r
ICOb, wapen in
de concurrentiestrijd
Samuel Richardson, schepper
van de roman in brieven
lelpfe
n
nd
>er
4G
P A ME LA;
KW
I
HET GROTE SUCCES VAN EEN KEUKENMEIDENROMAN IN DE ACHTTIENDE EEUW
door dr. P. H. Schroder
Contacten
door Kees Tops
Pamela een bestseller
Familiar Letters
De Romantiek
Herdrukken
De schurk ontmaskerd
Te klein
Instrument
„HEREN, HEREN, WE HEBBEN EEN COÖPERATIE!”
>6
1
slijk.
Stel: u bent boekhandelaar. In de
loop der jaren hebt u een forse klan
tenkring opgebouwd en van uw omzet
hebt u het altijd goed kunnen rooien.
Maar de tijden worden duurder en
geleidelijk begint het koopbedrag van
uw clientèle te veranderen. Restant-
boekhandels, boekenclubs en post
orderbedrijven weten u met hun voor
delige aanbiedingen menige trouwe
klant af te troggelen en eer u het goed
en wel in de gaten hebt, zit u in uw
verlaten winkel tot over de oren in de
zorgen. Wat doet u dan?
s bij
de
lerlam
n
maal
Young Damsel to her Parents:
InherEXALTED CONDITION,
BETWEEN
352
Z1
Vroeger bestonden er brievenboeken. Dat waren voor de weinig geletterden geschreven
bundels brieven die je als de gelegenheid zich bood of de noodzaak dwong kon overschrijven.
Onze Haarlemse Stadsbibliotheek is in het bezit van een uit 1851 stammend werkje, getiteld:
Briefstijl voor Minnende Herten, eene volledige verzameling van Brieven, die bij verliefden in alle
gevallen en betrekkingen kunnen voorkomen. Nu om te lachen, toen blijkbaar in een behoefte
Ivoorziende, want het is de tweede druk
1
0812
V O L. IV.
Seen
och
Titelblad van Samuel Richardsons Pamela, 1742
(British Museum. Londen)
Pamela was verschenen.
Wat krijgen we nu in Pamela te lezen?
J 30 90.
'-Zeelatl n liefdeszaken
(010)j
iw-Zee
0)319
3)155
Het is deze vraag, welke in 1963 vijf
zelfstandige boekhandelaren de koppen
bij elkaar deed steken teneinde een ant
woord te formuleren. Dat antwoord heet
ICOB (voluit: Inkoop Coöperatie Boeken
c.v.), een samenwerkingsverband, inmid
dels bestaande uit honderdzestig boek
handels, die door periodiek opgezette
voordeelacties de weggelopen klant weer
tussen hun genegeerde schappen probe
ren te lokken. Populair gezegd: een koop-
jesclub.
bende vader.
Pamela is onthutst. Dat kan toch niet? Zo’n hoog
geplaatst iemand en zij zo’n eenvoudig arm deern
tje. Haar ouders moeten zich vergissen. En
zeer in geïnteresseerd, want die zitten
met een vracht boeken dip ze normaal
niet meer zouden kwijtraken. Ze willen
daar dus vanaf. Sterker: ze willen die
restanten nooit meer zien. En: ze willen
boter bij de vis. En dat laatste maakte de
eerste opzet van ICOB onwerkbaar. Om
bij de uitgever snel te kunnen beslissen,
had de directeur een volmacht van de
leden nodig”.
Er werd over vergaderd en Spaken
burg kreeg zijn volmacht. Maar het sys
teem was nog verre van volmaakt. Meij
er: „Wat je nu kreeg, was dat de directeur
bijvoorbeeld tweeduizend boeken kocht
en dat de leden bij vrije intekening
er totaal 623 afnamen. Dan moesten die
overige 1400 er nog worden ingeramd. Je
kunt je voorstellen hoe die vergadering
gen liepen. Dat was regelmatig een „He
ren, heren, we hebben een coöperatie!!”
en na drie, vier jaar hebben we de knoop
maar doorgehakt: de directeur koopt in
en verdeelt zélf de boeken over de leden”.
zwaait. Met haar het bed delen is Pamela een
gruwel; nog erger is dat de derde onder de dekens de
drankzuchtige dienstmeid Nan is. Maar daarop is
juist het duivelse plan van Mr. B. gebaseerd. Hij
kondigt zijn komst aan, Nan wordt dronken gevoerd
en heimelijk verwijderd, Mr. B. verkleedt zich als
dienstmeid en ligt in de slaapkamer in een stoel te
snurken als Jewkes en Pamela naar bed gaan. De
situatie is ditmaal des te gevaarlijker, omdat het
lammetje geen kwaad vermoêdt en nu door twee
wolven wordt belaagd, want terwijl Jewkes Pame
la’s arm vasthoudt, klimt de zogenaamde Nan in bed
en probeert haar te overweldigen. Maar ook ditmaal
slaagt de schurk niet in zijn helse opzet: de stuip
trekkingen komen net op tijd Pamela te hulp en de
boosdoener deinst af.
