Mischa de Vreede en Maartje Luccioni
J
fe:
3
In
fl
„Als we niet meer
mogen lachen,
dan stoppen
we ermee*
„SARA” WERKT VOOR CONCREET PUBLIEK
1
VI
2
-n 1
n
l
b I
V
door Diny Schouten
mm
■■■■■■■■■■■■■I
Eindelijk zichzelf
Matriarchaat
i
Luccioni: Alles anders
Acl
FWIÖC
BMW Of Wf
WWW
Ondersteunen
Ideologie
Plannen
[ML
’1
Discussie
tlb
’Boeken kunnen je
denken veranderen’
i!
;S
1
miiiiiiii
ALLES ANDERS?
ft
j
1 U|*|x v
DINY SCHOUTEN
ze
is
„Vrolijk, eerlijk en vrijblijvend”. Dat is
de kreet waarmee Agaath zich de eerste,
veelbelovende tijd na haar scheiding defi
nieert. De verhouding die ze dan begint
met de ook al zo succesvolle, veel oudere,
kunsthistoricus wordt aanvankelijk door
de gedragsregels: vrolijk, eerlijk en vrij
blijvend, beheerst. Omdat Dobbelman, de
kunsthistoricus, „zoals dat in kennisma-
kingsadvertenties heet” gebonden is, is de
situatie naar Agaaths volle tevredenheid.
Een betere garantie om jezelf te kunnen
zijn is er immers niet? Bovendien is de
relatie seksueel gezien voortreffelijk, het
zo fel begeerde orgasme is eindelijk in
haar bezit... Agaath doet er vervolgens
zeven jaar over om zich te realiseren dat ze
buiten dat met lege handen staat. Haar
zorgvuldig opgebouwde theorie, dat „zijn”
verkieslijk is boven „hebben” is waarde
loos geworden op het moment dat ze beseft
dat „zijn” niet mogelijk is zonder te „heb
ben”, dat vrijblijvendheid in een verhou
ding met wil zeggen: vrolijkheid en eerlijk
heid, maar dat het betekent: afhankelijk
heid, onzekerheid en verdriet. Jezelf zijn.
„Dat de hoofdpersoon een tamelijk
geëmancipeerde vrouw is, was nodig om
dit verhaal te kunnen vertellen. Je kunt
geen vrouw zo'in het leven laten woeden
als een geëmancipeerde vrouw."
„Mededeelzaam, geil en gezellig: dat
was ik, en om die eigenschappen goed tot
hun recht te laten komen moet je met zijn
tweeën zijn.
Een zo mogelijk nog grotere afstand tot
haar onderwerp neemt Maartje Luccioni
in haar tweede boek Alles anders, dat in
1976 bij De Bezige Bij verscheen, maar dat
Maartje Luccioni,
geestvol uit de voeten
op deze plaats nog niet besproken is. Ook
Alles anders gaat over vrouwen, vandaar
dat ik” het hier ter sprake breng. Het boek
bestaat uit twee verhalen. Het eerste, het
titelverhaal, geeft evenmin als Eindelijk
mezelf een idee van de houding van de
schrijfster. In hoeverre is het verhaal se
rieus te nemen? De vraag stelde me voor
problemen: waarom neem ik aan dat M>-
scha de Vreede haar verhaal wél serieus
bedoelt, en hoe weet ik zo zeker dat Alles
anders een satire is? Er is geen ander
criterium dan het eigen wereldbeeld. De
zelfingenomenheid met de eigen geslaagd
heid van James en Line uit Alles anders
biedt geen enkel houvast, want niemand
zal kunnen „bewijzen” dat Maartje Lucci
oni vindt dat haar figuren zelfingenomen
zijn. Hetzelfde geldt voor het oordeel over
de attributen van het verhaal: een smaak
vol interieur, Handel en Vivaldi uit de
prijzige geluidsinstallatie, dure kleren, du
re schoenen, sjieke drankjes en hapjes,
een barbecue, een afwasmachine en een
Austin Mini voor mevrouw.
