Herontdekking van ’obscure’ schrijfster
I'S
Multatuli correspondent van ’Opregte’
HlUlillE
111111111
DOUWES DEKKER VERZON DUITS DAGBLAD
I
door Diny Schouten
'oetbal en mode
Speelzucht
Orlando: orgie
Correspondent
Het vooroordeel der seksen
Schrijversdagboek
lijp.
eu.
De laatste tijd groeit de belangstelling voor Multatuli en zijn werk
enorm. Men kende hem misschien van school, vooral van zijn
bekendste boek: ,,Max Havelaar.” Nu dat boek ook is verfilmd, zijn er
veel mensen, die de tijd of de zin voor literatuur missen, toch met
Multatuli in contact gekomen. Bovendien schreef Willem Frederik
Hermans een nieuwe biografie van Douwes Dekker, en er komt nu ook
een serie boekjes die helemaal aan Multatuli en zijn werk is gewijd.
ln vergelijking met schilderen, beeldhouwen, componeren en architectuur
bedrijven, is schrijven een bescheiden bezigheid. Die observatie biedt een
overtuigende verklaring als men er zich over verbaast dat er toch zo weinig
beroemde schilderessen, beeldhouwsters, componistes en architectes zijn, zo
weinig zelfs dat het feminiene meervoud van „componist” en „architect”
onwennig in de oren klinkt. De evenredige vertegenwoordiging der geslachten is in
de literatuur minder in het oog springend, het is niet moeilijk om een rijtje
beroemde schrijfsters op te noemen. Waarom schrijvende vrouwen dan toch een
marginale minderheidsgroepering vormen heb je dan nog niet verklaard, maar het
is waar: schrijven vergt nauwelijks investeringen, je hebt er alleen een blocnote en
een pen voor nodig en je hoeft er de deur niet voor uit.
I - es
prr xsx r7- -
r---
E-'-ït'tctrxix rs;.:
-kSSx- Sé
ro (//air, dele grtuehlei, bevpmkenlr zegt, met m/drlijk do
iï-SxÈ ÏtSSÊ.' S.:X.
fert- x-r'Jiér.
M
Virginia Woolf als boze feministe
1
I
9
Virginia Stephen in 1903
i”. 1866.
1;
'ixr.
en van dm Keurvor.l werd
het (toenmalig) Duilwh
EEP FRANCKEN
Vandaag wordt in de Heemsteedse boekhandel Blokker het eerste
deel gepresenteerd van de nieuwe serie publikaties „Over Multatu
li”. Het bevat o.a. stukken van Willem Frederik Hermans en Paul
van ’t Veer. Aandacht wordt daarin ook besteed aan het correspon
dentschap van Multatuli voor de Opregte Haarlemsche Courant.
Paul van ’t Veer zal om 15.00 uur het woord voeren bij Blokker
(Bronsteeweg 4). Eep Francken, redakteur van „Over Multatuli”
schreef bijgaand artikel over de relatie van Eduard Douwes Dekker
met onze krant. Hij bereidt een proefschrift voor over „Woutertje
Pieterse.”
Maar wanneer een schrijver uit
1860 zijn lezers nog steeds zo boeit,
dan ligt dat natuurlijk niet alleen
aan het onderwerp: het zegt ook iets
over de kwaliteit van zijn werk. Hij
is wel de enige Nederlandse auteur
uit de 19de eeuw, die ook zonder
leraren en andere nuttige uitleggers
nog interessant is, vaak zelfs meesle
pend. Hem lees je ook zonder de
dwang van de literatuurlijst.
lijkheid bezeten hebben het te verdienen,
om de wereld te kunnen verkennen.
„Het is misschien wreed om het te zeg
gen, en het is treurig om te zeggen: maar
het is de harde werkelijkheid dat de theo
rie, dat dichterlijk genie bloeit waar het
verkiest, zowel bij arm als bij rijk, weinig
waarheid bevat. Intellectuele vrijheid
hangt af van materiële dingen. Dichtkunst
is afhankelijk van intellectuele vrijheid.
En vrouwen zijn altijd arm geweest, niet
alleen de laatste tweehonderd jaar, maar
vanaf het begin der tijden”.
De Bezige Bij heeft het niet gedurfd om
„Orlando, een biografie” op het omslag te
zetten, maar heeft wèl het gebruikelijke
epiteton ’’roman” weggelaten. Een roman
is Orlando echter wel degelijk, zij het een
ongebruikelijke, en zeker een ongebruike
lijke binnen de uiterst suggestieve anti-
naturalistische soort die Virginia Woolf
eigenhandig uitvond. „Een schrijversva-
kantie”, noemde ze Orlando zelf, hoewel je
het ook een studiereis zou kunnen vinden.
