FEITENRELAAS BELICHT
KOOPVAARDIJ TIJDENS DE
TW
E WERELDOORLOG
Strijd, ondergang en overwinning
vormen het Avontuur van de Zee
I
J
LH
LH LUI
1
05*
rtfj
L
md
door Eli Vlessing
atie
Grote geheim
ktie
I
Goudrace
Waardering
t.
n
n na
leer
sen
en
is en
rgen
lens
Het behoeft weinig voorstellingsvermogen
om zich te realiseren welke invloed de beheer
sing van het water op de ontwikkeling van de
samenleving heeft gehad. Wij praten als een
soort vanzelfsprekendheid over het giganti
sche laadvermogen van supertankers en heb
ben weinig moeite met het idee van door
atoomkracht aangedreven schepen. Het zijn in
wezen begrippen die we accepteren omdat ze
bestaan. En we doen dat dan met hetzelfde
gemak waarmee we kennis nemen van de
manieren waarop de ongeciviliseerde mens
zich op zijn eigen primitieve wijze over het
wateroppervlak begon te verplaatsen. Van bij
eengebonden biezen, takken en boomstam
men vervaardigde vlotten die werden voortbe
wogen door armen en benen die als peddels
fungeerden tot, met behulp van electronische
apparatuur uitgeruste oceaangiganten. Tus
sen deze twee uitersten ligt als het ware Het
Avontuur van De Zee.
Toen op die gedenkwaardige 28e september 1974 Adriaan Hoek-
meijer, zijn vrouw Margaretha en hun dochtertje Katje voet op
Alkmaarse wal zetten stonden ze toch wel even beduusd te kijken van
al die belangstelling voor hen en het kleine schip waarmee ze de
wereld waren rondgereisd. In zes jaar tijd had de Elizabeth ze met een
heel erg grote boog weer daar gebracht waar ze wilden uitkomen.
Thuis! Die boog liep via de Atlantische Oceaan door het Panamaka-
naal langs een reeks verre eilanden over de Grote en de Indische
Oceaan langs het Midden-Oosten naar de westerse wereld.
Ongetwijfeld zijn de landingen
vanuit zee gedurende de Twee
de Wereldoorlog dermate in
drukwekkende maritieme ope
raties geweest dat alle hande
lingen ter zee die daarnaast
werden ondernomen, er een on
dergeschikte plaats door lijken
te hebben gekregen in de ge
schiedenis van dit krijgsgebeu
ren. Die conclusie zou althans
getrokken kunnen worden uit
het feit dat het aandeel dat met
name de Nederlandse koop
vaardijvloot heeft gehad in de
uiteindelijke geallieerde over
winning van doorslaggevende
betekenis is geweest.
in
en
Nieuwe rage
r
ff
van de Elizabeth
3
E. VI.
4
Een vraag die een ieder direkt op
de lippen komt, wanneer hij ver
Het avontuur van De Zee begint inderdaad bij de
eerste vermetele pogingen van de mens om zich
over het wateroppervlak te verplaatsen. Uit onze
lagere-schooltijd weten we allemaal dat het de
Batavieren waren die in uitgeholde boomstammen
de Rijn kwamen afzakken en bij Lobith ons land
binnen kwamen. In hun wijze van verplaatsen
waren zij eigenlijk nauwelijks meer primitief te
noemen.
Met het vorderen der ontdekkingsreizen ontwik
kelen zich ook de handelswegen over het woelige
water der oceanen. En dan lijkt de hele ontwikke
ling van de samenleving ineens op hol te slaan. De
jacht naar nieuwe samenleving met hun ongeken
de rijkdommen maakt van de zee een slagveld.
Een tot openlijke muiterij overspannen beman
ning stond op het punt zijn „krankzinnige” aan
voerder over boord te zetten. De eerste schimmen
van een aan de horizon verrijzende Nieuwe Wereld'
deden hen nog net op tijd van gedachte verande
ren. En natuurlijk was daar Ferdinand Magelhaes
die na drie jaar van ontberingen op 8 september
1522 met nog slechts 18 overlevenden thuisvoer
van een wereldreis rond Zuid-Amerika.
