De wereld in
Fietsen op Manhattan
Wat doe je met
I
Voedselweigering is duidelijk signaal
LIEFST TEGEN VERKEER IN
z
Air
I
i
u
REACTIES BUITENWERELD LOPEN UITEEN
door Willem Vermeulen
door G. A. de Kok
LOUIS
IN EEN'
OMZIEN
Gedragslijn
j
V]
l&j'j
O
F
Twee gebieden
I
w
/j
*1
staan, dat men in het Belgi
sche Knokke op de Boulevard
kan huren. Hier was het met
een ketting aan een lantaarn
paal vastgeklonken en diende
het als reclamezuil, meldend
dat er op nummer twee-der-
tien fietsen te huur waren. En
jawel, voor één dollar vijftig
per uur kon men zich een velo
aanschaffen om zich in het
Newyorkse verkeer te stor
ten. Het leverde een ervaring
van een geheel eigen stijl op:
fietser in New York.
.a
7 Leden van de Baader-Meinhofgroep gaan in hongerstaking om te protesteren tegen hun
gescheiden opsluiting. Een landbouwer weigert voedsel teneinde aansluiting van zijn boerderij
Sk-j' op waterleiding en lichtnet af te dwingen. Gevangenen nemen hun toevlucht tot hongerstaking
pm betere interneringscondities te bewerkstelligen. Het is een kleine greep uit berichten in
kranten van de laatste weken. Achtergronden zijn van geval tot geval verschillend, doelstellingen
lopen uiteen, maar het middel om een en ander gedaan te krijgen is gelijk: hongerstaking.
De reacties van de buitenwereld lopen niet zo sterk uiteen. Onverschilligheid is dikwijls troef als
tiet om hongerstakers en hun wijze van protesteren gaat. Of men denkt: ze doen er niemand
kwaad mee, dus laat ze maar. In het beste geval trekt men partij. Anarchisten en gevangenen
lorden dan doorgaans als oproerkraaiers en onruststokers gezien, een landbouwer die vecht
raor zijn bedrijf wordt in het gelijk gesteld en slachtoffer van bureaucratie en bestuurlijk moeilijk-
joen bevonden. Een begrijpelijke rechtvaardigheidsselectie, maar niettemin een onjuiste
ejegening van de persoon of groep, die het rigoureuze middel van de hongerstaking aangrijpt en
liet in de laatste plaats van degenen, die met een dergelijke actie worden geconfronteerd.
Het onmogelijke is in New
York gewoon, zeker op de
fiets. Een automobilist moet
zich aan strikte regels hou
den, maar een fietser kan zich
permitteren vrijbuiter te zijn.
Ik heb het geprobeerd, ik heb
een fiets gehuurd. Op zondag
morgen zag ik op de hoek van
de Seventh Avenue en de
Achtenvijftigste straat zo’n
merkwaardig fietsautootje
om betere interneringscondities te bewerkstelligen. Het is een kleine greep uit berichten in
I
1
I
y/'
1
‘j-
a
ii
o
I
Het bleef na Spa dus allemaal érg meevallen.
fj '1
jord
rom
dat
noti-
rou-
e en
itiek
ook
het
:aak
gere
die
ndse
snen
Isge-
den uil
i vogel-
n heen
an zijn
tegelijk
it voor
10e men
ouw- of
Jt prof,
'den en
ekomst
Ihristus
en der
Vooral
oordeel
n boek.
de vrij
>n, zeg
i gebon
;wege i
rd”. Ni
"om de
s liepen
gepraat
loiets is
i boekje
le hulp,
forming
Eerst het Central Park in, het heu
velachtige Vondelpark van Manhat
tan. Niks aan de hand, alsof men in
Nederland op een rustig B-weggetje
peddelt. Na die oefening het rauwe
leven in: het verkeer van Manhattan.
Eerst over de Fifth Avenue, richting
Washington Square in Greenwich Vil
lage er is hier eenrichtingverkeer,
’dus’ peddel ik met het verkeer mee..
