Antwerpen dit jaar
Rubens-pelgrimsoord
vlammende barok
Roger Avermaete maakt een mens
van schilder-diplomaat
De meester van de
door Jan van Lieshout
Het Rubens-atelier
BAN VAN OVERDREVEN VERERING DOORBROKEN
Rubenssuite
Carrière in Antwerpen
Italiaanse studiereis
Rubens als diplomaat
1
IN 1568 NAM wethouder Jan Rubens uit Antwerpen de
vlucht voor de troepen van Alva. Van huis uit was de
welbespraakte Antwerpse advocaat katholiek. Sinds kort
verdedigde hij echter de leer van Calvijn, waardoor hij
gevaar liep door de Spanjaarden te worden vervolgd. De
Inquisitie kende geen genade. Ketters werden gemarteld en
onthoofd.
In Keulen werd Jan Rubens behalve secretaris ook de
minnaar van Anna van Saksen, de tweede vrouw van Willem
van Oranje. Jan werd op heterdaad betrapt en in Dillenburg
in een kerker geworpen. Stond op overspel de doodstraf,
Maria Pijpelinckz, de vergevingsgezinde vrouw van Rubens,
kreeg na lang praten en veel geschrijf haar berouwvolle
echtgenoot op borgtocht vrij. Johannes en Maria vestigden
zich in Siegen, waar op 28 juni 1577, daags voor Petrus en
Paulus hun zesde kind, Peter Paul geboren werd. De jongen
was nog geen tien toen zijn inmiddels gegratieerde vader
overleed. Met drie kinderen keerde moeder Rubens terug
naarAntwerpen. waar zij zich verzoende met de katholieke
De meester van de
vlammende barokkerk
.1
Peter Paul Rubens was ongetwijfeld
een geniaal schilder, een heel grote in de
Barok. Maar je moet zijn werk wel in de
tijd plaatsen, al vormde het anderszins
weer een uitzondering op wat anderen in
die tijd deden. Zijn voorliefde voor het in
oneindige herhaling schilderen van iets te
dikke vrouwen, die hij met een zinnelijk
oog beziet, heeft zijn verering in Belgiè
nooit in de weg gestaan. Men is daar
uitbundiger dan in ons koelere (of meer
hypocritische) noorden, waar men wel
eens smalend over de „vleeswinkels” van
Rubens spreekt.
Voor wie nu Rubens in de juiste propor
ties wil zien, is er een uitmuntend en zeer
prachtlievend boek uitgekomen. Het is
..Rubens en zijn tijd" van Roger Avermae
te. De originele tekst is Frans, de Neder-
Zelfportret op ionge
leeftijd geschilderd
Roger Avermaete stelt terecht dat
grootheid van een man als Rubens
kost dan ook 357. In ons land is
prijzig. Belgen zijn kunstlievender
daar loopt zo’n boek goed
Inderdaad, die waarheid schaadt de
nagedachtenis niet. Integendeel. Rubens
komt zeer menselijk over en dat is veel
prettiger dan de verheerlijking, die een
kunstenaar van zijn publiek verwijderd'
houdt.
Hij schilderde klassieke, historische
zowel als religieuze onderwerpen. Rubens
had de gave alle extatische geestestoe
standen te belichamen. Op zijn jachttafe
relen ontbraken de exotische dieren niet
Met verblindende virtuositeit schilderde
Rubens vrouwen. Hij had een voorliefde
Luttele dagen tevoren was de bruide
gom aangesteld tot hofschilder van aarts
hertog Albert en aartshertogin Isabella.
Wel had hij volgehouden dat hij in Ant
werpen moest kunnen blijven wonen. Hij
was het leven aan het hof beu; wilde
dichter bij de burgerij staan, van wie hij
meer opdrachten verwachtte dan van het
hof.