Een windjammer, in dit geval de met graan geladen
Parma in het geweld van een storm
Daarmee is niet gezegd dat deze
opmerkzame zeezeiler van zijn reis
verslag een droog verhaal heeft ge
brouwen van aan elkaar gesmedde
feitelijkheden en gebeurtenissen. In
tegendeel. Hoekmeijer schrijft bijna
zoals hij praat. Houdt de grote
draad van het verhaal vast en bouwt
de gebeurtenissen daar als het ware
omheen
De hoogtijdagen der koopmanshuizen en kolo
niën waren aangebroken. Gelijk met deze ontwik
keling ontstond een toenemende belangstelling
voor goede zeelui en scheepsbouwers. Uit die be
hoefte ontstonden de klippers. De snelle diepgaan
de fraaigelijnde zeilschepen van Amerikaanse ori
gine die de rijke lading wegpikten voor de stompe
stevens van de tot dan gezapig pronkende galjoe
nen. Achter de romantiek van het hoogopgetuigde
zeilschip ligt de keiharde realiteit van de race om
het goud.
Al deze informatie volledig met
bouwjaar, bruto-registerton, eige
naar, naam gezagvoerder, datum
ondergang en codenaam van de
Aan boord van een
amerikaans oorlogs
schip in 1862
Op de derde plaats van de tot
troepentransportschip omge
bouwde schepen pronkt de naam
van de Nieuw Amsterdam die
Grote waardering koestert de
schrijver overigens voor de rol van
twee gloednieuwe veerboten van
de Stoomvaart Maatschappij Zee
land. De Koningin Emma en de
Prinses Beatrix werden na hun rol
als evacuatieschepen omgebouwd
tot landingsvaartuigen. In de strijd
op de Atlantische Oceaan namen
zij deel aan tientallen raids. Na
aflpop van de oorlog werden zij
weer-ingezet voor de veerdienst op
Engeland.
De evacuatie van de Engelse sol
daten vanuit Duinkerken, waar ze
door de Duitsers als ratten in een
val waren gedreven, is zo’n voor
beeld. Het Nederlandse aandeel in
deze operatie is de basis geweest
waarop ze kon slagen. De Neder
landse kustvaarders bleken bij uit
stek geschikt voor dit werk.
„De Nederlandse Koopvaardij
vloot in de Tweede Wereldoorlog”
is een uitgaven vanUnieboek BV te
Bussum. Prijs 69.50.
Blijft ondanks de waardering
voor het werk van Von Munching
toch een brandend probleem on
opgelost. Of misschien is het juis
ter te stellen dat door dit stan
daardwerk een probleem zich in
alle duidelijkheid nog eens heeft
aangediend. Namelijk dat van de
erkenning van de Nederlandse
zeeman die onder omstandighe
den, die hij nimmer had voorzien
toen hij koos voor de koopvaardij,
niet alleen overeind bleef, maar
zich met een ongeëvenaarde opof
feringsgezindheid kweet van een
taak. Met respekt wordt altijd
weer de herinnering tot leven ge
roepen aan El Alamein, Norman-
dië, Sicilië en al die andere plaat
sen waar opzienbarende wapenfei-
sing beslechtten. Met datzelfde
respekt zou de waardering voor de
Nederlandse koopvaardijzeeman
de eer worden toegebracht die
hem toekomt voor zijn plaats in De
Nederlandse Koopvaardijvloot in
de Tweede Wereldoorlog.
rijkdommen der wereld en daardoor de wereld
zelf”.