In haar dagboek is ze verrukt met het idee,
dat begon als grap: „een biografie die
begint in het jaar 1500 en doorloopt tot op
de dag van vandaag, genaamd Orlando:
Vita; alleen vindt er een verandering van
sekse in plaats. Ik denk dat ik hiervan voor
mijn plezier maar eens een weekje het een
en ander op papier ga zetten, want.
Ik noem ook de vriendschap met
Multatuli’s uitgever, D’Ablaing, die
in dit deel verandert in felle vijand-
Het boek is charmant en enthousiast
geschreven, maar het is pointe-loos om het
te vertalen. De grap van Orlando is dat het
de suffe manier van biografie-bedrijven
belachelijk maakt, het richt zich tegen een
Engelse traditie die niet herkenbaar is in
Nederland, want Nederland kent wat bio
grafie betreft überhaupt geen traditie. Een
ander punt van het boek, door Virigina
Woolf ten volle uitgebuit, is dat de stijl is
aangepast aan de perioden van handeling:
Dekker had Nederland moeten
verlaten om een gevangenisstraf te
ontlopen, hij had iemand een klap
gegeven. Met zijn vriendin Mimi
woonde hij in Koblenz in grote ar
moede. De oorlog tussen Pruisen en
Oostenrijk, in de zomer van 1866,
was wereldnieuws. Zo werd het voor
de „Opregte" aantrekkelijk, om een
correspondent voor het Rijnland
aan te stellen. Via de schrijver Bus-
ken Huet kreeg Multatuli dat baan
tje, en hij beschrijft o.a. hoe de Rijn
landers op de Pruisische overwin
ning reageren. Al zijn stukken uit
1866 worden hier voor het eerst
herdrukt.
buitenlandse pers. Dekker moest,
vooral op strikt objectieve wijze,
voor de Nederlandse lezers navertel
len wat hij in Duitse kranten zag.
Deel 11 bevat ook h<jt een en ander
over Multatuli’s speelzucht, en zijn
pogingen om via allerlei systemen
de bank van het casino te Homburg
te laten springen. Zonder twijfel
was Dekker een hartstochtelijk spe-
De beperkingen der seksen had Virginia
Woolf, al voor het schrijven van A Room of
One’s Own geëxploreerd in: Orlando, A
Biography. De titel schept verwarring, en
Lezers van deze krant zullen in dit
boek ontdekken dat Multatuli cor
respondent was van -de „Opregte
Haarlemsche Courant”, dat in de
Tweede Wereldoorlog een fusie aan
ging met „Haarlems Dagblad”. Zijn
stukken verschenen anoniem en
maar weinig mensen hebben ervan
geweten.
Opregte
van
Juist bij Dekker zou dat erg jammer
zijn. Zijn literaire werk is immers zo
met zijn leven verbonden, dat de
gegevens over dat leven en over zijn
persoonlijkheid een bijzonder be
lang hebben. Daarbij komt dat hij
waarschijnlijk ook onze grootste
brievenschrijver is. Hij verzond veel
brieven, en ze zijn zo goed geschre
ven en blijven zo ver verwijderd van
het inhoudsloze geklets dat men
soms in correspondenties aantreft,
dat je ze kunt rekenen tot Multatuli’s
beste werk.
Daarom vind ik de verrassende
verschijning van een nieuw deel (na
17 jaar!) in Stuivelings Multatuli-
serie, en de aankondiging dat de
delen 12 enz. nu regelmatig zullen
volgen, wel het belangrijkste ver
schijnsel in de Multatuli-revival. De
hoeveelheid arbeid, die voor de ver
zorging van zo’n literaire documen
tatie moet worden verricht, kun je
niet snel overschatten. Het plan voor
de voltooiing is dan ook minstens
stoutmoedig te noemen.
Dit deel 11, maar liefst 800 blz.,
bevat documenten uit 1862-’66. Roe
rige jaren in Dekkers leven, maar
dat kun je eigenlijk over heel zijn
nrrrull tinlaugau wederzoodanige twwr
d.r Je werklieden m de ijrrrtabnekm
nKudat de inguweiker» vae Yorkilnr.