Rubens was ook diplomaat, veelal in
dienst van de aartshertogen Albert en
Isabella van Habsburg als filiaalhouders,
van de Spaanse vorsten. Hij onderhandel
de onder meer over de mogelijkheid van
een vrede tussen ons land, het zijne en
Spanje. Hij was als diplomaat niet kies
keurig, maar dat was in een tijd als de
zijne volkomen natuurlijk Heel Europa
In die verwachting werd hij niet teleur
gesteld. Onder meer gaf het kerkbestuur
van de St. Walpurgiskerk in Antwerpen
de opdracht tot „De Kruisoprichting” en
het Kloveniersgilde, waarvan burgemees
ter Nicolaas Rockox de hoofdman was, de
opdracht tot „De Kruisafneming”; triptie
ken welke nu prijken in de O.L. Vrouwe-
kathedraal in Antwerpen. De faam van
deze en andere altaarstukken, die vlam
den van barok, vertakte vlug en ver. Van
daar dat Rubens in 1615 van de Pfalts-
graaf Wolfgang-Wilhelm van Neuburg de
opdracht kreeg om voor de Jezuïetenkerk
van Neuburg „Het Laatste Oordeel” te
schilderen. Vele buitenlandse opdrachten
volgden
was in oorlog, de kansen wisselden vaak
en dan moest telkens van standpunt wor
den veranderd Rubens bleef zijn Spaanse
opdrachtgevers echter trouw, dat moet
worden toegegeven, ook al is die trouw
hem door velen weer ten nadele aangere
kend. omdat die als collaboratie werd
gezien
Rubens was een diplomaat van het
tweede plan, omdat hij niet van adellijke
afkomst was. Hij moest de weg bereiden
voor échte hovelingen, die met de eer
gingen stijken als Rubens (soms) de ijzers
uit het vuur had gesleept In dienst, tij
dens zijn jeugd, als hofschilder van Itali
aanse edelen, later van de aartshertogen,
had hij wel geleerd op zijn tellen te
passen
Avermaete schildert Rubens als een
man zonder politieke idealen, een diplo
maat die het alleen te doen was om ver
sterking van zijn ego Rubens vond zich-
voor mollige en blonde dames. De mees
ten schilderde hij molliger en blonder dan
ze waren. Hun opaalkleurige huid zag
zacht als zijde.
DE OFFICIËLE VERERING die men
de nagedachtenis van Peter Paul Rubens
toedraagt is vaak buiten proporties
geweest. Kunsthistorici van naam heb
ben volgehouden dat hij in Antwerpen is
geboren, om daarmee aan zijn vaderstad
extra eer te bewijzen. Anderen hebben
getracht te bewijzen dat hij een bastaard-
Oranje zou zijn geweest, een halfbroer
van prins Maurits. Maar toen hij in Sie
gen werd geboren was de verhouding van
zijn vader met Anna van Saksen, de twee
de vrouw van prins Willem van Oranje,
allang achter de rug. Zie daarvoor het
verhaal hierboven. Rubens zou,page zijn
geweest in zijn jeugd en dat als opstapje
hebben gebruikt voor zijn diplomatieke
loopbaan. Hij wordt afgeschilderd als
geniaal in vele opzichten, beminnelijk,
een vader voor zijn leerlingen, enzovoort.
Uitvoerig doet de schrijver uit de doe
ken hoe de „fabriek” van Rubens werkte.
Want dat was het, het Rubens-atelier. De
penseelstreek, de grootse composities, de
vloeiende en dungeschilderde kleuren, het
is allemaal typisch Rubens. Anderzijds
werkten in zijn atelier tallozen aan zijn
werken mee, zij het onder een zeer strenge
supervisie. Schildersals Jan (Fluwelen)
Bruegel, Frans Snyders, Antoon van
Dijck. Cornelis en Paul de Vos, Jan Wil-
dens, Lucas van lilden, later Erasmus
Quellinus, Jan Cossiers, Cornelis Schut.