De situatie is in elk geval duidelijk: vol
strekt beantwoordend aan de norm van de
„Elegance”. Beschaafde mensen, Line en
James, hij is advocaat, en zij heeft gymna
sium gehad, ze is lid van het Klassiek
verbond. Kortom, geen enkele reden tot
ontevredenheid. Of toch wel? Vage onvre
de knabbelt aan Line, die eigenlijk niet
zoveel om handen heeft. Een jonge min
naar, zou dat niet iets zijn? Als moderne
vrouw, die er overeenkomstig haar sociale
status geen achterhaalde opvattingen op
na houdt, spreekt ze erover met haar echt
genoot. Wel, het komt goed uit, ook James
heeft best zin in een jong blaadje. Line
begint wat met Steven, de vriend van haar
zoon, en dat is prachtig, want James kan
dan wat beginnen met de vriendin van de
dochter des huizes. Alles natuurlijk wel
onder stilzwijgend voorbehoud het stijl
volle leventje van James en Line mag niet
in gevaar komen Line is trouwens hele-
Mlscha de Vreede,
momentopname van een belangrijke fase in
leven van een vrouw
Voortijd, het tweede verhaal uit Alles
anders, is erg leuk. De gegevens lijken
rechtstreeks van Margaret Mead afkom
stig te zijn, de beschrijvingen van matriar
chale samenlevingsvormen in Seksualiteit
en temperament („de aan het meer wonen
de Tsjamboeli-stam”, bijvoorbeeld). Hoe
ziet de wereld eruit als mannen de onder
geschikte rol toebedeeld hebben gekre
gen? Een opwindende vraag, waarmee
Maartje Luccioni geestvol uit de voeten
kan. Wat is paarvorming en „kerngezin”,
gezien vanuit de optiek van een andere
context, één waarin de vrouwen in een
afzonderlijke leefgemeenschap voor zich
en de kinderen zorgen en de mannen,
afgescheiden in een mannenkamp, hen
gedurende een zeer beperkte periode mo
gen bevruchten? Een bijzonder onaantrek
kelijke propositie!
Dat je dan denkt dat verkrachtingen en
cumulatie van macht bij de mannen de
onvermijdelijke consequenties zullen zijn
als mannen en vrouwen paarsgewijs sa
men zouden gaan wonen, weet Maartje
Luccioni helder en overtuigend te demon
streren. Een briljante exploratie van een
idee.' De intelligente redeneringen van de
oertijd vrouwen uit het verhaal zijn ver
ademend, omdat ze de door doordramme
rige verongelijktheid missen, die veel fe
minisme van nu zo oninspirerend maakt.
maal niet van plan om zulke belachelijke
risico’s te lopen, daar is ze teveel moderne
vrouw voor, en het mag vooral geen goed
koop drama worden. Line zet dus niets in,
in het spelletje dat ze met Steven speelt, en
als ze toch dreigt te verliezen, trekt ze zich
comfortabel terug, naar barbecue, zitkuil
en „bistrootje spelen”.
Maartje Luccioni heeft het geval met
verve verwoord, in het idioom dat vol
maakt past bij de zelfzuchtige denkwereld
van haar personages, en ze laat het aan de
lezer over om die denkwereld te beoor
delen.
Een deel van het Sara-collectief; van rechts naar
links Loes de Bruin, Marjo van Soest. Mieke
Westerbrink en Ria Sikkes
--.—L4
hk.
Je
wen
gebt
tot c
ster
opst
dat
geëv
Zc
vent
Dat er véél yrouwen bereikt worden,
vindt het collectief erg belangrijk. Bij de
vrouwenbeweging zijn veel vrouwen be
trokken zeggen ze, en „de” vrouwenbewe
ging staat dan voor alle vrouwen die bezig
zijn om iets aan hun positie te veranderen.