Zorgvuldig blijf ik in de tweede baan
plicht (het redden van mensenlevens) en ander
zijds werkelijk iets oplost in de situatie van de
hongerstaker. De laatste is immers iemand, die
liever sterft dan terug te keren in zijn oude levens
situatie. Het kunstmatig voeden is dan zinloos,
omdat het slechts een leven rekt, dat door het
uitblijven van toekomstverbeteringen dood wil
zijn. Vandaar de opmerking van Fainberg: „Hon
gerstaking is een ultimatum: jij vecht voor je dood
en zij vechten voor je leven”.
De artsenwereld heeft de „niet-oplossing” van de
kunstmatige voeding ondertekend, wat de Com
missie van Ethiek van de Worlds Medical Associa
tion tot het formuleren van de volgende gedragsre
gels bij hongerstakingen bracht: „Als een gevange
ne voedsel weigert en door de arts wordt geacht bij
zijn volle verstand te zijn en de consequenties van
zijn besluit te overzien, mag hij niet kunstmatig
tegen een democratisch genomen beslissing in
hongerstaking gaat, kan men zeggen dat zijn actie
van alle billijkheid gespeend is (het gaat dan om
het wezen van de democratie), maar zo duidelijk
liggen de kaarten slechts zelden. Het handhaven
van orde en rust overheerst doorgaans de wil om
de oorzaak en diepere achtergronden van een
hongerstaking uit te zoeken en zo mogelijk de deur
naar een oplossing, vergelijk of schikking open te
duwen.
De medicus zou eerder een schakel moeten zijn
in een keten van personen in wier handen de
oplossing ligt, dan dat hij de taken van het hele
gezelschap op zijn schouders neemt (lees: gescho
ven krijgt). In feite is het gewoon logisch dat
psychologen en werkers op sociaal-maatschappe-
lijk gebied om er enkelen te noemen zich
evenzeer met het lot van de hongerstaker bezig
houden.
Maar de praktijk leert altijd weer, dat het veel
polemiek en discussie vereist om iets als zijnde
logisch onderkend te krijgen. Het opvallende is,
dat ten aanzien van het fenomeen hongerstaking
zowel stakers als autoriteiten de dupe zijn van het
ontbreken van een beproefd hongerstakingsbe-
leid.
Hongerstaking, door dr. H. A. van Geuns, dr. N.
Lachinsky, dr. L. J. Menges en dr. J. Smeulers.
Uitgeverij Het Wereldvenster, Baarn. Prijs: 9,50.
Het lijkt welhaast uitgesloten dat een kind van onze
tijd zich later nog zijn eerste buitenlandse reis herin
nert. Dat is een gevolg van het feit, dat in de huidige
maatschappelijke omstandigheden het kind meesten
tijds als zuigeling reeds in vakantietijd over de grenzen
heen en weer gesleept wordt en bij de eerste oogopslag
niet het bloemetjesbehang van zijn slaapkamertje, maar
de Costa Brava aanschouwt.
Vroeger was dat, zóals alles, anders. Behoudens zeer
korte uitstapjes naar België aan de hand van mijn
grootmoeder die een smokkelomane was, had ik vóór
mijn zeventiende nooit het grote mysterie dat „buiten
land" genoemd werd, met eigen ogen aanschouwd. Mijn
zuster, die wat ouder was, had eens een week in Parijs
doorgebracht als logee bij een achterneef met twijfe
lachtige reputatie en twee dochters. Daar werd jaren
later in ons gezin nog met enige paniek over gesproken.
Het was ook volkomen onduidelijk hoe zij kans had
gezien, de toestemming tot die logeerpartij los te krijgen
en hoe zij erin geslaagd was weer ongedeerd in het
ouderlijk huis terug te keren.
Als beloning voor mijn zeer geslaagd eindexamen
werd mij, na schier eindeloze onderhandelingen tussen
betrokken ouders, toegestaan met drie vrienden veertien
dagen het .buitenland in te trekken. Om te voorkomen
dat die zwerftocht zou uitmonden in Tibet of andere
contreien van waaruit terugkeer een onzekere zaak zou
zijn, werden er een aantal voorzorgen genomen die
volkomen af doende waren: we moesten per fiets en we
kregen per man f 25,- mee.