Intussen is de schrijf lustige, men zou haast zeg
gen: schrijfzieke Pamela doorgegaan alles te boek te
stellen wat haar overkomt. Tijdens haar gevangen
schap in Mr. B.’s buitenverblijf zijn de brieven aan
haar ouders overgegaan in een dagboek, waarin zij
uitvoerig al haar zielelijden analyseert en haar hart
uitstort. Dat dagboek valt in handen van Mr. B. en
bekeert hem. Hij geeft haar verlof naar haar ouders
terug te keren. Onder alle bedrijven door en dat is
in het boek heel knap getekend zijn de gevoelens
Inmiddels is Pamela op weg naar huis. Mr. B. is de
wanhoop nabij. Heeft hij haar voor eeuwig verlo
ren? Alles wat hij haar aanbood heeft ze afgewezen,
geld, juwelen, verre reizen als zijn geliefde, een
huwelijk met een stroman, alles. Wanneer haar
dagboek hem dan duidelijk maakt welk een parel
hij dreigt te verliezen, is zijn besluit genomen: een
snelle ruiter jaagt Pamela’s koets achterna. In een
brief doet de meester een aanzoek aan de dienstbo
de. Een officieel huwelijk volgens wet en kerk.
Tweestrijd bij Pamela. Maar de liefde overwint. Ze
laat de koets keren. Een paar weken later wordt het
ICOB dergelijke uitgaven zo goedkoop
leveren? Hans Meijer: „Daar zijn twee
hoofdoorzaken voor. In de eerste plaats
hebben wij een gegarandeerd afzetge
bied, namelijk onze leden en in de tweede
plaats hebben we als uitgeverij geen
duur handelsapparaat met vertegen-
woordigers nodig. Onze kosten zijn dus
minimaal”.
komen dat wijzelf een plaatwerk in ver
schillende talen uitgeven”.
De ICOB ziet zichzelf nu als concur
rent van restantenboekhandel De Slegte.
Er is evenwel heel af en toe sprake van
samenwerking. Meijer: „Wanneer bij
voorbeeld een plaatwerk net te duur is
voor ons en ook voor Jan de Slegte, dan
doen we het wel eens samen. Dat noem ik
„leven en laten leven op een heel prakti
sche wijze vertaald”. Maar uit concur-
rentie-overwegingen komt dat normaal
niet voor; zet dat er wel duidelijk bij”.
il00)50
7474-
))2 7I5l
lel. (080I
Pamela is naar een mededeling van Richardson
zelf in precies twee maanden, van 10 november 1739
tot 10 januari 1740 geschreven. Dat wil zeggen meer
dan 3000 woorden per dag en dat bij een druk
bestaan! De man moet wel geïnspireerd zijn ge
weest. Het boek had een sneeuwbalsucces: de twee
de druk kwam na een jaar, de derde twee maanden
later, de vierde weer twee maanden daarna en zo
ging het nog een hele tijd door. Ieder moest het
gelezen hebben, dominees prezen het op de kansel
aan, in een dorpje las de smid het voor en toen hij de
brief bereikt had, waarin Pamela over haar huwe
lijk vertelt, stroomden de dorpsgenoten naar de
kerk en luidden de klok ter ere van de deugdzame
heldin. Daarna kwamen de vertalingen en ook op
het vasteland werd Pamela met enthousiasme en
bewondering ontvangen. Diderot in Frankrijk,
Klopstock en Gellert in Duitsland stellen Richard
son op één lijn met Homerus, hij wordt met Sopho
cles vergeleken, waarschijnlijk om de 18 toneelbe
werkingen van zijn boek, waaronder een door Vol
taire en een door Goldoni. Goethe en Wieland prij
zen hem om strijd. Niet alleen vrouwen maar ook
mannen bekennen dat ze onder de lectuur telkens in
snikken zijn uitgebarsten en de lectuur, overmand
door emoties, moesten onderbreken. Wolff en De
ken noemen zijn werk goddelijk, hij is hun voor
beeld voor Sara Burgerhart en Willem Leevend. En
in Engeland is Richardson zo vaak nagevolgd en
geïmiteerd, dat hij om de anderen de pas af te
snijden er helaas toe is overgegaan aan Pamela een
tweede deel toe te voegen, dat gewoon een vervelend
boek is geworden. Zo gaat het met vervolgen die
ongeïnspireerd geschreven worden.
