blijven
of niet. En de opvatting dat KVP-
fractieleider Andriessen beter premier
zou kunnen zijn dan Den Uyl (oktober
1974), omdat diens visie op het econo
misch proces meer aanknopingspun
ten biedt voor het oplossen van het
werkloosheidsprobleem dan dien van
de heer Den Uyl, lijkt ons, voor wat
Heertje betreft, ook wel achterhaald
tieve en dus meetbare onderzoeksyste-
men geëxploreerd
bestemd is voor iedereen, die ook
graag kijkt naar dit soort onderwerpen
op de televisie of erover leest in kran-
nu hij zoveel moeite doet zich weer in
de gelederen van de PvdA te scharen.
De verklaringen van de spelregels
(wat moet dat een gezoek zijn geweest)
door de schrijfsters zijn zeer verant
woord. Vaak citeren ze oude gedicht
jes, die bij de kinderspelen behoren.
Het is echter jammer, dat er geen grote
uitvouwplaat van het gehele schilderij
bij is voor een totaaloverzicht. Dan was
het boekje echter veel duurder geweest
en wie wil kan zich in elke posterzaak
of -afdeling de reproduktie op groot
formaat aanschaffen om het boekje te
completeren.
Hoe traditioneel het kinderspel is,
wordt er ook mee bewezen, want som
mige spelletjes worden nog altijd
gespeeld, zij het soms in gewijzigde
vorm. Althans als ik mijn eigen jeugd
herinneringen raadpleeg, gekoppeld
aan een dorpsstraatje. In de stad zal
wel veel minder van die spelletjes zijn
overgebleven.
Voor het tekenen is ze onder andere
opgeleid door Jan Franken en Marie
van Regteren Altena, maar ook op aca
demies in de Verenigde Staten. De
behoefte een groot kunstenares te wor
den had ze niet, wel om haar kunst
dienstbaar te maken aan haar andere
passie, het reizen. Ze bezocht jarenlang
Tibet, Japan, Korea, China, onmoette
de laatste zuivere Eskimo’s, leefde in
een Indiase purda of harem en sloeg
daarbij niet over om ook kennis te
maken met Iraanse en Afghaanse
stammen en Afrikaanse volkeren. Dit
is nog maar een keuze uit een rijk
leven.
Ze reisde niet alleen om de wille van
de nieuwsgierigheid en om reisschet
sen te maken. Integendeel, ze verdiepte
zich in zeden en gebruiken. Daarbij
komt nog. dat ze vanuit beginselen
leeft, die ze heeft geput uit oosterse
religies en filosofieën, met name het
boeddhisme. Om dat alles is ze in
bepaalde kringen heel populair gewor
den, want ze heeft sommige reizen
beschreven, zoals in „Een jaar bij de
yogi’s” en uitstekend geïllustreerd met
portretten van de belangrijkste figuren
die ze ontmoette.
„Een orgie van kleur en verbeel
dingskracht” noemt Aldiss het platen-
werk waaruit het boek is samenge
steld, en een betere omschrijving zou
ik zo gauw niet kunnen vinden. Het
boek is gerangschikt in onderwerpen
als ruimteschepen, robots, verre plane
ten, vreemd leven, maar ook in die als
„ideeën in actie”, „de galerij der tijd
schriften” en een index van kunste
naars en tijdschriften.
Af gezien van Aldiss’ bijdrage aan
„De wonderschone wereld”, die op
zichzelf al de moeite waard is, is deze
Meulenhoffuitgave bepaald een verrij
king van het aanbod aan sf en een
welkome aanvulling op de manier,
waarop sf in Nederland door de meeste
uitgevers benaderd wordt.
Zo’n boek is wél „Over de psycholo
gie van meditatie”, met als ondertitel
„Technieken en implicaties” van Clau
dio Naranjo en Robert E. Omstein,
door Stan Kubisz vertaald voor Uitge
verij Bert Bakker in Amsterdam
21,50).