Dat geldt niet alleen voor „Max
Havelaar”. Een tijdje geleden is de
serie „Volledige werken”, verzorgd
door Garmt Stuiveling, herdrukt, en
je kunt dus ook Multatuli’s „Millioe-
nenstudiën”, zijn „Over specialitei
ten", de zeven bundels „Ideeën”
(met daarin de geschiedenis van
Woutertje Pieterse) enz. weer ge
woon kopen. Gelukkig maar, want
het is eigenlijk al schandalig dat dit
alles een paar jaar niet verkrijgbaar
was. Wat Multatuli schrijft over zul
ke uiteenlopende onderwerpen als
Nu moet je je niet voorstellen dat
Multatuli optrad als een soort oor
logscorrespondent te velde. De voor
naamste taak van de corresponden
ten van de „Opregte" was: het
samenvatten van berichten uit de
bróS op otar .rafardm maakt en dm katholieken
^nAaarr utt u> Ar rodenerragen van hu Jtmtl -
Ch b^Z —4
Sociale en economische afhankelijkheid
zijn funest voor beide seksen, zegt Virginia
Woolf, en ze komt tot de welhaast para
doxale conclusie dat de sleutel waarmee
vrouwen zich kunnen bevrijden in het slot
zit van de kamer waarin zij zich op kan
sluiten. Geef haar een kamer waarin zij
zichzelf kan zijn, waarin ze kan schrijven,
zodat ze de mogelijkheid bezit een eigen
inkomen te verdienen. Als een vrouw zich
even vrij kan bewegen als een man, zullen
de boeken die zij schrijft niet bedorven
worden door haar grieven. Als vrouwen
niet langer hoeven te strijden om zichzelf
te mogen zijn, zullen mannen zich niet
meer genoopt voelen om hun superioriteit
te bewijzen, wat hun boeken slechter
maakt. Goede literatuur is androgyn, moet
man-vrouwelijk of vrouw-mannelijk zijn,
niet geschreven vanuit een vooroordeel
der sekse.
„Er moet een samenwerking tot stand
komen in de geest, van de man en van de
vrouw, voordat de scheppingsdaad zich
kan voltrekken. Een soort huwelijk van
tegendelen moet plaatsvinden. De geest
moet geheel en ai open Eggen willen wij
het gevoel krijgen dat de schrijver zijn
ondervinding volledig tot uiting brengt”.
Een kamer voor jezelf is een levendig
essay, geschreven vanuit oprechte verba
zing over een veelheid van verschijnselen,
het mist monomanie en bevooroordeeld
heid, en ik denk dat dat komt omdat Virgi
nia Woolf geen persoonlijke grieven bezat,
ervan overtuigd was dat de beperkingen
ten aanzien van vrouwen haarzelf niet
raakten, en in 1928 voor geen enkele
vrouw meer golden. Zeven jaar later
schrijft ze, wél vanuit persoonlijke woede,
Three Guineas, onlangs uitgegeven in de
Engelse Penguinserie. „On Being Despi
sed” had het essay oorspronkelijk moeten
heten, maar het werden drie essays, over
het verband tussen patriarchaat en oor
logsdreiging. Strijd voor vrouwenrechten
is nodig, vóórdat het fascisme effectief
bestreden kan worden, betoogt ze, maar
haar argumenten klinken futiel. Komt het
omdat ze in Three Guineas uitgaat van een
vooropgesteld „gelijk”, dat bewezen moet
worden? De argumentatie in Een Kamer
voor jezelf lijkt oprechter, doordat ze
daarin onbevooroordeeld op onderzoek
uitgaat, ze legt haar kaarten open op tafel.
de opvoeding, de speelbank, de
Tweede Kamer en de godsdienst is
lezing zeker waard. Men zal het lang
niet altijd met hem eens zijn, en z’n
opvattingen vaak zelfs scherp af
keuren. Maar ook daaruit blijkt dat
zijn werk nog leeft.
De delen 8 t/m 10 van de „Volledi
ge werken” bevatten brieven en do
cumenten uit de jaren 1820-1862,
en omdat het laatste deel in 1960
verschenen was, hadden veel Multa-
tulianen al gevreesd dat de rest
(1862-’87) niet meer zou volgen.
Nergens anders zit Multatuli zo
vast aan een verplichte vorm.
Liefhebbers van zijn werk zullen
geboeid zijn door de manier waarop
hij ermee worstelt; voor lezers van
Haarlems Dagblad is er de cu
rieuze kennismaking met deze onbe
kende en tegelijk zo beroemde
correspondent.
Het resultaat lijkt ons nogal saai: de
voorpagina van de krant bevat niets
anders dan weergaven van berich
ten uit de dag- en weekbladen van
Londen, Parijs, Berlijn enz. Geen
foto’s, als koppen alleen maar aan
duidingen als „Parijs, 8 juli”.