Jan van Eyck en vele anderen werkten
hard mee om de honderden en honderden
bestellingen van vorsten, kerken en rijk
aards de deur uit te krijgen. Maar het was
een eerlijke zaak in die tijd en er werd
door Rubens vrij over gecorrespondeerd
of hij al dan niet zélf veel aan de schilde
rijen had gewerkt. Dan was er ook nog
zijn prentenhandel, want veel schilderijen
Op de concerten, die speciaal voor
het Rubensjaar zijn geprogrammeerd.
ken uit de eerste helft van de zeven
tiende eeuw toegezegd. In het leerlin
genatelier van het Rubenshuis ver
zorgt de stad Antwerpen een expositie
van muziekdrukken en prenten, die
illustratief zijn voor de muziekuitvoe
ringen in de tijd van Rubens.
aan op een adellijke dame, maar Rubens,
die 53 was, verkoos de hand van Hélène
Fourment, de 16-jarige dochter van zijn
oude vriend en buurman Daniel Four
ment. Deze zijde- en tapijtenkoopman had
vier zoons en zeven dochters Suzanne, de
oudste, was door Rubens en Van Dijck
veelvuldig geportretteerd. Ook Hélène, de
jongste, had voor Rubens reeds gepo
seerd. Zij was tien toen zij model stond
voor Maria in „De Opvoeding van Maria”.
Op 6 december 1630 trouwde Rubens zijn
mariaal model.
Dit tweede huwelijk leidde voor Rubens
de terugkeer naar de natuur in. Hij schil
derde meer landschappen dan ooit tevo;
ren; wist zich geïnspireerd door de rustie
ke omgeving van het landgoed „De
Steen", dat hij in 1635 in Elewijt bij
Mechelen had gekocht. Daarnaast bleef
hij op ongeëvenaarde wijze de bloeiende
schoonheid van de vrouw „bezingen"
Voor veel doeken stond Hélène Fourment
model. Zij schonk Rubens vijf kinderen,
van wie Constancia-Albertina bijna negen
maanden na zijn dood werd geboren.
Op 30 mei 1640 overleed Rubens in zijn
huis te Antwerpen Een kleine 2000 wer
ken vol vlammende barok liet hij na. Een
monumentale prestatie, een monumentale
herdenking waardig.
Kinderportret
hij schilderde voor de Jezuïetenkerk van
Genua, waar bankiers tot zijn opdrachtge
vers behoorden. Van een gefortuneerde
Genuees kreeg Rubens ook de vererende
opdracht voor de pasgebouwde kerk van
de Oratorianen. de Santa-Maria-in-
Vallicella in Rome, het belangrijkste
altaarstuk te schilderen.
Wie schétst zijn teleurstelling toen bij
plaatsing van het doek het reflecterend
licht paus Gregorius de Grote en St.-
Domitella bijna onzichtbaar maakte?
Vandaar dat Rubens het stuk terugnam
en op leisteen een nieuw altaarstuk schil
derde. Het doek, dat hij zelf het mooiste
vond van wat zijn bezige hand tot dan toe
had geschapen, probeerde hij de hertog
van Mantua te verkopen, maar deze had
geen interesse. Vandaar dat Rubens het
doek meenam, toen hij zich eind 1608 naar
Antwerpen spoedde, omdat zijn moeder
ernstig ziek was. Bij aankomst bleek zij
reeds begraven in de St.-Michielsabdij,
aan wie Rubens het altaarstuk schonk om
boven de graftombe van zijn moeder te
hangen.
Het warme welkom van zijn oude vrien
den onder de Antwerpse schilders, van
de
de
waarheid moet kunnen velen, zonder dat
het zijn reputatie schaadt. Om die reden
breekt hij definitief met de legendevor
ming en vertelt uitvoerig en bloemrijk in
een romantische trant wie Rubens werke
lijk was
Om aan de overstelpende vraag te kun
nen voldoen, deed Rubens een beroep op
zijn medewerkers. Zo liet hij Jan Brue
ghel, de zoon van Pieter de boerenschil
der, de landschappen en de stillevens van
bloemen en fruit „invullen” en schilderde
Frans Snijders vele dieren voor hem. Ook
penseelde de begenadigde portrettist
Antoon van Dijck aan de Wapper, waar
Rubens een huis had gekocht en een fors
atelier aanbouwde. Voor dit atelier ont
wierp hij een Genuese gevel, compleet
met klassiek beeldhouwwerk en ingegra
veerde Romeinse regelen
Daar aan de Wapper werden zijn kinde
ren Clara-Serena, Albert en Nikolaas
geboren. Van hen zowel als Isabel maakte
Rubens prachtige portretten
wie Jan Brueghel „Pietro Pauolo” Rubens
installeerde tot lid van de broederschap
der Romanisten, zowel als het aantrekke
lijke aanbod van aartshertog Albert en
aartshertogin Isabella om hofschilder te
worden, waren van invloed op zijn beslis
sing om niet naar Italië terug te keren
Doorslaggevend was de interventie van
Cupido. Tijdens de bruiloft van zijn oude
re broer Philip was Peter Paul verliefd
geraakt op Isabella Brant, de welgescha
pen dochter van een Antwerpse advocaat.
