Aanklacht in Belgrado
Dissident Toertsjin blijft
verdediger van socialisme
ju
LASTER
TEGEN
STAAT
I
Uitgewezen Rus gelooft dat
protest moeite waard was
1
t
Zwijgen
door Fred Sanders
Helsinki-groep
Cynisme
Misverstand
II
18
lijk,
vereld
I
1
?men
i
daars
nop
on-
)W/
iet
„Het politieke stelsel in de Sovjet-Unie is fascistisch, vermomd inxlinks
woordgebruik. Het systeem kan alleen voortbestaan doordat het volstrekt totalitair
lis en elke vorm van verzet, van zelfstandig denken, onderdrukt.”
vindt
als u
Geleidelijk aan kwam Toertjsin terecht in de „harde kern” van de dissidenten -
mensen zoals Andrei Sacharov, die nauwelijks nog iets anders doen dan
protesteren tegen het optreden van de Sovjet-autoriteiten. Niet omdat ze dat zo
leuk vinden, maar omdat hun elke mogelijkheid tot andere arbeid wordt ontnomen.
Valentin Toertsjin (46 jaar), enkele weken geleden uit de Sovjet-Unie geëmi
greerd, waarbij hem zijn nationaliteit werd ontnomen en waarbij hem werd
-meegedeeld dat hij nooit meer in zijn land mag terugkeren, kan het weten. Hij is
lie we dissident, iemand die bezwaar maakt tegen het bewind in de Sovjet-Unie, en wel
sinds 1968, het jaar waarin Brezjnjev en de zijnen voor het eerst begonnen aan
de rehabilitatie van Stalin, het jaar ook van de inval in Tsjechoslowakije.
k,
I
Boekovski
Andrej Sacharov
desgewenst nog te laten terugkomen.”
Kluur.
Alexander Solzjenitsin
i de
Valentin Toertsjin heeft tijdens zijn bezoek aan Nederland vooral getracht aandacht te
vragen voor het lot van tien leden van de z.g. Helsinki-groep, onder wie voorzitter Joeri
Orlov, die in Moskou gevangen worden gehouden wegens „activiteiten gericht tegen de
staat”. De Sovjet-Unie ontkent dat zij inbreuk maakt op de beloften van Helsinki inzake de
mensenrechten en leden van de Helsinki-groep, die aantonen dat het regiem in de Sovjet-
Unie wel degelijk de bepalingen van Helsinki schendt, worden opgesloten, wat op zich
weer een schending van die bepalingen inhoudt, aldus het betoog van Toertsjin.
De oproep wordt gesteund door een groep Nederlandse slavisten, onder wie prof. dr.
J.W. Bezemer, prof. dr. M.C. Brands, M.P. van den Heuvel en Nico Scheepmaker.
In gesprekken met leden van de Tweede-Kamercommissie voor buitenlandse zaken en
met staatssecretaris dr. P.H. Kooijmans heeft Toertsjin gevraagd de Nederlandse delega
tieleider bij de Toetsingsconferentie in Belgrado, ambassadeur drs. J. van der Valk,
opdracht te geven de Sovjet-Unie in Belgrado aan te klagen en de namen van de gevangen
leden van de Helsinki-groep te noemen, als slachtoffers van schendingen van de rechten
van de mens.
Overigens is Toertsjin ervan overtuigd
dat men hem uiteindelijk niet zozeer het
land heeft uitgezet vanwege zijn activitei
ten voor Amnesty. „Ik denk dat dat het
gevolg is geweest van andere dissidente
activiteiten. Zo heb ik materiaal verza
meld voor de z.g. Helsinki Monitoring
Groep. Dat is een groep van mensen die
materiaal verzamelt over schendingen van
de mensenrechten door de Sovjet-autori-
teiten, schendingen die in strijd zijn met de
bepalingen van de Slotakte van de Confe
rentie over Europese Veiligheid en Samen
werking in Europa.” Toertsjin was overi
gens formeel geen lid van de Helsinki-
groep, waarvan tien leden, onder wie voor
zitter Joeri Orlov, op het ogenblik gevan
gen zitten.
„Dat boek was toen nog niet eens uitge
geven (inmiddels wel, in New York, bij een
uitgeverij die zich specialiseert in uitgaven
in de Russische taal), het bestond alleen in
getypte vorm. Ik heb die KGB-man gezegd
dat ik het recht had contacten te hebben
met buitenlanders en dat ik daar ook mee
zou doorgaan.”
Toertsjin stemde in met de voorwaarden
en kreeg in oktober de benodigde papieren
om met zijn vrouw en twee zoons (20 en 16
jaar oud) de Sovjet-Unie te verlaten - via
Wenen, net als de „echte” Israël-emigran-
ten.