In het Nederlands is Richardson hoe kan het
anders? door een dominee vertaald. Die was zó
verrukt van Pamela, dat hij de schrijver beter wilde
leren kennen en hem allerlei persoonlijke dingen
vroeg. Richardson is op die verzoeken ingegaan en
het is uit zijn brieven aan de Hollandse dominee
Stinstra dat wij allerlei bijzonderheden over Ri
chardsons leven kennen. De beide mannen hebben
ijverig gecorrespondeerd; ontmoet hebben zij el
kaar nooit.
LONDON-
Printed for S. R 1 c H a r o s o n
And Sold by C R t v i Noto s, in Sr. PauT C‘ai-,1.
L'arJ And J.Osborx, in Pare- rnjler Rr,v.
O R,
Virtue Rewarded.
In a SERIES of
From Beautiful
And afterwards,
Her, and Perlons of Figure and Quality,
UPON THE MOST
Important and Entertaining Subjctls,
In Genteel Life.
meneer erg aardig. Hij heeft al het personeel dat in
dienst is van de adellijk^ familie bijeengeroepen en
ga’s die hem goed kenden en wisten dat hij van
kindsbeen af een briefschrijver was, hadden hem
gevraagd een brievenboek samen te stellen en Ri
chardson had toegestemd. Nu eerst iets over
leven. Hij was de zoon van een schrijnwerker
Vraagt men nu waaraan Pamela’s brieven hun
overweldigend succes te danken hebben, dan kun
nen daarvoor allerlei oorzaken worden genoemd.
Behalve de levendige verteltrant en de nieuwe vorm
van het boek, is zeker van belang dat hier over
gewone mensen wordt geschreven wier gevoelens
scherp worden waargenomen en ontleed. En het is
juist het gevoelsleven van de mens, waarvoor de
toen opkomende Romantiek belangstelling had. Ri
chardsons boek is precies op tijd gekomen. Het is
romantisch op en top.
De ICOB wordt dan ook slechts gedre
ven door vijf (binnenkort zes) vaste
krachten: Hans Meijer, Peter Albarda,
twee administratieve medewerksters en
één magazijnbediende, die, wanneer er
weer grote partijen moeten worden ver
zonden, de hulp krijgt van werkstuden
ten. (Het nieuwe personeelslid wordt een
huishoudelijke medewerkster).
„Maar de ICOB heeft er nog een di
mensie bijgekregen. Was het vroeger
puur een fel wapen in de concurren
tiestrijd, tegenwoordig wordt er meer
aan de permanente verkoop van fonds
restanten van het „verguisde boek”
dus gedaan. Daar heeft Nederland
altijd een beetje in achtergelopen. Maar
aan de andere kant is de ICOB volslagen
uniek: het is gebleken dat de Nederland
se boekhandelaren, schijnbaar ten koste
van hun zelfstandigheid, een goedlopen
de coöperatie hebben kunnen aangaan.
Dat vind je nergens anders”.
weken een sterk af geprijsde titel in het
zonnetje te zetten.
Het zijn evenwel niet slechts fondsres
tanten van Nederlandse en buitenlandse
uitgevers, 'die de boekhandelaren aan
hun nodige koopjes helpen. Sedert 1969
beschikt de ICOB ook over haar eigen
uitgeverij, Septuaginta, die herdrukken
publiceert van boeken die bij andere
uitgevers waren uitgediend, maar waar
aan, aldus Hans Meijer, „een door ons
veronderstelde behoefte bestaat”.
Boeken dus, die speciaal voor de uit
verkoop worden herdrukt. „Ja”, zegt Pe
ter Albarda, die zich voor de ICOB met
de uitgeverij bezighoudt. „Het komt vaak
voor dat een boek, dat de uitgeverij niet
meer kwijtraakte, bij ons goed blijkt te
lopen en dat we zó snel door de voorraad
heen zijn, dat het ons de moeite waard
lijkt een herdruk uit te brengen. We ne
men dan contact op met de uitgever en
maken een afspraak hoe we dat doen.
