K
I
cartograaf
ipaalEnropa
7 'E
door Jos Bouten
Fascinerend
Van Dale
Tijdsbeeld
Sfeer
Gevoel
18
kuul.
J..'4
B6
Ben Speydel wikkelt heel
Nederland in lijntjes
inbmJ
s met to-
oonekind
B75,-
025,-
975,-
175,-
met o.a.-
gebruik'
naar in-'
ikt voor-
ye nabij
met CV-'
:e, woon-
srs, dou-
Se woon-
ne. Koop-'
Indeling
jlderkast
- met vast
Koopsom1
Ijdelheid is Ben, directeur van het Historisch
Pentekenbureau „Speijdel" in het Gelderse Wester-
voort, niet vreemd Op zijn naamkaartje prijkt een
leeuw met in zijn klauw een vaandel, waarin de
bedrijfsnaam is gecalligrafeerd. Toch valt er enig
begrip voor op te brengen, dat hij dat fiere symbool
heeft geannexeerd, want is er geen leeuwemoed
voor nodig om alle straten van alle gemeenten in
Nederland in tekening te brengen? Een klus waar hij
twintig jaar voor uittrekt. Ben maakt het zich moeilijk.
Hij wil zich niet beperken tot schilderachtige schets
jes, maar ook de bestaande werkelijkheid zo nauw
keurig mogelijk weergeven en bovendien streeft hij
er naar, het beeld op te roepen van de straten, zoals
ze er voor de oorlog hebben uitgezien.
Ben niet enkel te doen om het vastleggen van
steden en dorpen, hij staat met zijn wapen, de
altijd roos rakende pen, ook klaar als een leuk
embleempje moet worden gemaakt voor de plaat
selijke voetbalvereniging of een jubilerende club
verlegen zit om een mooi ogend gedenkboek. Een
meesterwerkje heeft de Nederlandse Artillerie, die
vorig jaar zijn driehonderdjarig bestaan heeft
gevierd, uit zijn handen weten te krijgen. Op
prachtig, perkamentachtig papier is de kaart van
Nederland getekend met links onderin een onge
naakbaar liggende leeuw, die de standaard van het
wapen draagt.
In het midden staat een typisch Nederlandse
versie van de militair. Alles zit er wel op en aan,
maar hij mist duidelijk de opgeschroefde fierheid,
waarmee militairminnende naties hun dappere
zonen uitrusten. Rechts in het hoekje staat Sinte
Barbara, beschermvrouwe der artillerie, met haar
ene hand op een kasteeltoren en met de andere het
heft van een zwaard omklemmend, hem aanmin
nig toe te lachen. De tekening is afgebiesd met oor
logstaferelen en kazernes. Kortom, een plaat waar
voor een artillerist graag even zijn schouders recht
trekt. Speijdel presenteert hem immers het Wapen
van de Artillerie, zoals hij zich dat altijd heeft
voorgesteld. Aan deze van sfeer doortrokken fan
tasie kan hij zich tenminste optrekken. Hij laat
hem de zeurende sleur, die als grote vergeler alle
romantische voorstellingen vernielt, een beetje
vergeten.
n zeer
JW op
toilet,
imers,
bouwd
draag-.
s. Rustig
>arterre:
d, toilet,
net vast-
>55.000,-
58,-
BTW
|ere of
ng en
„Fascinerend? Ja, dat is het juiste woord. Het
kost soms veel werk om een volledig beeld van een
buurt te krijgen, maar de voldoening is dan ook
niet te beschrijven als alle problemen zijn opge
lost. Je hebt niet alleen een historisch verantwoord
stuk werk afgeleverd, maar ook blijk je veel men
sen een enorm plezier te hebben gedaan. Zo heb ik
eens vierhonderd vogelvluchtkaarten gemaakt
van 1400 nieuwbouwwoningen in de gemeente
Duiven. Ze vlogen weg. Bijna onvoorstelbaar hoe
hevig de mensen geïnteresseerd raken in hun
woonomgeving, als je hun de mogelijkheid geeft,
een inzicht te krijgen in de onderlinge relaties.”