„Hier in het westen is het de taak van de
pers informatie te geven. Je kunt zeggen
wat je wilt, al maakt men nog zoveel fou
ten, dat is de taak van de pers. Maar in de
Sovjet-Unie is daar geen sprake van. De
officiële taak van de pers is: opvoeden van
het volk in de geest van de communisti
sche ideologie, beïnvloeden. Daarom lees
je ook nooit een negatief bericht in een
Sovjet-krant.”
Toertsjin gelooft intussen wel dat de
meeste leden van de intellectuele boven
laag in de Sovjet-Unie beseffen dat er iets
mis is in hun maatschappij. „Maar een
andere vraag is: zijn ze bereid er iets aan te
doen? Dat hangt ervan af waaraan zij
voorrang geven. Als ze veel waarde hech
ten aan hun materiële welvaart, dan pas
sen ze zich aan en zwijgen.”
Toertsjin besloot destijds voorrang te
geven aan een meer principiële benade
ring: het protest, met alle gevolgen van
dien. Maar volgens hem verzetten de mees
te Sovjet-burgers zich tegen het gezag door
zich af te wenden van alles wat autoriteit is
en door in een mengeling van lijdzaamheid
en voorzichtige illegaliteit zijn eigen weg te
zoeken. Tot schade van het politiek be
wustzijn van de bevolking.
„Die propaganda wordt in enorme hoe
veelheden over het volk uitgestort, maar in
de hoofden van de mensen blijft alleen
cynisme achter, ongeïnteresseerd onge
loof. Dat cynisme is voor de autoriteiten
acceptabel, omdat het inactief is. Het enige
waar de autoriteiten tegen optreden is
tegen ideeën, tegen constructieve kritiek.”
Toch blijkt tijdens ons gesprek dat
Toertsjin ook wel degelijk in de eerste
plaats een „ideële dissident” is. „Ik besefte
destijds bij mijn verdediging van Sacha
rov, dat ik een stap deed op een weg
zonder terug. Ik wist dat ik risico’s liep, ik
wist alleen natuurlijk niet welke, ik wist
niet dat ik uiteindelijk zou mogen emigre
ren. Maar ik geloof achteraf dat het alle
maal zeker de moeite waard is geweest.
Een mens, een volk, moet strijden voor zijn
vrijheid van meningsuiting.”
’Sovj et-systeem vernietigt
normbesef van de burgers’
„De officiële leugen in de Sovjet-Unie is
bezig het normbesef en het stelsel van
waarden van de mensen geleidelijk aan te
vernietigen, die leugen doordringt het hele
maatschappelijke leven. De mensen gelo
ven niets meer van wat er door wie dan
ook tegen ze wordt gezegd. Ze ontwikkelen
geen eigen ideeën meer, er bestaat geen
uitwisseling van gedachten, behalve mon
deling.”
Valentin Toetsjin met zijn vrouw en één van zijn
zoons.
In tegenstelling tot mensen zoals Amal-
rik, Solzjenitsin en Boekovski is Toertsjin
uiteindelijk meer om praktische redenen
dan, uit principiële overwegingen uit de
Sovjet-Unie weggegaan. „Ik heb in de eer
ste plaats het land willen verlaten omdat ik
mijn beroep niet meer kon uitoefenen”,
vertelt hij, terwijl we op zoek naar een
café, geschikt voor een interview, over het
Haagse Binnenhof lopen. Hij heeft zojuist
een gesprek gehad (net staatssecretaris dr.
P. H. Kooijmans in het ministerie van
buitenlandse zaken.
„In februari van dit jaar kreeg ik een
laatste waarschuwing. Ik werd op straat
opgepakt en in een auto naar de gevange
nis gereden, waar enkele dagen eerder
Joeri Orlov was opgesloten. Dat was alleen
maar intimidatie. We reden door, naar het
districtshoofdkwartier van de KGB. Daar
kreeg ik mijn laatste waarschuwing, van
het plaatselijk KGB-hoofd: „Uw activitei
ten schaden de belangen van de staat. U
heeft contact met buitenlanders en u heeft
een boek geschreven.”
Toertsjin trad toe tot de rangen van de
ex-Sovjetburgers, zoals Solzjenitsin,
Almarik en Boekovski - mensen die het
Sovjet-systeem aan den lijve hebben on
dervonden, er over kunnen oordelen. Men
sen ook die vijand zijn geworden van het
Sovjet-systeem, die daardoor misschien
bevooroordeeld zijn in hun weergave van
wat men in Moskou noemt „de socialisti
sche werkelijkheid.”
Toertsjin, computerdeskundige en di
recteur van een laboratorium in Moskou,
werd in 1974 ontslagen, nadat hij in de loop
van 1973 al was gedegradeerd tot „gewoon
wetenschappelijk werker” aan hetzelfde
instituut. Redenen voor zijn degradatie en
ontslag: uiteraard niet de kwaliteit van
zijn werk. Hij werd gedegradeerd en ont
slagen omdat hij in 1968 zijn handteke
ning had gezet onder een protest tegen de
rehabilitatie van Stalin, vervolgens een
brochure had geschreven („De Traagheid
van de Angst”) - een politiek filosofisch
wetenschappelijke verhandeling geba
seerd op zijn eigen terrein (cybernetica).