Soms zal de uitgever zeggen: laat mij dat
maar doen, dat kost je zo-en-zoveel. Een
andere keer herdrukken wij het zelf en
regelen we met de uitgever de royalties”.
Het zijn vooral die herdrukken, die de
ICOB-boekhandelaren aan sterk concur
rerende voordeelprijzen helpen. «De Bij
bel van Gustave Doré, een monumentaal
boekwerk met 230 paginagrote gravures,
kost bijvoorbeeld 27,50. Hoe kan de
van Pamela voor haar meester langzamerhand ver
anderd. „Heb wel een hekel aan het kwaad, maar
niet aan hem die ’t kwade doet”, zegt het rijmpje en
zo gaat het onze heldin ook. Door heel het boek zien
we langzaam de liefde van de vervolgde voor de
machtige vervolger opkomen en hoezeer die ook in
strijd lijkt met haar afkeer, begrijpelijk wordt dat
nieuwe aanvankelijk onbewuste gevoel ons ge
maakt doordat Mr. B. wordt getekend als een man
met allerlei goede en aardige eigenschappen die
alleen maar door een razende passie voor het
dienstmeisje bezeten is. Als hij die zou overwinnen
zou een bijzonder prettige man overblijven.
huwelijk gesloten. De deugd heeft gezegevierd.
Daarmee is het verhaal feitelijk ten einde. Maar er
wordt nog een hele reeks brieven aan toegevoegd,
waarin Pamela haar ouders vertelt hoe de grote
wereld waartoe haar man behoort, op dit ongewone
huwelijk reageert. In het bijzonder de zuster van Mr.
B. is diep verontwaardigd over deze afschuwelijke
mésalliance en probeert haar schoonzuster op alle
mogelijke manieren te vernederen en te beledigen.
Maar geen boosaardigheid is opgewassen tegen de
onschuld, de lieftalligheid, de waardige nederigheid
en de charme van het voormalige dienstmeisje en
tenslotte weet zij zich omringd door een ganse
schare van bewonderaars en bewonderaarsters.
Maar haar eenvoud behoudt ze èn haar dankbaar
heid in de eerste plaats jegens God en dan jegens
haar weldoener, beschermer en echtgenoot, Mr. B.
De lezer van deze samenvatting van een boek dat
450 dichtbedrukte pagina's telt, zal licht geneigd zijn
schouderophalend van keukenmeidenlectuur te
spreken. Maar een prulboek, een stuiversroman is
Pamela helemaal niet. Dan zou het boek ook niet
beroemd zijn geworden. De schrijver is de schepper
van een geheel nieuw genre: de roman in brieven. De
keuze kwam uit de situatie voort, maar bleek bijzon
der gelukkig en geslaagd: Pamela noteert alle gevoe
lens die haar beheersen, terwijl ze de pen hanteert.
Zij schrijft dus nu eens in spanning, dan weer in
onzekerheid, in angst, in de hoop op bevrijding, in
diepe teleurstelling, in wanhoop. Alles wat er in
haar hartje omgaat vertrouwt zij aan het papier toe
en ze doet dat op zo’n levendige en aanschouwelijke
manier dat ze ook de lezer van nu kan boeien als
hij tenminste geen haast heeft.
Publdh’d in order to cultivate the Principles of
ViRTtn and Religion in the Minds of
the YOUTH of BOTH SEXES.
Volgens dit systeem wordt nog steeds
gewerkt. De ICOB richt zich geheel op de
voordeelacties welke viermaal per jaar
bij de aangesloten boekhandels worden
gehouden. Tussen deze seizoenaan-
biedingen door, wordt de aandacht van
de klant vastgehouden door iedere twee
aan dit geval een heel boek in brieven te wijden. Dat
„„„x boek werd Pamela. Richardson liet er zijn Brieven
nieuwe druk verscheen, boek voor liggen dat dan ook pas voltooid werd toen
j En als ze in de boeken van de overleden mevrouw
wil lezen, dan mag dat gerust. Is dat niet aardig van
meneer? Ze zendt haar ouders de vier guineas, de
koetsier moet toch die kant uit.