Tijdens het gesprek wordt de interviewer af en
toe geplaagd door hardnekkig ongeloof. Héél Ne
derland tekenen. Dat is toch godsonmogelijk. Ben
lijkt niet geïrriteerd, als ik voorzichtig informeer
of hij wel overziet waaraan hij begonnen is. Bij
geen enkele vraag trouwens, is een opmerkelijk
Het document van die stad alleen al wordt zeker
zo omvangrijk als de dikke Van Dale?
Ben: „Dat valt best mee. Met een kleine driehon
derd pagina’s is het een heel eind bekeken. De stad
telt vijftienhonderd straten, waarvan er vierhon
derd, samen de kern vormend, door mij in detail
worden uitgetekend. De rest pak ik met vogel
vluchtkaarten.”
Het team Speijdel (vier vaste krachten en twee
free lancers plus Ben) heeft handenvol werk met
het opsnorren van ontbrekende gegevens. Als het
erg moeilijk wordt, gaat de baas er zelf op uit. Zijn
naspeuringen alleen al, zouden een opzienbarend
boek kunnen opleveren. Spectaculair is het ver
haal over het oude mannetje van Dieren, dat maar
niet uitgepraat raakte over het grootste evenement
in zijn leven. Tijdens de oorlog zou hij „een wapen
schommeling van zijn gemoedsbarometer waar te
nemen. Hij heeft niets van de monumentale cul
tuurdrager, die hoog boven het gewoel van het
gemene volk zeer bewust bezig is met het scheppen
van een meesterwerk voor de duur van eeuwen en
eeuwen. Hij lijkt eerder wat verlegen, alsof het er
niet zoveel toe doet wat hij de mensheid heeft te
bieden. Een wat overtrokken bescheidenheid.
Wanneer men zich enigermate kan voorstellen wat
hij straks aan visuele documentatie over de Neder
landse bouwhistorie op tafel kan leggen, is er nu
alle reden om te roepen, dat zoiets nog nooit eerder
is vertoond. Hoe denkt hij dat klaar te krijgen?
Ben: „U hebt uw potloodje, ik mijn pen en
tekenpapier. Als het donker is, schuif ik het huis
uit en ga tekenen. Zo eenvoudig is dat. Die huisjes
zet ik zo op papier, daar heb ik niet de minste
moeite mee. Nee, ook niet als het donker is. Ik moet
natuurlijk de straatwanden een beetje kunnen
zien, maar daar heb ik het zonlicht niet voor nodig.
Ik kijk wel uit. Ik zie me overdag al door de straten
wandelen met pen en papier in de aanslag. Binnen
de kortste keren heb je een kluit nieuwsgierig volk
om je heen hangen. En maar vragen. Wat wordt
dat? Waar is dat voor? Doet u daar lang over? Hebt
u er lang voor moeten oefenen? Nee, mij niet
gezien. De nacht is mij veel liever. Overal stilte.
Niemand, die je aan je hoofd komt zeuren. Alleen
maar tekenen. Je hebt er geen idee van, hoe snel je
dan kunt opschieten. Vorig jaar ben ik gestart met
de Gelderse streek de Liemers. De plaatsen Does
burg, Westervoort, Duiven, Zevenaar, ’s Heeren-
berg, Arnhem.
n hartje
irterre 2
ichineka-
afond en
ge grote-
el Koop-
De 33-jarige tekenaar weet zijn werk in zijn
duister kantoor aardig te relativeren, alsof het
gepriegel van een reeks pandjes op een rij geen
monnikenwerk is. Met een oog dicht schat Ben, dat
hij een niet te grote gemeente in zeven maanden
„plat” heeft. Dan kan hij een plaatselijke atlas met
straten, monumenten, openbare gebouwen, gete
kende vogelvluchtkaarten, heraldische symbolen,
standbeelden kortom alles aan de liefhebber
presenteren.
„Ik ben de enige historische kartograaf van
Nederland”, zegt Ben. Meer dan dat, hij is de enige
van West-Europa. Waarschijnlijk zelfs van de we
reld. Als we het tenminste hebben over een man,
die zo veelomvattend en tegelijk zo precies moge
lijk het verleden voor ons wil actualiseren.