De route, keurig op een kaart uitgestippeld, liep over
gezellige maar ietwat kronkelige wegen. We zouden
volgens de geraadpleegde deskundige daardoor, niet
alleen onherroepelijk in Echtemach uitkomen, maar
bovendien van zeer fraai natuurschoon kunnen ge
nieten, waar we zonder enige moeilijkheid onze tent in
lieflijke omgevingen zouden kunnen neerzetten.
Pas toen ja! Pas toen! schoot ons de vermaning te
binnen van onze wijze adviseur: stop niet in Spa! Wij
haastten ons naar de tent die in een gemeentelijk
plantsoen was geplaatst, braken haar af, stapelden onze
bagage op de fietsen en reden als duivels weg van de
verderfelijke stad, als inwoners van Sodom die aan de
goddelijke, regen van zwavel en vuur trachtten te ontko
men. Wij keken niet om, wij veranderden dus niet in
zoutpilaren en wij arriveerden des morgens uitgeput in
het beloofde land Luxemburg, na onderweg ook nog acht
maal de gewraakte voorband te hebben geplakt.
Dus zetten we ons tentje op een weiland dat golvend
afliep naar de rivieroever en vonden de volgende och
tend bijna de dood door verplettering onder de omvang
rijke lichamen van drie wasvrouwen, die in de grijze
ochtend onze spanlijften niet hadden gezien.
i vertel
door a
rift. Het
waaruit
van de
mg, ge-
aar bij-
■n. Een
dat de
f aange-
De tocht verliep iets minder vlot dan we hadden
berekend, aangezien een onzer niet de moeite had geno
men de banden van zijn geleende fiets te inspecteren. Bij
de nadering van Spa hadden we zijn voorband al twaalf
maal geplakt. Het argument was duidelijk: we zouden in
Spa een nieuwe buitenband moeten kopen, ook al zou
dat een ernstige recessie in onze financiële welstand
veroorzaken, want zo’n band kostte toch tenminste
f2,50.
i die
eken
g te
.1 de
dat
s ge-
s be-
>ten-
iren.
:ken
■t tot
Het zal duidelijk zijn, dat het voor een arts
iML
e
IHilH
De berijder van het ongelukkige vehikel kwam echter
in Spa tot een grandioos idee. Hij loodste ons die avond
een helverlichte en gezellig uitziende gelegenheid bin
nen, waarboven in flakkerende lichtletters „Petits Jeus"
vermeld stond.
Wij amuseerden ons kostelijk. De ondernemer van
„Petits Jeus” had zich uitgesloofd om zijn gasten op
ingenieuze wijze bezig te houden. Hij hield ons op een zo
ingenieuze wijze bezig, dat wij op zeker moment alle
vier ons geld kwijt waren. Enkele franken was ons
gezamenlijk bezit, waarmee we nog elf dagen in leven
moesten zien te blijven. In onze doodsangst probeerden
wij elkander op te monteren met volstrekt onzinnige
argumenten, waardoor de doodsangst nog slechts toe
nam. Toch staat vast, dat in zulke situaties doodsangst
de beste remedie is. Anders zouden we nooit de euvele
moed hebben gehad, die paar franken nog in de paarden
rennen van „Petits Jeus" te steken. En de wonderbaarlij
ke redding voltrok zich: bij middernacht beschikten we
over méér geld dan we bij ons vertrek gezamenlijk
hadden bezeten.
uiTïij i irii'jiVi hIj
De route liep in een wijde bocht om Luik heen in de
richting Spa. Ofschoon deze laatste stad volkomen
logisch in de route paste, zei onze raadgever met opgehe
ven vinger: „Stop echter niet in Spa, onder geen voor
waarde. Hij weigerde verdere uitleg en schiep daar
door, helaas, bij ons vieren een onbedwingbare
nieuwsgierigheid die aanleiding gaf tot allerlei opwin
dende veronderstellingen. Het was duidelijk. Wij moch
ten beslist niet stoppen in Spa, maar reeds toen we in de
grauwe augustusmorgen onze vaderstad uitfietsten,
stond vast dat in Spa onze benen de dienst zouden
weigeren.
waarom zou je het dan niet doen?
Eigenlijk is er maar één regel: zorg
dat je niet aangereden wordt.”