Multatuli’s rubriek heette „Van
den Rijn”. In het begin probeert hij
het de redactie zo goed mogelijk
naar de zin te maken, al vindt hij de
resultaten van zijn werk zelf waar
deloos. Later krijgt hij steeds meer
weerzin tegen dat slaafse samenvat
ten. Het is hem onmogelijk om zijn
eigen opvattingen voor zich te hou
den en zich te beperken tot een
braaf nakauwen van de Duitse
kranten. Hij kan niet schrijven zon
der ruimte te geven aan zijn agres
sieve invallen, met uitschakeling
van ironie en sarcasme. De oplos
sing die hij bedacht is bekend: Mul
tatuli creëerde een niet bestaande
krant, de „Mainzer Beobachter", en
citeerde uit dit fantasieblad wat hij
aan, eigen opinie kwijtwilde. Wie zou
in Haarlem twijfelen aan het be
staan van een blad met zo’n gewone
naam? Tegen het slot van het nu
verschenen deel maken we de ge
boorte van de „Mainzer Beobach
ter” mee, en ook het volgende zal
nog een groot aantal „Rijntjes” be
vatten.
Zou het geniale zusje van Shakespeare
■fSleven beroemd hebben kunnen worden als
haar broer? Welke omstandigheden zijn
eigenlijk nodig voor de schepping van
kunstwerken? Virginia Woolf vroeg het
I zich af, in 1928, toen haar gevraagd weid
een lezing te houden over vrouwen en
literatuur. Haar denkwerk resulteerde in
een aardig essay, A Room of One’s Own.
Pas in 1958 kwam er een Nederlandse
vertaling van, bij Van Oorschot, die daar
voor, in 1948, ook Mrs. Dalloway had
laten verschijnen. Meer vertalingen van
haar werk waren tot 1977 niet beschik
baar.
Nu is uitgeverij De Bezige Bij begonnen
aan een reeks (her)uitgaven van haar
werk. In de serie „Leven en letteren” ver
scheen de vertaling van A Room of One’s
Own (Een kamer voor jezelf) uit 1958
opnieuw (vertaald door C. E. van der
Waals-Nachenius). Daarnaast kwamen al
uit de romansörlando en Flush. In voorbe
reiding zijn nog: Mrs. Dalloway,Moments
of Being en The Waves. Tegelijkertijd
kwam De Arbeiderspers met een vertaling
van A Writers Diary, twee delen „Schrij
versdagboek” in de serie Privé-domein.
Het heeft wat lang moeten duren, en de
keuze is aanvechtbaar (waarom staat het
prachtige To the Lighthouse niet op het
programma?), maar nu dan toch een te
rechte Virginia Woolf-revival.
Veel belangstelling voor het werk van
Virginia Woolf was er na haar dood ook in
[Engeland niet geweest. Tot het verschij-
hen van Virginia Woolf, A Biography van
Quentin Bell in 1972 zal ze voor veel men
sen een obscure dame zijn geweest, wier
contemplatieve, experimentele romans
4 weliswaar in verband met het procédé van
de „monologue intérieur” in één adem
werden genoemd met die van James Joy
ce, maar die toch niet een procent van de
elangstelling kreeg die de schrijver van
'lysses overvloedig ten deel viel.
V. Woolf. Een kamer voor jezelf. De Bezige
Bij, 17,50.
V. Woolf, OrlandoDe Bezige Bij, 27,50
V.Woolf, Schrijversdagboeken (2 dln.) De Ar
beiderspers 49,50.
de tweeslachtige held/heldin wordt gedu
rende vijf eeuwen niet ouder dan zesen
dertig jaar, en die vijf eeuwen worden
beschreven in aangepaste spreek- en
schrijfstijlen. Dat maakt het boek in prak
tische zin onvertaalbaar.
De vertaalster, Gerardine Franken,
heeft wel, heel loffelijk, geprobeerd om
variatie in stijl aan te brengen, maar durf
de het experiment van algehele transposi
tie uiteraard niet aan. Zo’n transpositie is
natuurlijk onmogelijk, hoewel.imitatie-
Potgieter en imitatie-Couperus, het zóu
hebben gekund, maar of het leuk zou zijn?