Maanden later, in juli 1977, besloot
Toertjsin, die nog steeds geen baan had
kunnen krijgen, een poging te doen om te
emigreren, althans vergunning te krijgen
om tijdelijk in een ander land te gaan
werken. Hij had verschillende aanbiedin
gen van Amerikaanse universiteiten. Dat
werd door het ministerie van Binnenland
se Zaken niet toegestaan. „Ik kreeg te
horen dat ik wel mocht vertrekken, maar
dan permanent en alleen als ik toestem
ming zou vragen voor emigratie naar Is
raël. Ik ben niet joods, mijn vrouw ook
niet, we hebben er ook geen familie. Maar
ik heb later begrepen waarom het Israël
moest zijn: wanneer ik zou emigreren naar
een land waarmee de Sovjet-Unie diplo
matieke betrekkingen onderhoudt, dan
zou men verplicht zijn mij binnen vijf jaar
verdedigers van de Sovjet-Unie maar eens
een jaar komen kijken, als journalist bij
voorbeeld, en proberen gewoon de feiten
weer te geven zoals ze dat in het Westen
gewend zijn. Dan worden ze in de Sovjet-
Unie onmiddellijk uitgemaakt voor vijan
den van het socialisme.”
Dissidente Sovjet-burgers worden
door de autoriteiten meestal aange
klaagd wegens „laster tegen de staat”.
Valentin Toertsjin vertelt hoe dat in
zijn werk gaat: „Baptisten en leden
van de Pinkstergemeente hebben erg
veel last van godsdienstvervolgingen.
Meer dan 5000 van hen wachten tever
geefs op toestemming om te mogen
emigreren. Maar als ze klagen, als ze
vertellen dat ze vanwege hun gods
dienst worden lastiggevallen, dan stel
len ze zich bloot aan een aanklacht
wegens „laster tegen de staat”.
wil Toertsjin actief blijven in Amnesty
International: „Deze organisatie, die op
komt voor politieke gevangenen waar ook
ter wereld is een van de belangrijkste en
positiefste verschijnselen van deze tijd.”
„Als ik, al is het maar op papier, naar
Israël emigreer, dan verlies ik mijn Sovjet-
burgerschap en hoeven zij mij nooit meer
toe te laten.”
De propagandamakers van het regiem,
de enigen die toegang hebben tot de offi
ciële drukpersen, geloven zelf ook niet in
wat ze zeggen. Ze praten en schrijven zoals
ze moeten praten en schrijven, traditio
neel, zoals mensen in de kerk zingen, soms
zonder stil te staan bij de betekenis van de
woorden.”
Valentin Toertsjin is een bezield verde
diger van de westerse maatschappij, het
„vrije Westen” zoals hij ons deel van de
wereld nöemt. „Natuurlijk is er best kri
tiek mogelijk op het Westen. Maar het gaat
erom, dat men hier de elementaire men
senrechten erkent. Dat doet de Sovjet-
Unie niet. Daar heeft men de economie
genationaliseerd en de mensen beroofd
van de elementaire mensenrechten, en ver
volgens gezegd: dit is nu het socialisme. Ik
ben nog steeds socialist, ik ben zelfs radi
caal socialist, maar met mijn ideeën voel ik
mij beter thuis in het Westen dan in de
Sovjet-Unie”.
„In september 1973 deed ik de beslissen
de stap: Sacharov werd toen aangeklaagd
in de Sovjet-pers, als een „vijand van de
vrede”. Ik heb hem in het openbaar verde
digd. Een maand later werd in Moskouse
eerste (en tot nu toe enige) Russische groep
van Amnesty International opgericht, ik
werd daar voorzitter van.”
Ook na zijn vertrek uit de Sovjet-Unie
Volgens Toertsjin berust die laatste ver
onderstelling op een misverstand. „De
mensen in het Westen begrijpen vaak niet
goed hoe de toestand in de Sovjet-Unie is.
Zij denken dat bestrafte of geëmigreerde
dissidenten bevooroordeeld zijn. Laten die
„Nog een sterker voorbeeld: als ik
°P mijn schrijfmachine, met vijf
doorslagen, een vel papier tik waarop
staat: „Ik ben van mening dat ik in dit
land geen vrijheid van meningsuiting
heb”, dan kan ik worden aangeklaagd
wegens „laster tegen de staat”. Een
vicieuze cirkel. Wie daarin ronddraait
blijft overeind door cynisme door
schouderophalen. Wie tracht uit die
cirkel te breken wordt dissident.
Andrej Amalrik vraagt met zijn demonstratie voor de woning van de Franse president in Parijs
aandacht voor de volgende tekst: „Eist toepassing van de verklaring van Helsinki".
a
1