Het zijn eigenlijk twee boeken in één
paperback. Naranjo behandelt in het
eerste deel tal van meditatieve syste
men. Hij schrijft heel helder over medi
tatie in boeddhistische zin, ook volgens
andere oosterse leringen, het sjamanis
me uit de natuur-religies. Hij haalt
bijbelse en Islamitische voorbeelden
aan inzake bewustzijnervaringen als
extase en dergelijke en gaat daarnaast
in op „technieken” als toegepast door
figuren als Swedenborg enerzijds,
maar ook moderne leringen als gel
dend in het Subudisme, de transcen
dente meditatie en dergelijke ander
zijds.
>8,50
56.00
57,50
8,80
52.00
58,00
18,90
50,00
6.00b
53,00
18,40
0,00e
1,90
19,50
10,00
7.20
18,90
>0,60
54,00
10.80
2.00a
10,00
19.00
17,00
15.10
18.00
740
4.50
7.60
6,00
9.00
6.80
0.00
6.90
7,50
2.501
8,00
5.00
1.10
1,50
2.50
0,00e
0.10
6,70
7,60
2.40b
il.OO
0,50
1,50
8,00
(6,50
13.60
8,50
3.50
1.00
6.50
'1.00
9.20
'4.50
8,50
(1.101
1.00
5,00
I. 50
(8,00
4,00
4,00
2,00
II, 00
5,00
2.00
2,00
10,00
18,00
18.80
10.00
Vroeger heeft ze eens beloofd haar
memoires te schrijven en dat heeft ze
nu gedaan in „Anderen zijn anders”,
een uitgave van Ons Huis in Utrecht
26,-). Ir. H. Dunnewolt, een welbe
kende in de kring van haar bewonder
aars, schreef een voorwoord. Lily
Eversdijk beschrijft nu in het kort en
recht op de man af en beminnelijk
door de eenvoud, wat haar dreef tot
haar reizen en het tekenen van portret
ten van vele tientallen personen.
Het is, zonder enige franje, een bij
zonder levens- en reisverslag gewor
den, geïllustreerd met zestien portret
ten, een keuze uit haar vroegere boe
ken, waartoe deze memoires een uitste
kende inleiding vormen voor wie meer
wil weten over deze heel boeiende
vrouw.
Nog iets moet in acht worden geno
men. Kunstvoorwerpen in huis of
schilderijen „voor aan de wand” waren
er in de antieke culturen aanvankelijk
niet, maar ze ontstonden wel. En hoé,
als je bijvoorbeeld bij Grieken en
Romeinen mozaïeken en wandschil
deringen ziet, voor een groot deel ook
weer ingeleid door de Egyptische, de
Minoïsche en zelfs Babylonische
beschavingen. Het ging van beleefde
mythe in het begin tot louter luxueuze
en vaak pronkzuchtige versiering in de
natijd. En dat geldt dan ook het gewo
ne gebruiksvoorwerp, vaatwerk bij
voorbeeld, aanvankelijk als zeldzaam
heid (het heilige vat) in de tempels
gebruikt of tijdens ritualen van sjama-
nistische priesters in de oertijd, later
een dagelijks artikel.
Egyptische stijl, na de intrede van het Hellenisme sterk beïnvloed door Grieken
land en Rome. Dit ontroerende portret van een meisje dat Irene heette is in het
tweede kwart van de eerste eeuw na Chr. geschilderd in Romeinse stijl. Het
bevindt zich in het Württembergische Landesmuseum.
Zo tekende mr. Lily Eversdijk Smul
ders een Indiase prinses in bruidstooi
tijdens haar verblijf in een harem.
DE MENSELIJKE GEEST is een probleem, dat zichzelf tracht op te lossen. De
mens heeft daarbij geen hulp van buitenaf. Wij blijven dus gevangenen van het
subjectieve denken óver het denken. Systemen waarbinnen we vraag en ant
woord omtrent onszelf pasklaar kunnen maken zijn wel ontwikkeld in de
psychologie, maar die zijn ook weer afhankelijk van de persoonlijke gezichtshoek
van de voorgangers in deze tak van wetenschap, zoals Freud en Jung Het
onderzoek naar de beweegredenen van het menselijke gedrag, zijn bewustzijnser
varingen en het tot uiting brengen daarvan, is dus in hoge mate subjectief.