Hoe word je van een eenvoudig ambtenaar een
ambitieus kartograaf? Er zijn geen boekjes in de
handel, die daarop een antwoord weten. Het le
vensverhaal van Ben Speijdel geeft trouwens ook
geen aanleiding om te beweren, dat hij voor dit
werk in de wieg is gelegd. Integendeel, het hangt
van grilligheid aan elkaar. Hij noemt zichzelf een
jongen van twaalf ambachten en dertien ongeluk
ken. Een goeie leerling op de lts, schildersgezel,
telefonist en tekenaar in rijksdienst.
In zijn laatste functie begon de ster van Ben te
rijzen. Hij moest emblemen ontwerpen. Een klusje
waarbij veel precisie komt kijken, maar vooral
gevoel voor het idee achter het symbool. Ben had
het in zijn vingers. Uit zijn pen vielen de lijntjes in
de juiste verhoudingen op het papier, zodat het
leven erin kon vloeien. Vaak zo akelig precies, dat
er een loep voor nodig was om te erkennen, dat de
registratie van een camera de zijne overtrof. Die
gave heeft hij nog steeds. Is het desondanks niet
zinniger met foto’s te werken?
Ie jaren
g woon-
imbuco-,
ler met
en met-
illeerde'
slaapka-;
?t plaats'
eopsom
tegen z’n kop hebben gehad”. Ben: „Ik dacht eerst,
dat hij ze niet alle vijf bij elkaar had, maar na zijn
zoveelste tirade herinnerde ik mij, dat in de buurt
het jachtslot van koning Willem III door toedoen
van de Duitsers was geëxplodeerd.”
„Ik ben toen maar weer es met hem gaan praten.
Deze keer met het schetsboek in de hand. Hij
vertelde me, dat de toren ergens in het gebied
tussen Dieren en Doesburg moest hebben gestaan.
Ga dan maar eens zoeken. Niettemin heb ik zijn
aanwijzingen in een tekening kunnen omzetten en
die vervolgens op een bestaande plattegrond ge
legd. De juiste plaats heb ik toen exact kunnen
vinden. En ja hoor, daar lagen de resten van de
toren. Ook het eertijds in de gevel gemetselde
wapen. Wel met een grote barst erin, want het was
van grote hoogte op de grond gevallen. De vondst
heeft alle inspanning goed gemaakt. Het wapen
was afkomstig van de familie Van Wassenaar, de
oudst voorkomende naam in Nederland.”
Waarom al die moeite? Weer hetzelfde ant
woord: „Het gaat mij om een historisch betrouw
baar tijdsbeeld; daar heb ik alles voor over.” Het is
oorzien
ner (L- j
bijkeu- J
ikamer
gelegde
oopsom
d bove-j
opgezet,
keuken,
achters-
der met
n. Koop-
laatst op,
erhuurd
vaarden.
r archi-.
voonka--
uitge-
uderss-l
oorzien
toilet, 2-
astafel,
irceel is
edig te
Ben: „Helemaal niet. Een foto heeft lang niet de
sfeer van een pentekening. Bovendien bereikt een
fotoserie lang niet de volledigheid, die ik met mijn
prenten kan halen. Vergelijk maar eens een lucht
foto van een stadsdeel met een tekening van mij.
Ook gemaakt vanuit een denkbeeldige stip ip het
luchtruim. Ik werk een project zo uit, dat men met
een oogopslag kan zien wat de onderdelen zijn en
hoe ze zich tot elkaar verhouden.”
Wat zou hij trouwens moeten doen met een
fototoestel als het gaat om het terugtoveren van
bijvoorbeeld de swingende Jordaan? Er zijn pand
jes, die nu niet meer bestaan en die Ben toch in zijn
historisch straatbeeld wil hebben. Het komt im
mers aan op een op de werkelijkheid die van
vroeger en nu) gefundeerde én complete gemeen
telijke atlas? Daar staan ook woningen in, waar
van zelfs geen afbeelding meer te vinden is. Om die
toch opnieuw gestalte te geven, komt er veel meer
kijken dat het foutloos bespelen van een camera
met afstandbediening.