onderwijs, Het spel en de knikkers van
Piet Calis, F. P. Huygens en B. W. E
Veurman, hoeveel vrouwelijke auteurs
van na 1945 erin vermeld worden (het gaat
om Nederlandse literatuur) en hoeveel
aandacht zij naar verhouding krijgen. Het
bleken er elf te zijn: acht prozaschrijfsters
en drie dichteressen. Aan hen worden, in
totaal, 92 regels tekst besteed, hetgeen
omgerekend in bladzijden betekent: drie
bladzijden op een totaal van 138. Beden
kende dat onder de schrijfsters de namen
voorkomen van Anna Blaman en Hella
Haasse, dan leveren de 92 regels in een
boek uit 1972 een klemmend argument op
voor de juistheid van wat Virginia Woolf in
1928 schreef over het hanteren van man
nelijke normen:
„Het is duidelijk dat de waarden van
vrouwen vaak zeer verschillend zijn van
de waarden die door de andere sekse zijn
gemaakt. Dat spreekt vanzelf. Toch zijn
het de mannelijke waarden die de voor
rang hebben. Platweg gezegd, voetbal en
sport zijn „belangrijk”, verering van de
mode, het kopen van kleren, laag bij de
gronds. En deze waarden worden onver
mijdelijk overgebracht van het leven naar
de verdichting. Dit is een belangrijk boek,
zegt de recensent, want het gaat over oor
log. Dat is een onbelangrijk boek, want het
handelt over de gevoelens van vrouwen in
een huiskamer”.
Zou het geniale zusje van Shakespeare,
dat overigens niet bestaan heeft, maar stel,
zou zij over iets anders hebben kunnen
schrijven dan over de gevoelens van vrou
wen in een huiskamer? Nee, zegt Virginia
Woolf, want ze mocht die huiskamer niet
verlaten en als ze hem ontvlucht was, zou
ze geen geld hebben gehad, noch de moge-
Bij de Arbeiderspers verschenen twee
delen Schrijversdagboek, een selectie uit
Virginia Woolfs omvangrijke dagboeken
door haar echtgenoot Leonard. Ze vielen
me een beetje tegen, maar dat kan zijn
doordat Leonard Woolf alles wat maar
enigzins persoonlijk was, heeft weggela
ten, naar hij in het voorwoord zegt om de
reputatie van nog levenden te ontzien. Vir
ginia Woolf moet niet erg vleiend geweest
zijn over de mensen die ze kende. Het
beeld wordt dan nog sterker vertekend
doordat de perioden waarin Virginia
Woolf ingestort was en verpleegd werd,
uiteraard ontbreken. Wat overblijft is niet
allemaal even belangwekkend, losse noti
ties over dagelijkse beslommeringen,
werkschema’s, verkoopcijfers van haar
boeken, vermeldingen van visites. Toch
belichten ook dat soort aantekeningen een
kant van haar schrijverschap: de benau
wenis om een seconde van haar leven te
verliezen, een calvinistisch trekje dat ik
sympathiek vind, hoewel ik soms overval
len werd door lichte gêne bij een zin als:
„Hoe kan ik het laatste uur van mijn
ochtend vullen. Dante maar weer eens?”
Het dagboek fungeert kennelijk vaak
om even te ontspannen, af te reageren. Ze
zegt herhaaldelijk dat ze in haar dagboek
de behoefte heeft om oppervlakkig te zijn;
en niemand heeft het recht daar ontevre
den over te zijn. Virginia Woolf heeft vol
doende diepten in zichzelf aangeboord, als
geen ander, maar ze deed het in haar
romans, niet in haar dagboek. Af en toe
staat er dan toch wel iets in het dagboek
dat je raakt, zowel over het leven als over
de letteren en het verband tussen die twee,
en dat maakt het de aanschaf wellicht
waard.
Op de uitgave valt het een en ander aan
te merken. De vertaler, Joop van Hel
mond, heeft niet de moeite genomen een
register te maken, zodat je dus niets terug
kunt vinden. De vertaling is liefdeloos, te
letterlijk, en taalfouten als „mijn inziens”
en „ten doden opgeschreven” zijn blijven
staan. Het Nawoord van de vertaler, waar
mee De Arbeiderspers royaal uit de hoek
lijkt te willen komen, is niet meer dan wat
potsierlijk overschrijfwerk. Uitspraken
van Virginia zelf worden jammerlijk toe
geschreven aan haar biograaf, Quentin
Bell. Even pijnlijk is dat Van Helmond in
de veronderstelling verkeert dat A Room
of One’s Own een roman is. Misschien is
hij afgeschrikt door de vermeende ontoe
gankelijkheid van haar werk, die hij zelf
signaleert? Virginia Woolf heeft inderdaad
de reputatie, overmatig „psychisch” te
schrijven. Een vertaling van To the Light
house, het mooiste „portret van een huwe
lijk” dat ik ken, zou dat misverstand on
middellijk kunnen rechtzetten, en haar de
gemeende belangstelling doen toevloeien
waar ze recht op heeft.
N°. 273/.-
Utamtdagsche
19 November.
schap. Zo erg dat Douwes Dekker
onmultatuliaanse scheldwoorden
als smous in de mond neemt. Ik wijs
op de brief aan zijn vriend Hotz, die
de eerste versie blijkt te zijn van
Multatuli’s idee 451, de beroemde
tekst over de toestand van de Neder
landse arbeiders. Hier is het ver
band tussen brieven en gepubli
ceerd werk wel heel direct.