Daarom spreken psychologen en andere „breinonderzoekers’' elkaar vermoede
lijk meer tegen dan elk ander type wetenschappelijke onderzoekers, behalve
misschien de theologen. Maar die zijn in feite in ver verwijderde zin ook
psychologen. Ze bedienen zich van mythologische en symbolische teksten
omtrent bewustzijnservaringen, zowel van de profeten als van de gelovigen. Want
geloof is in eerste instantie een bewustzijnservaring.
En om die puinhopen gaat het in het
uitstekend in kleur en zwart-wit geïl
lustreerde boek „Oude beschavingen
in nieuw licht” van Rudolf Pörtner, in
de vertaling van Elisabeth Bekius en R.
van Houten door Ankh-Hermes in
Deventer uitgegeven. Het kost 65,-
maar het is wél de moeite waard, ook
voor lezers die uit oudere boeken reeds
ingelicht menen tezijn over de archeo
logie. In dit boek staan namelijk de
laatste ontdekkingen tot en met 1974,
het is dus praktisch up to date.
De spreekwoorden vindt men al in
diverse uitgaven ontcijferd. De uitleg
ging van alle regels van de antieke
kinderspelletjes is nu te vinden in
„Hééé jöh! Kom je buiten spelen” met
als ondertitel „De spelregels bij De
kinderspelen van Pieter Bruegel de
Oude”, geschreven door Grietje Hart
man en Ellen Lens, een uitgave van
Bert Bakker in Amsterdam voor
14.50.
Natuurlijk aanvaarden we niet alles
uit prehistorie of antieke beschaving
als hoogwaardig kunstvoorwerp. Veel
heel vroege keramiek bijvoorbeeld, of
de z.g. prehistorische „Venussen”
waarvoor schijnbaar meestal zeer
vetzuchtige dames model hebben
gestaan of gezeten behoeven persé
niet als kunst te worden gezien, althans
in onze zin van het woord. Dit
ondanks het feit dat veel kunsthis
torici er lyrisch over doen en toevallige
effecten of onbeholpen primitiviteit als
kwaliteiten aanmerken, zoals ook zo
vaak met kindertekeningen wordt
gedaan. Er zijn juwelen van grotschil
deringen van de Cro Magnon-mens in
Zuid-Frankrijk, met een artistieke
expressie die geen modem mens zou
kunnen verbeteren. Er zijn echter ook
sterk gedeformeerde figuren, die om
der wille van de onbeholpen tekening,
die natuurlijk vertederend werkt, al te
snel het voorwerp van kunsthistori
sche verering worden.
In laboratoria van experimentele
psychologen wordt gebruik gemaakt
van het meten van hersengolven door
middel van encefalografen en de zoge
naamde biofeed-meetapparatuur Ver
gelijkende studies zijn gemaakt tussen
hersenvolume, hersencapaciteit en
gedrag tussen mens en dier. Medica
menten, die de geest beïnvloeden zijn
toegepast. Er is een wetenschappelijk
droomonderzoek op gang gekomen. De
werking van hormonen en andere
kliersecreties op het menselijk brein en
het gedrag zijn een uitgebreid veld van
onderzoek geworden Vroeger bijna
onmeetbare kwesties als de grenzen
van de mensehjke intelligentie, de wer
king van het geheugen en het beïnvloe
den van het gemoed, zijn binnen het
Het is een prachtig blader-, lees- en
peinsboek geworden dat de sterke kan
ten van de sf laat zien (de inventiviteit,
het vakmanschap, soms ook een vleug
je echte visie) maar niet minder duide
lijk ook de zwakke kanten ervan zoals,
om maar iets te noemen, de bijna onge
breidelde hang naar Karl-
Mayromantiek en het escapisme dat
veel sf eigen is.