Hoogtepunt vormen ongetwijfeld
de gevoelens van spanning, verdriet
en teleurstelling als de Elizabeth in
de buurt van de Galapagoseilanden
op een rif loopt. Maar even groot
zijn de vreugde en de dankbaarheid
als het scheepje zich weer opricht
uit zijn benarde positie en een begin
kan worden gemaakt met de over
steek van de Grote Oceaan. Een
tochtje van 3100 zeemijlen. Natuur
lijk wordt veel aandacht besteed
aan de bezoeken aan Tahiti, de Fidji
eilanden en het Indonesische Am
bon. De reis van de Elizabeth door
de Negev op een trailer is een avon
tuur op zich dat Adriaan Hoekmeij
er ondergaat als een foltering.
Omstreeks het midden der vorige eeuw komt er
dan toch weer een kentering in de uitbuiterij van
de windkracht. De stoomkracht biedt geheel nieu
we perspectieven. Weer ondergaat de scheepvaart
een adembenemende evolutie. Ijzer voor hout.
Olie voor steenkool. Atoomkracht!
De schijnbaar onbegrensde mogelijkheden van
het technisch vernuft bepalen de kracht van de
handels- en oorlogsvloot. Het geeft echter ook
impulsen aan wetenschappelijke onderzoekingen
en de beveiliging van het wegennet over het wate
roppervlak.
Dat er dan plotseling toch weer belangstelling
komt voor windkracht is een gevolg van de sportie
ve zeilstrijd. Daarnaast een welvaart die het velen
mogelijk maakt zich een eigen schip aan te schaf
fen. Het ruime sop trekt. Nostalgie en hang naar
vrijheid. Naar ruimte in een overvolle wereld.
Het Avontuur van De Zee zou niet kompleet zijn
zonder de legendarische namen van de Wasa, de
Mayflower, de Bounty, de Preussen en de Titanic.
Maar Alan Villiers zou niet de allergrootste zee
man uit onze dagen zijn geweest als hij hieraan
voorbij zou zijn gegaan.
Het avontuur van De Zee is een uitgave van
Nationale Geographic Society dat in een vertaling
van R. D. Bouwman in Nederland wordt uitge
bracht door Unieboek BV te Bussum. Prijs 57.-
E. VL.
Het tijdperk van de ontdekkingsreizen. Zeker was
daar de lust naar avontuur maar nog veel meer de
aandacht naar de fabelachtige rijkdommen waar
over mannen als Marco Polo hadden verhaald.
Vasco da Gama werd de spoorzoeker naar Indië.
Columbus, besmet met dezelfde bacil, heeft aan
het resultaat van zijn omzwervingen meer te dan
ken dan te worden gerubriceerd als de ontdekker
van Amerika.
neemt van een vermetel avontuur
als een reis om de wereld, is het
„waarom”. In de eerste alinea van
een beknopt voorwoord laat Hoek
meijer daar geen onduidelijkheid
over bestaan. „Ik kan er uren over
denken maar een concreet ant
woord vind ik niet”, verklaart hij.
En dat is Adriaan Hoekmeijer ten
voeten uit. Geen verhaal van de
„grote uitdaging” of de „lokstem
van roepende verten”.
Wanneer het ranke scheepje zee
kiest weet de schipper precies waar
hij naar toe wil. Het bestek is zoge
zegd uitgezet. Wat er tussen nu en
het moment van aankomst gebeurt
is het grote geheim dat tot klaarheid
wordt gebracht dankzij een grote
mate van zelfbeheersing, kundig
heid en het diepgewortelde gevoel
voor zaken die hem emotioneel niet
onberoerd laten. De oneindigheid
van de tropische hemelkoepel, de
ongerepte schoonheid van wat de
natuur in zijn meest pure vorm
voortbrengt.
Hoewel van deze ondernemende
zeezeiler niet gezegd kan worden dat
hij niet tolerant zou zijn, valt het
extra op dat hij hinderlijk en onaan
genaam wordt getroffen door ver
schijnselen die naar westerse be
grippen het duidelijkst lijken weer
gegeven met milieubedreigingen.
Maar ook hier geneert Hoekmeijer
zich niet zijn emoties te ventileren.