- ivl„ “4“">l”ar den Boodarigrudom die uitgaven '-«M' IV generaal
Ier, maar de oude opvatting, als zou
hij werkelijk gedacht hebben dat
zijn systeem niet kon falen, lijkt toch
niet helemaal juist. Terwijl hij eind
1865 probeert om zijn geweldige
financiële problemen aan de speel
bank op te lossen, zet hij aan Tine
duidelijk uiteen dat er ook een kans
is dat hij zelf „springt”. Waarom
speelt hij dan? „De hele zaak heeft
iets toverachtigs, en al was ’t dat we
eindelijk sprongen, dan moet ik toch
zeggen dat de zaak meer solide is
dan ’t speculeren op recht of gevoel
enz. in Holland.” Je kunt wel aanne
men dat het toverachtige Dekker
erg heeft aangetrokken, zonder
daarom het tweede deel van zijn
verklaring aan te vechten.
leven zeggen. Wat komt er zo al aan
de orde? Van groot belang zijn de
prachtige liefdesbrieven aan Mimi
Hamminck Schepel, die later Dek
kers tweede vrouw zou worden. Veel
worden er hier voor het eerst ge
drukt. Samen met de brieven van
Tine, de eerste echtgenote, gooien ze
de lezer deze ingewikkelde verhou
ding van drie mensen, honderd jaar
geleden, voor, de voeten. Men heeft
Multatuli’s houding tegenover Tine
vaak veroordeeld. Maar als je dit
alles leest, besef je toch in dp eerste
plaats hoe gemakkelijk zo’n veroor
deling is, vanonder de leeslamp of
vanuit een andere comfortabele
positie.
V*» rot» tearoke.. JrthaU. avroeiw-l MN*-., - Bevrwrtro HM b»e.' heb». 'ro.j be-I
o.™...
- -ia» vaar 01 .aüerwgl rjjn blwehcp grei ridder wal Die
belaug van PrUMm mede.jet ’“"h eehler <ru vl/rkvlr tegel, vetert 'lal I
,.n. maarG," l-u» inafaaad
ly Waai m al Na. .«aaM* u, na 1
id aan {men, h|) onoiug Je u^eivhndiii|t al. lid
lal K».al(«mi de meemug .lal de .lardiainpr haait
yzXe1
1.1 lal aaa -eanaN
kbeden legen bel .erngfe i .anar Jen rerda Ie deeer
„Max Havelaar” verscheen in
1860, en handelt over toestanden
van meer dan 100 jaar geleden: het
gaat over de manier waarop Neder
land de kolonie Nederlandsch Indië
bestuurt. Op het eerste gezicht ouwe
koek, want de kolonie is nu de zelf
standige staat Indonesië en de amb
tenaren die Multatuli aanvalt, zijn
natuurlijk al lang gestorven.
Maar wie „Max Havelaar” kent,
weet dat dit maar de halve waarheid
is. Wat Multatuli zegt, heeft toch ook
betekenis voor 1978. Nog steeds be
staan er kolonialisme en uitbuiting,
en het probleem van de man die
door zijn bazen gedwongen wordt
om tegen zijn eigen overtuiging te
handelen, zal wel van alle tijden zijn.
De gemeentebesturen in het Nassausche hebben
last bekomenzeer omzigtig te werk te gaan met liet
verleenen van concesiien tot net houden vau brandewyn-
kroegen. Er is onder anderen vastgestelddat in lan
delijke gemeenten slechts óéne concessie mag verleend
worden op 300 zielen. De Mauizer-Beobachter vindt dit
nogal veelen zegt te hopendat de ondoelmatigheid
dezer bepaling zal worden opgewogen door een streng
toezigt op de hoedanigheid van het verkochte. Ook zou
ervolgens dat bladmoeten worden gelet op het tappen
van sterke dranken in kraampjes op de markten waar
zeer dikwijls- de wet wordt ontdoken, door het gratis
schenken van brandewijnals voorgewende toegift bij den
tegen te hoogen prijs aangerekenden verkoop van kleine
artikelen. Uit Wiesbaden wordt gemeld, dat een ge-
In de literatuur wordt met mannelijke
ormen gemeten, zegt Virginia Woolf daar
elf over in Een kamer voor jezelf. Niet
lalleen de receptie-geschiedenis van haar
®igen werk is er een voorbeeld van. De
147 "opmerkingen die zij in 1928 maakt over de
positie van vrouwen in de literatuur zijn
nog steeds, vijftig jaar later, woord voor
woord van toepassing. Om het laatste aan
nemelijk te maken telde ik bij wijze van
steekproef in een vooruitstrevend litera-
tuurgeschiedenisboek voor het voortgezet
Multatuli, Volledige werken (Van Oor
schot). Deel 1 t/m 7 225 totaal; 8 t/m 11
60 per stuk. Over Multatuli (Huis aan
de drie grachten) 10, per 2 delen 15.