Een simpele overlevingsregel. Voor
zover ik kan nagaan werkt die rede
lijk goed. Ik ben dwars tegen het
verkeer in teruggefietst, zo mogelijk
stoplichten negerend, zwierend van
de ene baan naar de andere, terug
naar het uitgangspunt: nummer twee-
dertien in de Achtenvijftigste straat
bij de Seventh Avenue. En daar ben
ik zonder kleerscheuren aangeko
men. Het onmogelijke is mogelijk in
New York, zeker op de fiets.
Het onmogelijke gebeurt in deze
stad ook in de concertzaal. In de
Avery Fisher Hall van het Lincoln-
Centre speelt Eugene Istomin het pia
noconcert in C van Mozart, K 467. Een
uitverkocht huis, maar ik kan een
kaart overnemen van een jongeman
wiens vriendin niet is komen opda
gen. Dirigent is Lawrence Foster van
het Houston Symfonie-Orkest, een
nog jong musicus van zevenendertig.
Er werd uitstekend gemusiceerd. Isto
min ook wel eens „de man van
mevrouw Casals” genoemd: twee jaar
geleden trouwde hij de weduwe van
de grote cellist speelt het Mozart-
concert gearticuleerd en uiterst tran
sparant.
Na het eerste deel klatert een ver
diend, maar voorbarig applaus op.
Dirigent Foster maakt een bezwerend
gebaar en de zaal, in de ban van dit
boeiend musiceren, gehoorzaamt: de
legendarische speld kan men onmid
dellijk horen vallen. Langzaam heft
Foster de armen omhoog voor het
tweede deel, Andante. Maar dan ge
beurt het: op de eerste rij niest een
mevrouw uiterst luid en zéér nadruk
kelijk. Het galmt door de zaal:
„Haaaa-tsjiéééééé....” En vrijwel on
middellijk klinkt van de andere kant
een welgemeend „Bless you”. Het pu
bliek reageert alsof er een goede mop
is verteld: daverend gelach. Weg con
centratie.
Er gaat een verhaal over Mengel
berg, die eens werd geïnterrumpteerd
tijdens een uitvoering van Pijpers Zes
Epigrammen. Na een nogal luid slot
van een van deze korte stukken,
merkte een nuchtere bezoeker duide
lijk verstaanbaar op: „Da’s hard”.
Mengelberg draaide zich om en zond
een vernietigende, ja dodelijke blik de
zaal in: hij duldde geen inbreuk, noch
op zijn autoriteit, noch op zijn muziek.
Foster blijkt uit een ander hout gesne
den. Ook hij draait zich om, maar in
plaats van een woedende blik, vraagt
hij vriendelijk-laconiek: „Is there a
handkerchief in the house?”, is er een
zakdoek in de zaal? Publiek en orkest
applaudisseren enthousiast voor deze
gevatheid. En dan wordt het opnieuw
stil voor het Andante. De concentratie
blijkt er niet onder te hebben geleden:
in New York is het onmogelijke im
mers mogelijk.
Gelukzalige gedachte aan die eerste stralende och
tend, aan het romantische riviertje de Sauer, dat zich als
een lint van zilver en groen fluweel vrolijk kronkelend
een weg zoekt van de ene Ardén naar de andere. Vier
rijkaards op vier fietsen met gloednieuwe banden, op
weg naar het onbekende Echtemach, dat destijds nog
geen gelijkenis met het kermisvierende Valkenburg ver
toonde. Gods wijde natuur van glooiende heuvelhellin
gen en bloeiende dalen, waar een politieagent even
zeldzaam was als een postbode. In ons beste schoolduits
vroegen wij hem waar wij onze tent zouden mogen
neerzetten. Hij maakte een armbeweging alsof hij een
gouden poort opengooide, en zei: „Wo? Wieso Wo? Got-
tes Natur ist gross!!"
Het is een mooie regel, maar geestelijk gezonde
mensen die in bepaalde landen in psychiatrische
inrichtingen worden opgesloten en daar tegen hun
opsluiting in hongerstaking gaan, kopen er niets
voor. De auteurs komen in hun boekje min of meer
tot de conclusie, dat er veel te weinig aandacht
wordt besteed aan het belang van de hongerstaker.