Op 3 oktober 1609 was Isabella zelf de
stralende bruid
landse van J. J. L. van Overloop. Er is ook
een Duitse editie van verschenen De uit
gave is van Arcade in Brussel, in ons land
vertegenwoordigd door F. Hauser in
Heemstede. Het is uiteraard zeer royaal in
kleur en zwart wit geïllustreerd, maar het
dat
en
stelling gehouden. Tevens wordt daar
een Rubensprijs ten doop gehouden,
die aan een modern kunstenaar zal
worden toegekend.
„Rubens in Italië" is het thema, dat
het Walraf-Riehartz-museum in Keu
len koos voor zijn bijdrage aan het
Rubensjaar. In Florence wordt een
..Ommagio a Rubens” gebracht. Geëx
poseerd worden werken van Rubens
en Vlaamse meesters. Genua richt een
educatieve tentoonstelling in. „Alber
tina,’ in Wenen en het Louvre in Parijs
komen met tekeningen van Rubens,
terwijl in „Le Grand Palais” van
Parijs een overzicht wordt gegeven
van „De eeuw van Rubens in de Fran
se publieke collecties”. Het British
Museum in Londen wijdt een tentoon
stelling aan tekeningen en olieverf-
schetsen van Rubens. Het Hermitage
museum in Leningrad zal zijn thema
nog bepalen.
juweel. Vandaar dat de provincie Ant
werpen een kleine, maar ongemeen
rijke collectie somptueuze sieraden
samenbrengt in het Provinciaal Dia
mantmuseum aan de Jezusstraat.
Ook tekent de provincie Antwerpen
voor een expositie in „Het Sterckhof",
het provinciaal museum voor kunst
ambachten, waar mannequins de
mode uit de tijd van Rubens zullen
showen. Door verschillende Europese
musea zijn authentieke kledingstuk
De eens zo bloeiende stad aan de Schelde bood een troosteloze
aanblik Bij een bloedig beleg was de bevolking tot 45.000 zielen
gehalveerd. Veel huizen waren tot puin verbrijzeld, gebrandschat
en geplunderd. De handel kwijnde doordat de Hollanders de
Scheldemond geblokkeerd hielden.
Samen met Balthasar Moretus, het kleinzoontje van de beroem
de drukker Christoffel Plantijn, ging Peter Paul Rubens naar
school. Veel ook stak Rubens op in de drukkerij, waarover zijn
schoolvriendje later de scepter zwaaide en voor wie hij titelpagi
na’s en illustraties ontwierp voor de boeken die bij Plantijn
werden gedrukt
Rubens was schat- en schatrijk en
woonde tenslotte in een burgerlijk paleis
je aan de Wapper, het Rubenshuis. dat er
nu in gerestaureerde staat nog van
getuigt. Hij bezat meer dan driehonderd
meesterwerken van de grootsten uit zijn
tijd en vorige eeuwen Voeg daarbij een
grote verzameling echte klassieke
Romeinse beelden en ongetelde andere
schatten, dan heb je tevens het beeld van
de kunstverzamelaar die hij was.