.V'
Wwérra der oimgr lUUMuvlir Mi-i.'i
■rliMldr, ludire ifaMlu brirMipu, gme nu»!
■■«■Avmnuci:. ir xo«r—b«r
...O—,.. -I..
X l”^' *r' '“”r
„Vita” is de schrijfster Vita
Sackville-West, Orlando werd gebaseerd
op de geschiedenis van het aristocratische
geslacht Sackville, en Virginia was er niet
een weekje mee bezig, het project werd
een ware „orgie”, die haar maanden in
beslag nam.
■Nd -~d« ^PArr ainMn n, «M iriag -■» ,<br 1 gr.ui« >4 brt*
hw lani.r lm. ll.nrrwrrd BoirndieulieMMt rrn btkcnd dl» <eer veel op hem gebjkl bij /Hrt lu-hl de .ree. en de iUgtr.i »n hel elenmle isgu
dr Moerrlelreek »ordl nekbugd oier hel liewek jde booHpeTMnen wi, b« Hof bealolen idnrndooj (/egt het) .Ie kMboheke pnrtij mu..t tu.ien, Int
y m Arrrr Crvrrl trhr«rt ierro/y
I" let <u belan» lijn llrrliterulke Atgeinnldigdeni
*nr ÜtnMlolt te re^en. enn ww hrt te nemcliten i' l\nn wol.en
uui brt Noordduitwli Lijn eeltig.
wirtSr*b (ié "ie.’
J"1 Pnuuen in beul U nemen Ofechoon dun drle.rnreilig. iiilUriihng inlergani. Hoe dil «II
Mwebnan, binnen weinige meenden ten Iweedri iMteVrrm de Momrrr llntvUrri mi l den kwiMagt
Lf - ..■ürïi.x.'uir
blM»» enUe laag .g. pnaamarae w. te(sfrt .j* IhewdM.
da’ bij de aan.laaude lerkieunge. 3efden>»n.lralien gi»p^ welk- ie Hannoier en eÖern plaalJ
•wl en al wj lullen lijn, ook wat en;xaaPgrhad hebben in d. kerke, hl grlegenlieij un lirt ge'
'kleien Vroeger neir.rlijk werden rij dier )bed «oor den Konaig lie ArewZr/iiw!/hnd naderende I
,.“t x.
d-eao het •Hip.n.re b-ngt in-l. WjZmeenle, bU|.edea/ea<
tkJt t sfFs. .‘a.,1*? r
Kr meel ootrengeode. geregd Iweit ,<-r eten zrorel.de KrmtZnlrrrt I- I*
-ywghghrt t - aal a»e». .-eagtai* we Iwelaert
4* «0 hrt «auMea 'I»W 1 w, hró. iirtl die e, I grorod
ÏU ^rW'1 -rrandrrrt. ren ijnderwrrji «les grhrd
Ik Groothertog van Baden lal, neer mm lernromt mmietrahri in de krrk larl ie jih. k
-ene nil naar lub. ondememt. Tiilirheu iMunm wil toe meer ia met hr
rtltrtprowwvrlm lag., mile zij hunne oplndiug hebben die mei gedcumen 'Ir kerk verlate.
w
weemal deer vertragi .g lortrsehrliirn, en -lekke i met den naaai
nag«*rw» faero. feeei ee haaama —ia». Ja' de
rnnventie tuaerhen de mnprn van Fraakt. -L ,,-'“
aare enkel urne eirh ar* inataa. 'waar ook de)«»rt4 wav aArOevdn. Je «immer»ala^'delitw-aaement iartvre.ev -
7S-m.'ai'.r,.ss
am regt plaalai. in de err rvglb tr lleienlri
-m' n H nae Wor/r bn-grmroalr. aldaar
■AtUUJUI ir Ndoraabrr
rSTJF?. ;;'K
Sr wL" T d' '"■doelmaliglirtd
iiarktain waar^a-llkr' uil dr .V I
uX b fr.ik’ K -rttS'r UI ro. vrrMgl
daar vonrgnaDni ongrrrgeidhrtlen M pervnnrn zweer ging Op de vraag van Set lid t Ar Xtr^rrut
•1, .lOlal ligt grkwet.t De aaureudmg lull rvrnjweklre ern nieuw kantoor voorden invoer van hoornvee ruu
Él
k van den grnrtaaÖtöimen mrt liet rtogrerrma vmjhéf wrtgrvend jaar.