Wat dan wel? Ben: „Je moet zoveel zoeken om
het fijne van sommige woningen of bedrijfspan
den te weten te komen. Diep graven in gemeentelij
ke archieven en mensen uitvragen, dat vooral. Het
is mij nog niet overkomen, dat iemand niet graag
over de geschiedenis van zijn eigen huis of de
buurt waar hij woont praat. Als ze eenmaal weten,
wat je van plan bent, zijn ze enorm hulpvaardig.
Ze halen hun geheugen tot de bodem overhoop en
doen alle mogelijke moeite, toch een prentje op te
duikelen, waarop iets te vinden is van een verloren
Ben kan dus meer dan „alleen maar” straatjes
natekenen. Hij is ook uitstekend in staat de ge
voelsrelatie tussen de mens en zijn werk zichtbaar
te maken. Ben: „Wat gaat er om in een man, die
veertig jaar braaf zijn best heeft gedaan in de
fabriek en daarna voor de rest van zijn leven
bejaard mag wezen? Hij krijgt een sympathiek
woordje van de directeur, een leuk horloge en
daarmee moet het maar gebeurd zijn. Ik geef hem
veel meer. De hele fabriek. Mijn tekening laat zien,
de plaats, waar hij zich heeft uitgesloofd tegen de
achtergrond van het geheel. De man herinnert zich
nu meer dan een of andere vervelende chef of een
lopende band, die soms te veel van hem eiste. Ik
kan hem het gevoel geven dat zijn leven zin heeft
gehad en dat vind ik heel wat.”
Al deze variaties maken van Ben Speijdel een
boeiende figuur, hoewel zijn hoofdwerk al meer
dan voldoende stof tot bewondering geeft. Een
loopje door het atelier brengt ons voor een indruk
wekkende tekening van de provincie Gelderland
op een vlak van honderd bij vijfenzeventig centi
meter. De kaart is verdeeld in 103 gemeenten. Ze
hebben alle hun eigen wapen en die zijn dan ook
op de kaart terug te vinden. Sommige hokjes
hebben meer dan één wapen. „Dat komt, doordat
Gelderland ooit veel meer gemeenten heeft gehad
dan er nu zijn”, doceert Ben. „In totaal zijn er 148
geweest. Daarvan is bijna een derde door samen
voeging met buurtgemeenten weggesaneerd. Van
uit historisch oogpunt is het echter interessant, het
oorspronkelijke aantal in beeld te brengen; nou,
dat heb ik dan maar gedaan.”
De manier, waarop Speijdel met zijn pen door de
geschiedenis van zijn gewest wandelt, is werkelijk
uniek. Hij combineert een hang naar perfectie met
een fijn aangepunt gevoel voor het „verkopen” van
historie aan een breed publiek. Wie enige belang
stelling heeft voor symboliek, staart zich blind op
de absoluut fraai getekende en geschilderde heral-
idische figuren. Het blijft niet bij een kaart. De
visuele karakteristieken van elke Gelderse ge-
'meente worden in een boek gevat en van een korte
verklarende tekst voorzien. Ben: „Wil je het goed
doen, dan kun je het bij één provincie niet laten.
Dus allemaal krijgen ze een beurt. Er komen
twaalf boeken. Over elke provincie een; het twaalf
de deel gaat over het ontstaan en de betekenis van
de heraldiek.”
Ben Speijdel. Historicus, nachtvogel, tekenaar,
zakenman. Maar ook archivaris. „Ik ben bezig met
de opbouw van een schaduwarchief, waarin ik
mijn studiemateriaal zorgvuldig naar onderwerp
heb gerangschikt. Er is geen tweede te vinden in
West-Europa, die mij dat nadoet.”
ition NS.i
lijk huis 11
:n achte-j j
ngench-
dkamer.
■oerende
gegaan pand. Gaat het om de geschiedenis van hun
eigen woning, dan zijn de meesten helemaal niet
meer te houden. Er komen in de regel zóveel
gegevens boven water, dat ik zelfs van een volledig
verbouwd pand het oorspronkelijk interieur kan
tekenen. Aan de hand van gemeentelijke stukken
probeer ik dan na te gaan of mijn interpretatie
klopt met de waarheid. Zo vul ik de ontbrekende
schakels van een straat in.”
Sc, f r «“mr Tbr'.
'fTSAr-
3--