Verwonderlijk is die verwaarlozing niet; de hon
gerstaker is kwetsbaar, omdat men niet weet of
zijn motivatie „echt” of „onecht” is. Als iemand
ok vo<
preke
sch ve
ei
Set, J band tussen beide). Vandaar het „probleem” hon
gerstaking.
an Kok
ite vat
preek”
de prij
lezens1
Maari
e plaat
moete
len kun
ten va
nen (c
er voo
wil zij
ranaf d
len va
■meen!
tandre
ït is ee
dat pr
ig (ma
van o
dat i
van rechts om niet in conflict te ko
men met afslaand verkeer. Voor de
zekerheid pak ik het wiel van een
jonge neger op een schitterende fiets
met alles er op en er aan, minstens
tien versnellingen. Die van mij heeft
er maar drie, maar met mijn Neder
landse tegenwindervaring houd ik
hem makkelijk bij.
Bij het eerste rode licht rem ik haas
tig af, maar oei, de man met de blitse
fiets kart opgewekt door het stoplicht,
zwierend van links naar rechts om
auto’s te ontwijken. En héé, kijk daar:
van de andere kant komt een fietser
aanrijden, nota bene dwars tegen het
verkeer in. Waar is de politie? Is dat
geen geval voor Kojak? Maar nee,
niemand trekt zich iets van de tegen
ligger aan, alleen een taxichauffeur
claxonneert even. Ik peddel ondertus
sen voorzichtig door, van blok naar
blok, van stoplicht naar stoplicht, met
een onbekende fiets en een Neder
lands achterlichtjes-geweten.
Op Washington Square het is er
gezellig: popgroepen, poppenkast,
straatgoochelaars houd ik een me-
defietser aan: hoe dat eigenlijk met de
fietsregels op Manhattan zit? Hij
haalt zijn schouders op. „Ik ken ze
niet. De beste manier is om dwars
tegen het verkeer in te gaan, dan zien
ze je tenminste. Rijd je met de auto’s
mee, dan heb je een mooie kans om
geschept te worden. Stoplichten?
Och, soms kan je er nog net door en
Bestemming en route kostten enige hoofdbrekens.
Aangezien er destijds nog geen rekenmachines beston
den, nam de berekening van het aantal kilometers dat
heen en terug maximaal kon worden af gelegd zonder dat
we het gevaar zouden lopen als uitgehongerde skeletten
te worden gerepatrieerd, aanzienlijke tijd. We kozen
tenslotte voor Echtemach in Luxemburg. De weg daar
heen was door een kennis van ons, die wat jaartjes ouder
was, al enkele malen met succes afgelegd en hij verstrek
te ons zelfs de adressen van de pleisterplaatsen, waar we
onze dagelijkse warme maaltijden konden kopen zonder
per man boven de gulden uit te komen.
1'JA
llliiiillllllllllliiillllilllllllllllllliiiiiiiiiiiliiiliiiliillllllllllllliiiiiiliiiiiiiiiiiiiiiillliiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiililliilliiiiiiiiilillllllllliillilliliiiiiiiilliliini^
Heel summier geformuleerd werpt het ver
schijnsel hongerstaking twee problemen op: het
WSzWOlTI? ene °P ^et gebied van het gezag, het andere op
’aa' **111. het medische vlak. Eigenlijk zijn het twee dilem-
Waarom gaat iemand in hongerstaking? Korte ma’s. De autoriteiten willen voorkomen dat de
- voedselweigeringen (één tot enkele dagen) hebben hongerstaker overlijdt, maar voelen er niets voor
:gt. Hel ten doel een signaal te geven. Voorbeeld: Sacharov zijn verlangens in te willigen.