„Dat kunnen vrouwen zijn die in een VOS-
cursus zitten (VOS: Vrouwen Oriënteren
zich op de Samenleving, cursussen maat-
Het collectief deelt wel een visie pp de
maatschappij. In een artikel over de op
richting van Sara schreven ze:
„We voelen ons allemaal min of meer ver-
Plannen voor romans, nieuw Ned|
lands of buitenlands proza, zijn er
niet. „Romans zouden zeker in ons foil
passen. Het probleem is dat je afhankeli
bent van wat je binnen krijgt. Romans k r
je niet „organiseren”, zoals dat wel k
met een boek dat we gaan maken oi
gezondsheidszorg, naar aanleiding v I
een congres van vrouwelijke gynaeco
gen en huisartsen”.
Dit voorjaar zullen verschijnen: et
boek over verkrachting van Jeanne Ito
men (een „handleiding voor slachtoik
van verkrachting bij de confrontatie 1
politie en justitie”); een boek over welzij
werk met vrouwen, Van binnenuit do
Er
vrou
ons
het 1
haai
een i
waa
feit
van
zo’n
zond
acce
beeh
heef
Hij i
deze
een
zer c
Gezi
weet
hen
gat.
die
voor
wat
Vlas
papi
emo
snel
andt
brek
virti
luch
i
eei
aai
mi
to<
dit
Af
ste
spi
eei
I
sci
ha
tie
vei
1
vo
de:
kl(
no
gr'
„A
ve:
fla
I
gei
vers
je b,
met
schr
tie.
mog
maa
het
Hi
in v
and
mar
het
bou
met
„Het was alsof ik hem steeds weer moest
demonstreren. Hem en dat huwelijk van
ons. Als ik mezelf zo hoorde praten, als ik
hoorde hoe ik hem prees waar hij bij was,
alsof hij een kind was en ik zijn moeder,
dan kreeg ik een enorme hekelkian mezelf
en aan ons. De tevredenheid die we moes
ten uitstralen, de zelfvoldane indruk die
we op de buitenwereld maakten en die
niet terecht was, die nergens op sloeg!”
J) ATLAS
Nee, zeggen de vier vrouwen (Ria Sik
kes, Mieke Westerink, Loes de Bruin en
Marjo van Soest) met wie ik sprak. „Veel
vrouwen van ons collectief hebben erva
ring als adviseuses van bestaande uitge
verijen. Ons werd vaak om advies ge
vraagd over feministische boeken. Alice
Schwarzers boek was typisch een geval
waarvan wij vonden dat het uitgegeven
moest worden maar waarvoor bij de uitge
vers absoluut geen belangstelling bestond.
„Toen hebben we, twee jaar geleden al,
zelf de rechten gekocht en gedacht: dat
boek moet er komen, hoe, dat zien we nog
wel, met vaag het idee in het achterhoofd
om het dan maar zelf te doen. We begon
nen het ook steeds meer als hinderlijk te
ervaren dat bij uitgeverijen alleen belang
stelling bestond voor het soort feminisme
dat in de mode is, sensationele geschriften
als het Hite-report en de boeken van Eri
ca Jong en Suzanne Brögger worden wel
uitgegeven, maar teksten die wat moeilij-
ker zijn en belangrijk voor een kleinere
groep vrouwen, die verschijnen doodeen
voudig niet".
Een voorbeeld: „Eén vrouw uit ons col
lectief, Selma Leydesdorff, heeft het initia
tief genomen tot de oprichting van groe
pen van vrouwelijke geschiedenisstuden
ten, verspreid over het hele land, die on
derzoek doen naar de rol van vrouwen in
de geschiedenis, een rol die altijd is ver
donkeremaand. Sara is van plan van de
scripties die uit dat onderzoek voortkomen
een serie op te zetten. Een gewone uitgever
zou zoiets niet in z’n hoofd halen, omdat er
hoogstens een paar honderd exemplaren
van elk verkocht zullen worden.