1 er, wordt hudrn de troonrede aangeduid lyn deelencalobladen melr
zou hij d. laatau hun hoddorpan hrt dmenml Ar Bnr-Mr. mulder l
r nlvauge. De nomen met rode Dal blad rtndl den lom dempen
I r.l.rt.ri.la'l mm...
1’z.oarjeir, 17 November De profrrten zijn aaage
uLtr» 1> Kmimg la te l’a.lua aangek omen waar
:t7
aten r. Ie kwarheewr Ir '.Maai vwebiv era al Cba. r. Pr
mddrl M da Ir Jae. eameiyk Ar eeoteld van Vrt'
navie. dat wil rrggen. de «errrnigmg va' Denr (voor de mo: i
I' Noorwegen en Zweden b.t Ha Slaat lebeiz.rdr (dermeerde er
r -j-ro vro, e
i.-J,, „J, hr, oproepiug der ,.twer Ier
eerdere Sa^rn (b-r, i aan den «n*m ar te
V z» ro .erzVw-e .0 IJ a. la.. .el waagh—t roert lOM
énwéj -SJiTfc'. IZd’a' .1!' mro('-Jri~étwna3
aUw lApi'jaale» aïba. kebik 1 c amen» va» Arr prooi van Se* -4»r da» rwi 1
logt. JiealmnStranarhe volk op daloogenblikeu van de bekwaamheid (arhoppen van Luik
talel- letvan ■'•«eeM we»- K»we'vrrtgv a ie lev l,ftr 1*0^1» arbM»MM*|Fj
eae«4r -ia wlroUrb' w l~- brt V*K va» azubrt over V aaah-row
i waarin dat blad deaulljiiuiajivrheJSeandiimvzr' legt het laaulgenoemde blad Naar
welk- tr Hannover rn eklrrv plaalajm.r'lrol brengt hrt weie-1’-1 -Uróiro.-
k-vir, I. rolrjp va» hrt ge Vte V. daroa-rtie "Vl a
vaar Haar la ArovrZeJöw, tmd Mezaade Cu.ieh.a r. keweb—
>ren g-zegd Zulke demrovrranen .allen .«nier h« Oor /doend l
IdeeI 4r« H—roW.e rort wil .«I» 4411 roet ge Kraa.1.»
rrai Znirrg de IzedveUe JemooMrn
evenwel brolaerVa I airhrbar'v
'er ii.l vrimiwde,. vanjiidehe lot den hond
..’épiï’SriSi
toe WW a are hrt Iww-.-Z -*-J rr. roroal
kr deniouvtram*He’ vervelul tllro..o...
gudvdiriivtlrvta—o die todden ei dé ruvhrrvloordera
tFSie'a.XïX'rSü
amei imi Men i.irt al tr vl.eng rerootdeelrt. ei, vooral lirn mei wharnl brul voorden door hunne
wtrsrhrji.en eu vlekkr i met den naam vai huwbelaat. lodiei. Z(j dat de z ogenaamde „rtnhrt
- zoodeti l'g nwig medebiddei. i.metvrlulbg v».r n erruH Onlaugail order 1
5“" J"» 'rode lou'niür'hebbr',"''' DTh'röé in iröewil van het bu merrderhrr.1 van atemiarn mm, dal de n^juwerkera vac York.lor. dien, liuneigei Jeeirrlujuielm ootbrrokl
aa vidkww jaee —g -14-w.ek». ge.»» Irt Bjrowk UaibardMadUa a-aat-'a, rro* rrr, -rorouMa». P> üarrr^' U»
lu vele Rjjnvlirken houdt men neli brr—
P4MUK. 15 Vaveaalx r
larnuuri. hou ziju biaoew—kw—- iverwnile—
'krokl ekej." leer... iro ll*-‘ .tree. o bg
- I al te partij plaat, gehad die voor hrt tegenwoordige de nui. f weuarhtr dan de belemmeringen waaraan de handel lil bevtoandr uit de muntten van Juatlhe ril van Bllmei.
van wv fe-t hrtwe* kroirtnU grwrod-» DeruM „ibrov/.naaiwgeV. aau 4e goede mrkawMr Jw nevwiai
i JSF ™.s' teS
7EXXp.SSTX.z~Xx:
1 inngtrn van Fraukigk m Italië voor de^krokelijke belangen de brmadvtagingrnoverhel
<^•55 ET
A LMMk u>
--I 1* Ktgermg berfl beroiotzn. de zittag van hrt Parle
-<0^