en zijn vrouw wilden door voedselonthouding aan- Deze patstelling wordt evenwel een niet minder
dacht vestigen op het lot van de politieke gevange- groot dilemma: laat hij de hongerstaker sterven,
nen in de Sovjet-Unie. De lange hongerstakingen dan kan hij daarvoor ter verantwoording worden
kunnen protesten zijn tegen kamp- of gevangenis- geroepen. Gaat hij dwangmatig voedsel toedienen
omstandigheden (Baader-Meinhofgroep in Duits- (via een neussonde, een maagslang of intrave-
in Bijis land), tegen onrechtmatige daden van autoriteiten, neus), dan loopt hij het risico zich aan martelprak-
tegen wreedheden of martelingen, tegen gevan- tijken schuldig te maken (het kunstmatig voeden is
genschap, procesvoering of politieke toestand (de in de aard al pijnlijk, zeker als daar ook nog eens
Price-zusters in Engeland gingen in hongerstaking geweld bij wordt toegepast). Soms probeert de
om hun eis naar Ierland overgeplaatst te worden hongerstaker het ingebrachte voedsel kwijt te ra-
kracht bij te zetten) en tegen strikt individuele ken. De Rus Fainberg deed dit door braakneigin-
omstandigheden (bovengenoemde landbouwer), gen op te wekken en door het doen van gymnasti- wórden gevoed. Een onafhankelijke arts moet het
De tijdsduur van lange hongerstakingen is zeer sche oefeningen. Dit noopt de autoriteiten de hon- oordeel van zijn collega bevestigen”,
verschillend. De Price-zusters staakten 200 dagen, gerstaker vast te binden, waarbij opnieuw geweld
Amalrik 117 dagen en een andere Rus, Victor kan worden gebruikt.
Fainberg, 82 en 66 dagen. In enkele gevallen heeft
een hongerstaking de dood tot gevolg gehad.
Hoewel de (gevangenis)autoriteiten bijna altijd
naar eigen goeddunken handelen, zit er wel een
zekere lijn in de houding, die ze ten aanzien van de
hongerstakers aannemen. Allereerst wordt ge
tracht de actie uit de publiciteit te houden. Men nauwelijks mogelijk is een gedragslijn te volgen,
wijst de hongerstaker op de zinloosheid van zijn die enerzijds overeenkomt met zijn medische
onderneming of negeert deze. Ook wordt getracht
het moreel te ondermijnen door het voorzetten van
verlokkelijke spijzen. Als de hongerstaking toch
naar buiten uitlekt of eventueel andere gevange-
Drie artsen en een psycholoog hebben het feno- nen aansteekt, leidt dit soms tot (valse) beloftes
meen hongerstaking via onderzoek en literatuur- aan de hongerstaker. In de regel echter verharden
studie geanalyseerd. Hun bevindingen legden zij de standpunten zich en wordt er wederzijds geen
neer in het boekje „Hongerstaking”, dat wordt duimbreed toegegeven. Bedreiging, isolering of
gepresenteerd als een monografie met een open ruwe behandeling valt de hongerstaker ten deel,
einde; een discussiebijdrage over een onderwerp, Het kunstmatig voeden, waartoe men op een gege-
dat eigenlijk nog nauwelijks leeft onder het pu- ven moment kan besluiten, gaat niet zelden met
bliek. En dat laatste niet omdat het een nieuw geweld gepaard en is voor de hongerstaker bijzon
verschijnsel is, want reeds in 1889 protesteerde der ongaangenaam. Anatoly Martsjenko, een Rus-
de sociaal-revolutionaire Vera Figner in het Rus- sische voedselweigeraar, zegt hierover: „De kunst-
land der tsaren door middel van voedselweigering matige voeding is ’n kwelling. Het gevoel van
tegen de illegale wijze waarop de gevangenisdirec- honger verdwijnt niet. Je krijgt slechts ’n zwaar
teur zijn instelling leidde. Uit de eerste helft van de gevoel in je maag, alsof men in je binnenste een of
twintigste eeuw zijn de hongerstakingen van de ander vreemd voorwerp heeft gelegd”. Boven-
lenker. antimilitaristen bekend, die om hun dienstweige- staande schets van het verloop van een hongersta-
1 ring in de cel werden gezet. Niets nieuws onder de king tekent de gecompliceerdheid van het feno-
zon dus. Wel een toeneming van het aantal honger- meen.
i stakingen en meer publiciteit, die eraan gegeven
•grijpd Wordt (waarschijnlijk bestaat er een causaal ver-
n beta
en geld
eken z
'emeen
e predi
'oliiieM
l of 'zrl
ijken d
i