PETER WOLFSBERGEN
„Terugblikken en vooruitzien” is een
verzameling economisch-politieke
beschouwingen van prof. A. Heertje,
verschenen bij Teleboek in Amster
dam. Prof. Heertje, de ene keer sociaal
democraat, dan weer democratisch-
socialist en ten slotte weer bijna
sociaal-democraat het kan verkeren
betoogt in zijn bundel onder andere
dat het voeren van een samenhangen
de economische politiek, ongeacht wel-
Mevrouw mr. Lily Eversdijk Smul
ders, nu 74 jaar, is een heel bijzondere
vrouw. Ze is in Indonesië geboren en
werkte daar als jonge vrouw op een
advocatenkantoor. Maar ze was er niet
voor in de wieg gelegd. Ze wilde teke
nen en schilderen en bovendien de
wereld zien in een tijd dat reizen heel
wat moeilijker was dan nu.
s
ONDER DE VELE WERKEN van
Pieter Bruegel de Oude zijn er twee
heel populair geworden omdat ze
aspecten van het oud-Brabantse volks
leven tonen. Het ene is het spreek
woordenschilderij, het andere dat met
de middeleeuwse kinderspelen,
geschilderd in 1560 en nu aanwezig in
het Kunsthistorisch museum van
Wenen.
En zo hebben psychologie en religie
een raakvlak binnen de taal, maar
helaas buiten de zo verscheiden lij
kende onderzoeksystemen die ze
hanteren.
Maar er is een uitweg, die dé laatste
jaren steeds vaker wordt bewandeld.
Nóg een type ontroering, het besef
dat de mensheid vroeger en nu tot
opofferingen in staat was, maar ook
onmenselijkheden vanuit dezelfde lief
de én/of haat. Ook dat valt af te lezen
uit de puinhopen, die de oude bescha
vingen ons hebben opgeleverd.
ke regering het voor het zeggen heeft,
een bittere noodzaak is. De problemen
wat betreft het milieu, industrie, ver
keer, prijzen en inkomens hangen
zozeer met elkaar samen dat een in
onderdelen gesplitste economische
politiek echt uit de tijd is.
Bijzonder bij de tijd is het bij de
Nederlandsche Boekhandel in Antwer-
pen/Amsterdam uitgekomen boek
„Energie en Democratie” van Karei
Poma. Hoe actueel heeft men zeer
recent kunnen ervaren toen een beslis
sing over de uitbreiding van de ultra
centrifuge in Almelo bijna leidde tot
een kabinetscrisis. Poma, die al eerder
heeft geschreven over de gevaren die
ons leefmilieu bedreigen, zet in het
onderhavige werk de risico’s voor de
democratie uiteen die een steeds ver
der voortschrijdende aanpak van
opwekking en verwerking van energie
met zich brengen. Het is onmogelijk
zich met het energieprobleem in de
toekomst nog slechts op nationaal
niveau bezig te houden. Deze gecompli
ceerde zaken vragen een internationa
le aanpak. Maar om geen cumulatie
van macht op één punt te krijgen is het
broodnodig economische macht bij de
regio’s te leggen. FRANS keIJSPER
Het is een bijzonder aardig pocketje,
dat in fragmenten het schilderij toont,
elk fragment gewijd aan een bepaald
toenmalig kinderspel. Je krijgt zodoen
de een uitstekend inzicht hoe vroeger
kinderen op dorpspleintjes speelden.
Veel van de hierboven genoemde
zaken vallen ook binnen het gezichts
veld van de zo geheten transcendente
meditatie, het systeem van Maharishi
Mahesh Yogi. De oplossing van de pro
blemen wordt binnen zijn leer sterk
vereenvoudigd en vaak ook te eenzij
dig voorgesteld. Ondanks die beper
kingen en toch ook de drang tot
verantwoord wetenschappelijk onder
zoek schreef een aanhanger als
Anthony Campbell zijn „Transcenden
te meditatie: een weg naar verlich
ting”, in de vertaling van Hilde Ber-
voets door Bruna in Utrecht uitge
geven.