Vader schrijft dadelijk terug. Lieve kind, alles
Vanzelfsprekend onderhoudt Peter Al
barda voor Septuaginta vele contacten
met Nederlandse en buitenlandse
uitgeverijen, maar tevens met buiten
landse grossiers. Albarda: „Vooral met
het oog op plaatwerken is het belangrijk
contact te houden met instellingen als de
ICOB in het buitenland. Het komt dan
ook regelmatig voor dat we gezamenlijk
boeken uitgeven en bijvoorbeeld in En
geland een boek in verschillende talen
laten drukken. Omgekeerd kan het voor-
om? En waarom glimlachte hij? En die boeken, wat
bedoelt hij daarmee? Kind, wees toch voorzichtig,
rde eer van een arm meisje is de enige schat die ze
267232. ichreef hij voor de jonge meisjes uit de” buurt op hezit. toch deugdzaam lieve Pamela, je liefheb-
Stations «stelling liefdesbrieven en verdiende daar een een- J J
ie mee.
42 210 dangrijker was dat hij met zijn clientele van
ledachten wisselde over wat in die brieven moest tje. Haar ouders moeten zich vergissen. En me-
taan en zo steeds meer inzicht kreeg in het vrouwe- vrouw Jervis, het hoofd van de huishouding, is zo
ijk hart. Zo werd hij langzamerhand de raadgever aardig voor haar en geeft haar goede raad. En de
van allerlei meisjes en het is dus niet jonge meneer heeft mevrouw Jervis allerlei kleren
e verwonderen dat de vrouwen in zijn romans veel gegeven, die van zijn moeder geweest zijn en aan
Pamela een paar schorten en zes zakdoeken. En
later, maar toen was mevrouw Jervis er niet bij,
kreeg Pamela nog meer kleren en toen ze bezwaren
maakte, zei hij: „Knappe meisjes moeten af en toe
mooie dingen dragen, daar hoef je niet om te blozen,
kleine Pamela”. Is dat niet aardig?
g rechts! «ter en genuanceerder zijn getekend dan de
13033. mannen.
65 08 OO
Maar al heel gauw gaan onze heldin de ogen open.
Diép geschokt schrijft zij haar ouders: U hebt gelijk
gehad. Hij heeft geprobeerd me te zoenen en hij wou
me omhelzen. Wat moet ik beginnen? Zal ik het
mevrouw Jervis vertellen? Mag ik dat? Wat wil hij
toch, zo’n aanzienlijk heer? Waarom wil hij me
ongelukkig maken, ik ben toch alleen maar een arm
fatsoenlijk meisje dat haar eer wil bewaren! O, wat
ben ik ongelukkig!
Van nu af komt er vaart in het verhaal, want Mr.
B. zo wordt hij genoemd, zijn ware naam komen
we niet te weten laat geen middel onbeproefd om
zijn heilloos doel te bereiken. Pamela slaapt in één
kamer en zelfs, naar de gewoonte dier tijden, in één
bedunet mevrouw Jervis. Ze voelt zich daar dus vrij
veilig. Maar op een avond, als de oudere vrouw al
onder de wol ligt en zij zich net heeft uitgekleed,
hoort ze opeens geritsel in de kleerkast. En daar
springt Mr. B. te voorschijn in een zijden met zilver
geborduurde kamerjas en wil haar grijpen. Pamela
vlucht in bed bij haar beschermster, maar ook daar
is zij niet veilig. De slechtaard dreigt de huishoud
ster met ontslag, hij wil haar uit het raam gooien, hij
is door het dolle heen, zijn hand raakt de van angst
bezwijmende Pamela op oneerbare wijze aan. Dan
wordt alles zwart voor haar ogen, stuiptrekkingen
schokken haar lichaam, ze is met zweet bedekt en
gilt het uit. Pas een paar uur later komt ze tot
zichzelf, de schurk is gevlucht, mevrouw Jervis zit
naast haar bed. Er is niets onherroepelijks gebeurd.
Maar Mr. B. laat niet af. Hij spiegelt Pamela voor
dat ze naar haar ouders mag terugkeren, maar laat
haar ontvoeren naar een van zijn landhuizen, waar
een gemeen wijf, mevrouw Jewkes, de scepter
ICOB-directeur Hans Meijer: „Het was
overduidelijk dat de zelfstandige boek
handelaar met zijn debiteurenbestand en
zijn crediettermijn niet in staat was om
tegen directe voordeelacties van anderen
op te boksen. Zijn budget was eenvoudig
niet groot genoeg om op eigen houtje
klanten te binden. Er moest dus iets
worden bedacht om de kassa weer te
laten rinkelen: nieuwe klanten moesten
worden binnengehaald en vaste klanten
moesten worden binnengehóuden. Dat
betekende: een aanbod van direct zicht
baar, tastbaar voordeel voor de klant”.