Op deze wijze werd de andere
wereld van Elizabeth een eerlijk
rieuze intocht op de plek waar dan
zes jaar tevoren het anker werd ge
licht. Er is een stuk duidelijke wre
vel wanneer, om in het onderhoud te
voorzien, in de West in charter
wordt gevaren met toeristen. Nood
gedwongen vreemde vogels aan
boord van het scheepje dat Adriaan
Hoekmeijer zo na aan het hart ligt.
Het is aan de takt van Margaretha te
danken dat de Nederlandse schip
per zijn „gasten” niet één twee drie
van boord schopt.
konvooien waarvan deel werd uit-
Daarbij gingen 525 schepen verlo- gemaakt.
ren en verloren 3.310 opvarenden
het leven. Een zwarte bladzijde in
de opsomming van feiten die van
dit verlies getuigen, zijn de 236
schepen die ten onder gingen in de
beruchte Moermansk-konvooien.
Want dat is het verzamelwerk
van Von Munching in wezen: een
opsomming van feiten. Met grote
nauwgezetheid is deze historicus
te werk gegaan bij het verwerken
van zijn verzamelde gegevens. Op
deze wijze kreeg zijn boek een en
cyclopedische waarde. Dat aspekt
wordt nog versterkt door een aan
tal bijlagen waarin onder meer ge
rubriceerd werden: de Nederland
se vaartuigen die vanuit Engeland
opereerden, buitgemaakte vijan
delijke schepen, de Nederlandse
schepen die op de Atlantische Oce
aan alleen varend of in konvooi tot
zinken werden gebracht, de Ne
derlandse schepen die voeren voor
de Engelse, respectievelijk Ameri
kaanse troepentransportorganisa-
ties, de in 1940 in Nederland ach
tergebleven schepen en de lijst van
de tussen 1939 en 1945 verloren
gegane Nederlandse zeeschepen.
Een ander hoofdstuk apart vor
men de Nederlandse zeeslepers die
voor tal van uiteenlopende doe
leinden werden ingezet. De Zwarte
Zee van L. Smit Co. sleepte een
recordtonnage van 225.000 brt.
naar veilig water. Legendarisch
werd de naam van haar gezagvoer
der Teun Vet. Met 175.000 brt.
kwam de Amsterdam van Bureau ten het lot van de, Duitse overheer-
Wijsmuller (kapitein M. de Koe) op
de tweede plaats. Het gezamenlijk
behouden van 400.000 bruto regis
ter laadruimte voor de geallieerde
zaak wordt door Von Münching
illustratief genoemd voor het be
langrijke aandeel dat de Neder
landse boten ook op dit vlak had
den.
Al die schepen die werden inge
zet voor een bestemming, waar
voor zij in wezen nimmer te water
waren gelaten, vielen direkt na de
10e mei onder beheer van de Ne
derlandse Scheepvaart- en Han-
delscommissie. Deze instantie was
gevestigd in Londen en verrichtte
veel coördinerend werk dat er toe
moest bijdragen dat van de be
schikbare scheepsruimte ook opti
maal gebruik zou worden ge
maakt. Gezien het belangrijke
aandeel dat de Nederlandse vloot
heeft gehad in het eindresultaat -
de overwinning van de geallieerd»
legers - mag gesteld worden dat
aan die opdracht meer dan ruim
schoots is voldaan.
Het is zeker niet de bedoeling
van Von Münching geweest om
meer waarde toe te kennen aan de
éne actie boven de andere. On
danks de zakelijke verteltrant
wordt de lezer toch geboeid door
ontegenzeggenlijke hoogtepunten
in dit epos van de Nederlandse
Koopvaardijvloot.
Niemand had het duidelijker tot uitdrukking kun
nen brengen dan Sir Walter Raleigh. „Wie de
zee beheerst, beheerst de handel. beheerst de
goed bleek voor het vervoer van
325.000 manschappen.