„Wij vinden het belangrijk dat vrouwen
zich bewust worden van hun eigen historie
en daarom moeten zulke uitgaven er wel
„Er zijn maar weinig vrouwen die zo over hun eigen lichaam schrijven als ik.
Het is allemaal even zweverig en dan denk ik wel eens bij mezelf: Kom dames! Zo n
straf is het nu ook weer niet!" Aan het woord is Mischa de vreede (41in een
interview in De Tijd van 30 december 1977. Ze werkt hard aan een ambitieuze
trilogie: drie boeken die elk een „momentopname” zijn van een belangrijke fase in
het leven van een vrouw.
tief meebeslissen over wat wordt uitgege
ven er komen veel manuscripten binnen,
die zorgvuldig worden gelezen en bespro
ken. „Een verschil met gewone uitgeverij
en is, dat we met de inzendsters praten
over hun boek, niemand wordt bij ons
afgescheept met een afwijzend stenciltje.
„Nog een verschil met gewone uitgeve
rijen is, dat we voor een concreet publiek
werken. Omdat de vrouwen van het collec
tief allemaal actieve feministes zijn, wéten
ze aan welke boeken behoefte bestaat in de
vrouwenbeweging. We streven naar een
fonds met zeer diverse uitgaven, allerlei
boeken die kunnen bijdragen aan welke
soort discussie dan ook".
„Feminisme gaat altijd over dingen L
heel dicht op je huid zitten. Het is voort
een aanvulling op socialisme, omdat l
ook over privé-situaties gaat, wat er i
nen het huwelijk, het gezin gebeurt.. Da
mee hebben vrouwen veel meer te mak
dan mannen, van vrouwen wordt v
wacht dat zij het gezellig maken thuis.
die situaties en ervaringen gaat het, m
dan om abstracte theoretische boeken,
om emancipatie-eisen als: evenveel vn
welijke burgemeesters als mannelijke,
zo. De meeste vrouwen hebben daar tra
wens de opleiding niet voor”.
Wat is het belang van socialisme voor de
vrouwenbeweging? „Socialisme is wel een
voorwaarde, maar geen garantie voor een
betere positie van vrouwen in de toekomst.
Vanuit de ervaringen van vrouwen nu
moet je proberen een visie op een veran
derde maatschappij te ontwikkelen. Daar
om zijn we vooral geïnteresseerd in per
soonlijke ervaringen van vrouwen.
Boeken kunnen je denken veranderen,
vinden de uitgeefsters, en ze willen dat met
hun fonds bereiken. „We willen ook boe
ken uitgeven die discussies op gang bren
gen. Zo was veel uit de interviews van
Alice Schwarzer (met huisvrouwen, secre
taresses, protituées, werksters, zakenvrou
wen, studentes en wetenschapsvrouwen)
schokkend, maar aan de oplagecijfers te
zien erg herkenbaar voor veel vrouwen.
Het boek wordt door veel provincieboek-
handels besteld en daaraan kun je zien dat
het boek door vrouwen wordt gelezen voor
wie lezen niet zo heel vanzelfsprekend is".
„Ook het boek van Maria Macciocchi,
over vrouwen en fascisme, levert, maar
dan vanuit een heel ander perspectief dan
Alice Schwarzer, een bijdrage aan de dis
cussie. Macciocchi onderzocht waarom
vrouwen zich door fascistische regimes
voelden aangesproken. Hun arbeid, en het
kinderen krijgen, werden plotseling gezien
als wezenlijke bijdrage aan het vaderland,
een erkenning waaraan vooral huisvrou
wen behoefte hadden. Zulk historisch en
politiek besef van je eigen situatie is nood
zakelijk"
komen. Op winstbasis kan dat niet, daar
om hebben we gekozen voor de stichtings
vorm, en we hebben ook subsidie aange
vraagd en gekregen. Nu, met de tweede
druk van Alice Schwarzer, maken we
winst, maar daar staat tegenover dat we
ook gekomen zijn met een boek over woon
wagenvrouwen, een scriptie. Met dat boek
zullen we bij lange na niet uit de kosten
komen. Dat is dan gelukkig niet erg. AI te
idealistisch kun je natuurlijk ook weer niet
zijn, je moet wel professioneel blijven”.