Het bleek al gauw, dat het groepje van
vijf pioniers te klein was om voor eigen
rekening en risico iets dergelijks op touw
te zetten, zodat er een grotere groep van
lotgenoten moest worden geïnteresseerd.
Zeventig man durfde het experiment aan
en zo werd, na twee pittige vergaderin
gen (Meijer: „Boekhandelaren zijn door
gaans zeer eigengereide lieden”) de coöp
eratie begin 1965 aktief. Maar nog niet in
zijn huidige vorm.
Hans Meijer: „Kijk, de opzet was, dat
de toenmalige directeur Wim Sparen-
burg de uitgeverijen afreisde om fonds
restanten op te kopen en die werden dan
aan de aangesloten boekhandelaren aan
geboden. De uitgeverijen waren daar
De kosten worden daardoor aanzien
lijk teruggebracht en daarvan profiteren
de ICOB-boekhandelaren weer. Hans
Meijer: „Kijk, de ICOB is voor de leden
een reclame-instrument om klanten^ te
lokken. Doordat er meer klanten komen,
en doordat de. vaste klanten meer kopen,
betaalt dit middel zichzelf terug. In de
regel draaien de leden met de ICOB
quitte. Als we al winst maken en dat
begint nu een beetje te komen dan
wordt dat verhoudingsgewijs over de le
den tegelijk vennoten verdeeld.
Pamela, of de deugd beloond
Toen kwam de opdracht voor het brievenboek en
Richardson toog aan de arbeid. Maar toen hij een
brief had ontworpen van een vader aan zijn dochter,
een eenvoudig dienstmeisje dat dreigt verleid te
Aan deze behoefte aan brievenboeken hebben wij worden ’door de heer des huizes, ontstond het plan
een roman te danken, die in de 18e eeuw door heel
West-Europa werd gelezen, ja verslonden en waar
van kort geleden nog een 1--
Bat is de roman Pamela or Virtue Rewarded, dus:
Pamela (de uitspraak is Pemmela) of de deugd
beloond, het eerste boek dat Samuel Richardson,
een eerzame Londense drukker, schreefTwee colle- Qg briSVOD
De eerste brief is al dadelijk raak. Daarin vertelt
het vijftienjarige dienstmeisje Pamela aan haar
zijn eenvoudige boerenouders dat haar meesteres die
en erS goed voor haar is geweest, is overleden. Wat zal
loonde op school zoveel aanleg dat zijn vader het er nu met haarzelf gebeuren? Gelukkig is de jonge
denkbeeld opvatte hem dominee te laten worden.
Maar hij moest die gedachte al gauw laten varen: er
was geen geld voor zo’n opleiding. Samuel kwam in heeft meegedeeld dat ze allemaal in hun betrekking
iet drukkersvak, eerst als leerling, toen als gezel, kunnen blijven. Zelfs heeft hij Pamela bij de hand
enslotte als zelfstandig drukker. Hij trouwde twee- genomen en glimlachend gezegd dat ze, als ze goed
laai, had uit elk der beide huwelijken zes kinderen, oppast, voor zijn linnengoed mag zorgen. Alle be-
naar van de twaalf werden er slechts vier volwas- dienden hebben een jaar loon gekregen en de kleine
sen. De zaken floreerden en toen hij de drukker Pamela, die nog niets verdiende, kreeg vier guineas,
werd van wat wij de Handelingen der Tweede
tamer noemen, werd hij een welgesteld man.
Als schooljongen genöot hij al een zekere ver
maardheid door zijn gave van verteller. Hij boeide
rijn vriendjes met lange verhalen maar verzuimde
looit daaraan een zedeles te verbinden. Toen hij nog goed en wel, maar is dat wel zuivere koffie? De
geen elf was schreef hij al een vermanende brief aan jongejneneer heeft je bij de hand genomen. Waar-
en weduwe, die oud genoeg was om zijn grootmoe
ien te zijn en berispte haar omdat ze kwaadgespro-
.033)301 en had van een vriendin. Een paar jaar later