NIET ALLEEN in Antwerpen, ook
elders in Europa worden dit jaar
Rubenstentoonstellingen gehouden
bij gelegenheid van de herdenking
van de geboortedag in 1577 van de
grootmeester der barok. In het Duitse
Siegen, de geboorteplaats van Peter
Paul Rubens, wordt een fototentoon-
Zijn talent kwam echter pas tot ontlui
king toen de meester in Italië was. In mei
1600 was de schilder naar het zuiden afge-
voor titelpagina’s en ter illustratie
van boeken, die in de Plantijndrukke-
rij werden uitgegeven in de tijd dat
Rubens’ schoolvriend Balthasar More
tus er directeur was. Rechtswerken
die van de persen van Plantijn kwa
men, zullen worden geëxposeerd in
het gerechtsgebouw aan de Britse Lei,
waar de Antwerpse magistratuur op
15 oktober het 100-jarig bestaan van
het gebouw van het Gerechtshof uit
de Sinjorenstad herdenkt.
De Koninklijke Geneeskundige
Kring in Antwerpen grijpt het
Rubensjaar aan om in het Genees
herenhuis aan de Louizastraat de
schijnwerpers te richten op de genees
kunde uit de tijd van Rubens. Die
stond op een hoog peil. In diezelfde
tijd kwam in Antwerpen de piepjonge
diamantslijpkunst tot bloei; groeide
het gebruik van het diamant in een
Doordat kort na Rubens' schooltijd het
familiefortuintje fiks moest worden aan
gesproken om zuster Blandina een bruids
schat te kunnen meegeven, werd Peter
Paul page in dienst van Marguerita de
Lalcing-d’Arenberg de gravin van Ligne.
In die tijd de voorpost van een politieke
loopbaan. Page Peter Paul wilde echter
schilder worden. Daarover liet hij in de
correspondentie met zijn moeder geen
twijfel bestaan. Na enige tijd stemde ook
zij ermee in, dat Peter Paul bij Tobias
Verhaecht in de leer ging. Hij leerde er
verven malen en mengen, doeken span
nen, paletten en penselen reinigen.
Meer stak hij op bij Adam van Noort en
bij Otto van Veen, die behoorden tot de
„Romantisten”, schilders die in Italië had
den gestudeerd en waren bezield van de
humanistische ideeën van de Renaissan
ce. Op zijn 21e werd Peter Paul als mees
ter opgenomen in het Sint Lukas-gilde
van schilders.
ling in het Museum voor Schone Kun
sten zijn er in Antwerpen nog talrijke
nevenexposities. Zo wordt in het Hes
senhuis aan de Falconrui ter introduc
tie of ter begeleiding van de grote
Rubensexpositie een didactische ten
toonstelling ingericht waar door mid
del van kleurenfoto’s, kaarten en
tekstpanelen facetten uit het leven en
oeuvre van Rubens worden uitge
beeld. Evenals de Onze-Lieve-Vrouwe
kathedraal, waar onder meer „De
Kruisoprichting” en „De Kruisafne
ming” hangen, zal ook de gerestau
reerde St. Jacobskerk, waar Rubens
begraven ligt, van eind april tot medio
september dagelijks te bezichtigen
zijn.
In het museum Plantijn-Moretus
aan de Vrijdagmarkt wordt Rubens
als boekillustrator belicht. Onder
meer zullen daar tekeningen worden
werden door graveurs gereproduceerd
ten dienste van Rubens, die ze her en der
verkocht
zullen onder meer werken worden uit
gevoerd van Rubens’ tijdgenoot Clau
dio Monteverdi en werken van Baeh
en Handel. Ook staat de Rubenscanta-
te van Peter Benoit op het repertoire
en zal de Rubenssuite worden uitge
voerd, die speciaal voor het Rubens
jaar werd gecomponeerd. Met
zeventiende-eeuw'se muziek zal ook
het openluchtspel worden opgeluis
terd, dat zal worden opgevoerd voor
de gevel van de St. Carolus Borro-
meuskerk, die grotendeels door
Rubens werd ontworpen.
zakt. Hij bestudeerde er de beelden uit de
oudheid en de meesterwerken van de Ita
liaanse kunstenaars uit de Renaissance
Sterk beïnvloed werd hij door Titiaan, de
vermaardste Venetiaan, die schitterend
werkte met kleur en verblufte door ver
beeldingskracht. Niet minder dan dertig
werken van Titiaan kopieerde Rubens.