Natuurlijk is dit boek „sectarischer”,
oppervlakkiger ook in de wetenschap
pelijke verklaringen, dan de eerder
genoemde. Waar TM door velen echter
als heilzaam wordt ervaren, ondanks
de teleurstellingen van sommige leer
lingen, is het binnen zijn soort een goed
boek. Van dezelfde schrijver besprak
ik kort geleden „De 7 bewustzijnstoe
standen” (Uitgeverij Bert Bakker) en
„Wat is transcendente meditatie” door
drs. N M. Wijngaards van de eigen TM-
pers. Het begint dus meer en meer op
een doelgerichte sectarische
overredings-stroom te gelijken en dat
doet me wel wat al te zieltjeswinnerig
aan
Bovendien bestond er aanvankelijk
geen „kunst oifi de kunst”, maar was
de expressie in dienst gesteld van het
alom aanwezig geachte religieuze bele
ven binnen nog niet gespecialiseerde
culturen.
Met het opkomen van de antieke
beschavingen in het Midden-Oosten
wordt dat dan anders. Natuurlijk blij
ven tal van voorwerpen gevangen bin
nen de sfeer van religie en mythologie,
maar het prachtlievend element om
der wille van de versieringsdrang
begint de overhand te krijgen. De
kunst is dan evenzeer gewijd aan
koningen en vorsten, al dan niet geacht
af te stammen van de zon of van dier-
goden. Zó moeten we ook de grote
tempelcomplexen, vanaf de befaamde
„toren van Babel” zien: godsdienstig
en politiek eerbewijs. Daarmee is de
kunst dan afgedwaald van de ééndui
digheid en is het specialisme, het
uiteenvallen in oneigenlijke bedoelin
gen (althans gezien vanuit de oertijd)
ingetreden.
Dit manuscript heeft hij thans uitge
werkt tot een omvangrijk in twee delen
verschenen boek, dat geen weten
schappelijke pretenties heet te hebben.
Het is het resultaat van een groot
scheepse plundering van grote en klei
ne geschriften, alles in partijdig kader
gerangschikt.
In het tweede deel behandelt Om
stein dezelfde zaken, maar dan vanuit
de gezichtshoek van de moderne
inzichten in de psychologie. Hij maakt
vergelijkingen tussen de verschillende
leringen en meditatieve systemen en
tracht de achtergronden ervan te van
gen in bekende psychologische begrip
pen. Hij doet dit uitstekend op een niet
te moeilijk leesbare wijze.
DE ENORM TOEGENOMEN
belangstelling voor science fiction is er
waarschijnlijk de oorzaak van, dat de
uitgevers op dit gebied in ons land zich
niet langer beperken tot sf-verhalen en
-romans. Meulenhoff bijvoorbeeld
kwam enige tijd geleden uit met een
bundel van tien sf-posters van Chris
Foss en is nu verschenen met „De
wonderschone wereld van de science
fiction illustratie”, samengesteld en
ingeleid door de beroemde Brian
Aldiss, die ook Foss’ platen bijeengaar-
de en van een inleiding voorzag.
Ische
val-
De
moei- 1
1 de
bereik van de computerdeskundigen
gekomen. En dit zijn alle zo objectief
mogelijk meetbare systemen gewor
den, dat het „denken over het denken”
gelukkig hanteerbaarder is geworden,
minder gebonden aan de persoonlijke
gezichtspunten van bepaalde onder
zoekers.
Voor wie meer over deze kwesties
wil weten is er het heel goede boek
„Experimenten met het brein” van
Maya Pines, met als ondertitel „Het
onderzoek naar wegen om intelligen
tie. geheugen en gemoed te beïnvloe
den via de hersenen Het is door Hilde
Bervoets voor Bruna in Utrecht ver
taald Het boek is, hoewel voor de leek
geschreven zo wetenschappelijk
mogelijk en toch niet te moeilijk Het
behandelt bovendien nog veel meer
vraagstukken dan ik hierboven kon
aangeven.
Op het gebied van meditatie en de
diverse „bewustzijns-strategieën”
bestaan tientallen boeken. Slechts
enkele brengen iets nieuws Die leggen
bovendien verbanden met de nieuwste
wetenschappelijke inzichten omtrent
de werking van het brem, als hierbo
ven geschetst Het verband dus tussen
religie en wetenschappelijk psycholo
gisch onderzoek
ten en tijdschriften. Populair-
wetenschappelijk in de goede zin dus.
HEIN STEENHOUWER