De moeizame herkenning aan het eind
van het boek, dat de „vrolijk, eerlijk en
vrij blijvend’’-ideologie niet de vereiste
vrolijkheid oplevert, luidt een nieuwe le
vensfase in, kennelijk die die Mischa de
Vreede in het derde deel van haar trilogie
wil gaan beschrijven. Wat minder vrijblij
vendheid van haar kant zou ik dan prettig
vinden.
In Eindelijk mezelf is de „toffe” toon
waarop Agaath haar verhaal vertelt, ver
moeiend. De vlotte „incrowd-dame” zie zij
moet voorstellen, lijkt de auteur te veel
gelegenheid te geven tot het bewaren van
een veilige afstand, het onophoudelijke
vrolijke gebabbel wordt op geen enkele
manier van commentaar voorzien. Ik ben
er erg nieuwsgierig naar hoe het zou zijn
als Mischa de Vreede de afstandelijkheid
die ze in de eerste twee boeken (en ook in
haar eerste roman, Onze eeuwige honger,
bewaart, eens zou laten varen.
Mi
pasc
pen
platt
Vlaa
mee
gene
Lievi
VlUUVWll, ru.ll u VIKtv IIWIIV v*vr
het schrijverscollectief „Vlijtig Liesje”; Dljvo
Wt
vrou
(Wat
niet
hun
schappelijk werkster, Coby Westervell ken)
Nog in voorbereiding is Of Women Boi
van Adrienne Rich, over het moederschi|
als ervaring en als instituut.
„En als tegenwicht voor de afschuwelij
sexistische stripverhalen, zoals de AmeJ
kaanse comics, willen we een zeer geest!
stripboek vertalen, van de Franchise Cla
re Bretecher: Le cordon infernal (te vert
len als: Die verdomde navelstreng). Oo
zo’n uitgave moet kunnen, want als we nie
meer mogen lachen, houden we ermee op'
i feit i
j dien
I idee
13, een meisjesboek gaat over ongesteld
worden; de vrouw uit Eindelijk mezelf
ervaart het orgasme als datgene wat haar
leven ingrijpend verandert, en het laatste
deel zal gaan over een vrouw van 53,
daarin wordt de focus uiteraard gericht op
„de overgang”. Foto’s van belangrijke le
vensfasen, 13, 33 en 53, zegt Mischa de
Vreede erover, en: „Veranderen is nu een
maal het spannendste wat er bestaat in een
mensenleven.” Bij de 13-jarige Lili veran
derde er erg veel, en hoe spannend dat is,
maar ook hoe beangstigend, beschreef Mi
scha de Vreede heel innemend en herken
baar in 13, een meisjesboek. De verande
ringen die plaatsvinden bij Agaath uit
Eindelijk mezelf zijn minstens zo ingrij
pend, maar met het verschil dat Agaath er
greep op heeft, en daar was Lili nog te
klein voor. Boven de dertig, vindt Mischa
de Vreede, komt eindelijk de tijd dat je je
lekker gaat voelen in je eigen lichaam, het
is de bevrijding van teisterende onzeker
heid die dan plaatsvindt. Bevrijding en
opluchting is ook het eerste dat Agaath
ervaart als ze haar geborgen leven als
keurige tandartsvrouw opgeeft om „einde
lijk zichzelf” te worden, want daarvóór
begon ze zichzelf te haten, omdat ze niet
veel meer deed dan het oppoetsen van het
ego van haar echtgenoot:
De reorganisatie van haar leven verloopt
na het aanvankelijke optimisme van ogen
schijnlijk onbegrensde mogelijkheden
minder voorspoedig dan ze zich had voor
gesteld. Zielig zijn? Dat nooit! denkt
Agaath, en inderdaad, de eerste tijd gaat
het haar voor de wind, weliswaar is
tienduizend gulden als gouden handdruk
van de ex-echtgenoot voor tien jaar gratis
zijn assistente zijn niet veel betaald, maar
de kinderen worden netjes weggewerkt
naar een kostschool („dat moeilijke gedoe
van scheidende ouders en een verhuizende
moeder hadden we hun willen besparen”)
en ze begint succes te krijgen als beeld
houwster. De mogelijkheden lijken daar
mee onbegrensd, zo zelfs dat de herken
baarheid van het probleem erdoor beperkt
wordt Bedoelt Mischa de Vreede te zeggen
dat emancipatie alleen mogelijk is in een
bevoorrecht milieu? Uit het interview in
De *Tijd:
schappij-oriëntatie die door veel vrouwen
huizen worden georganiseerd); vrouwen
die actief zijn in een politieke partij of in
de vakbeweging, in buurthuiswerk, of iets
ondernemen om de schooltijden te veran
deren, of die een gezamenlijke kinderop
vang organiseren. We willen al die vrou
wen ondersteunen, niet een gemeenschap
pelijke ideologie opleggen, maar wel dis
cussiemateriaal aandragen.