De pracht en praal der kopieën ontgin
gen Vincenzo Gonzaga, de hertog van
Mantua, niet. Hij liet Rubens meer
beroemde schilderijen kopiëren. Ook gaf
hij opdrachten voor portretten van mooie
vrouwen, die in zijn Galerij der Schoonhe
den werden bijgezet.
Zelfs in Spanje schilderde „Pietro Pau
olo” vrouwen voor de „hertogelijke
harem”. In de lente van het jaar 1603 moet
Rubens de koning van Spanje een relatie
geschenk brengen: een rijtuig met zes
paarden, nieuwe vuurwapenen, kostbare
parfums en.. een aantal schilderijen.
Tijdens zijn verblijf in Spanje portretteer
de Rubens ook de graaf van Lerma, een
gunsteling van de koning. Het ruiterpor-
tret compositorisch van een hoge moei
lijkheidsgraad hielp Rubens’ reputatie
in het zadel.
Naam als schilder van religieuze thema
ta vestigde hij met „De Besnijdenis”, die
iiiiiimiiiiiiifiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiim
Rubens bewoog zich onder edelen en
intellectuelen, bisschoppen en prelaten,
vorsten en diplomaten Vandaar dat
aartshertog Albert en aartshertogin Isa
bella hun relatierijke hofschilder ook
diplomatieke opdrachten gaven. Zo
knoopte Rubens in de noordelijke Neder
landen vredesonderhandelingen aan met
de Staatsen en had hij een actief aandeel
in de vredesonderhandelingen tussen
Engeland en Spanje.
Ondanks alle waardering, weelde en
welstand bleven teleurstellingen het
scheppend genie niet gespaard. Zijn doch
tertje Clara-Serena stierf toen ze 12 was.
Drie jaar later verloor Rubens Isabella,
met wie hij 17 jaar de beddekoets had
gedeeld.
In 1630, van vredesonderhandelingen
terug uit Engeland, verlangde Peter Paul
weer naar een vrouw Vrienden drongen
Portret van Markiezin Bngida Spinola Doria
(detail)
zelf enorm belangrijk in vele opzichten en
hij wilde dat den volke tonen. Hij was
gewoon een beminnelijke egoïstische
mens, die andere mensen scherp doorzag
en diplomatiek bleef uit zeer verstandelij
ke overwegingen Rubens wilde beroemd
en schatrijk zijn, enorme/ioorzetter die
dat ook dank zij hardwerken en een
scherp verstand allemaal bereikte.
Daarnaast was hij een levensgenieter, die
op zijn 53ste jaar. na het overlijden van
Isabelle Brant, huwde met Hélène, de 16-
jarige dochter van zijn vriend Fourment
omdat zegt Avermaete het „een lek
ker brok was". Rubens was dol op vrou
wen, en verheerlijkte ze zeer vleselijk in
de duizenden gestalten, die hij onder het
mom van mythologische of religieuze alle
gorieën aan de man bracht Rubens was in
staat om aan veel wensen van zijn
opdrachtgevers tegemoet te komen, want
geld is geld Maar hij weigerde om zijn
vrouwen minder zinnelij-k op het doek te
zetten als hij deed. Dat was vermoedelijk
de enige „geloofsbelijdenis” althans zo
schetst Avermaete het van een geniaal
kunstenaar, die verder met van alles
diplomatie bedreef als het maar diende
om zijn drang naar macht en invloed te
dienen. Dat hij dat overigens deed op een
uiterst hoffelijke en stoïcijnse manier,
waarbij hij tal van goede kunstenaars aan
zijn „particuliere hof” een naam van
gewicht wist te bezorgen omdat ze tot zijn
atelier behoorden, strekt hem overigens
tot de eer. die Avermaete hem ook gaarne
gunt. Avermaete heeft van Rubens een
mens gemaakt en dat strekt ook hem tot
eer
I