Al kort na de thuiskomst, toen de
ergste belangstelling al wat was be
koeld maar de wereldreizigers zelf
hun draai op de vaste wal nog nau
welijks hadden gevonden, ver
scheen er bij De Boer Maritiem al
een beknopt geïllustreerd reisver
slag onder de titel „De grote wereld
en de kleine Elizabeth”.
Voor het meer gedetailleerde reis
verhaal had Adriaan Hoekmeijer de
tijd nodig. Tijd om de aantekenin
gen in zijn logboek te raadplegen,
fotomateriaal uit te zoeken en het
verloop van de reis, die zes jaar in
beslag had genomen, in gedachten
nog eens te herbeleven.
In „De andere wereld van de Eli
zabeth” - opgedragen aan zijn
vrouw en reisgenote Margaretha -
heeft Hoekmeijer dat reisverhaal
gestalte gegeven. Hij deed dat op
een manier die veel verklaart van
zijn beduusde houding op het mo
ment dat de wereldreis was vol
bracht en het naar de waterkant te
hoop gelopen Alkmaarse publiek
hem, zijn vrouwen en dochtertje
ovationeel begroette.
Adriaan Hoekmeijer is een rustige
weloverwogen verteller die in het
verslag van zijn reis nergens poogt
zaken te overtrekken. Voor hem is
onraad nog geen gevaar en tegen
slag geen catastrofe.
Deze sfeer beheerst het hele re
laas. Vanaf het eerste zware weer in
de golf van Biskaje tot aan de glo-
Dat aandeel is te boek gesteld
door de wetenschappelijke mede
werker van het Bureau Maritieme
Historie te Den Haag de heer L. L.
von Münching. Voor de eerste
maal wordt ruim dertig jaar na het
einde van de Tweede Wereldoor
log de balans opgemaakt van de
acties die door Nederlandse koop
vaarders werden ondernomen.
De Arabische Dhow en de Chinese Jonk zijn de
bewijzen dat men er al snel in slaagde de wind
kracht asm te wenden voor voortstuwing van een
voudige vaartuigen. Wie niet afhankelijk wilde zijn
van de windkracht, nam al snel technische hulp
middelen te baat. Roeiers. De slavenarbeid op de
galeien was een vinding van de Romeinen. Zowel
voor de handelsvaart als voor oorlogsdoeleinden
werd er dankbaar gebruik van gemaakt.
Dan breekt ineens een geheel nieuwe rage los.
De National Geographic Society vond destijds
niemand minder dsm de bij zijn leven reeds legen
darisch geworden Australische zeeman kapitein
Alan Villiers bereid, dat avontuur van het zilte
water te boek te stellen. Dat gebeurde in 1962. In
twee oplagen van totaal 300.000 exemplaren von
den deze rijk geïllustreerde boeken sd snel hun weg
naar het „zoutwaterpubliek”. Het is geen slechte
gedachte geweest om dit veelomvattende stan
daardwerk te kompleteren en het herziene, met
veel nieuwe verhalen en afbeeldingen verrijkte
boek, opnieuw uit te geven.
boek. Een gesprek van de lezer met
Adriaan Hoekmeijer zelf. Op de gol
ven van de weg die het schip aflegt
kabbelt het gesprek voort. Vaak
kalm, verklarend en rustig. Niet zel
den hard en onstuimig maar altijd
oprecht. Een verhaal van een
wereldreis dat boeit door zijn veel
voud van aspecten. De vreemde we
relddelen, de mensen en hun gedra
gingen, de lafheid en de hartelijk
heid, de inventiviteit en verrassing.
Hoe betrekkelijk begrippen als af
stand en tijd zijn, wordt duidelijk
voor iedereen die zich verdiept in
een zeereis die 2200 dagen in beslag
nam.
Het boek is uitgegeven door De Boer
Maritiem (Unieboek, Bussum). Prijs
27,50.
andere wereld
492
Chicago
1889