„Door het boek van Alice Schwarzer
bijvoorbeeld durven vrouwen nu openlijk
te zeggen dat ze de manier waarop seksua
liteit meestal bedreven wordt, niet zo fijn
vinden. In de „normale” seksualiteit heerst
een standaardnorm, de „penetra-
tiedwang" volgens Alice Schwarzer, en
veel feministes hebben ontdekt dat je die
moet doorbreken omdat het een dwang is
die zeer beperkend werkt. Over de inter
pretatie die Schwarzer aan het materiaal
dat ze verzamelde, geeft namelijk dat ze
wil laten zien dat maatschappelijke en
politieke onderdrukking van de vrouw sa
menhangt met negatieve seksualiteitsbele
ving kun je dan discussiëren”.
Feministische Uitgeverij Sara werkt
heel nadrukkelijk „collectief". Dat houdt
in dat alle dertien vrouwen uit het collec-
dat is maar heel betrekkelijk, is de con
clusie
De eerste uitgave van de deze zomer opgerichte „collectieve" feministische
Uitgeverij „Sara" is een eclatant succes Van Alice Schwarzer, Het .kleine
verschil" en de grote gevolgen, zijn in twee maanden tienduizend exemplaren
verkocht. Ook voor het tweede boek, Vrouwen en fascisme van Maria Macciocchi,
is opmerkelijk veel belangstelling. Reden om met de oprichtsters van de nieuwe
uitgeverij te gaan praten: zouden de desbetreffende uitgaven er zonder hen niet
gekomen zijn?
want met de fem-soc (feministisch-socia-
lisme) beweging. We geloven dat we vanuit
zo’n gemeenschappelijke basis beter kun
nen werken dan met een groep die intern
alle discussies binnen de vrouwenbewe
ging moet herhalen, en dat het geen belem
mering is om toch een heel pluriform uit
gavenpakket te maken”.
i
een bundel artikelen over feminisme
socialisme (het vervolg op het feminis: i
nummer van Te Elfder Ure, dat bij de S
verscheen).
De reeks „Zij aan Zij” is al gestart:
serie waarin vrouwen schrijven over I
manier waarop zij feminisme in hun wd
integreren. De eerste uitgave, Woonwaga
vrouwen, is van een opbouwwerkster, l|
dia Helwig, en het tweede is van een maa
13, een meisjesboek is in 1976 versche
nen, nu is het tweede deel er, Eindelijk
mezelf (uitgegeven bij De Bezige Bij). In
haar boeken lijkt Mischa de Vreede vooral
de sex te zien als dat wat fundamentele
veranderingen teweegbrengt in de vrou
wenlevens die ze beschrijft, en de toon
waarin ze over hun lichamelijkheid
schrijft is inderdaad buitengewoon
monter.
to
