Lyrische mystiek in
Nachtwacht
Kotte’s
n
Nieuwe
dichtbundels
LEON DE WINTER: MACHTELOOSHEID WEGSCHRIJVEN
Poëziekritiek
door
Jack J. Brokaar
I
VI
De wereld is zo
verschrikkelijk
ingewikkeld9'
„Helderheid en
directheid
Zijn verdwenen"
I
I
Onbekend werk
door
Jeroen Koolbergen
Puber
Beter weten
Oplossing
Goed doordacht
Verzamelbundels
Hoogstraten
|F
•Rh l
B B B
r BH j
J,
Ik probeer de angst van grote
groepen mensen weer te geven
normaal ervaart: de hedendaagse consumptiemaatschappij. Het ver
haal behelst de ontwikkelingsgang (binnen een paar weken) van de
door een kennis „verlate puber” genoemde Dürer. Deze heeft samen
met een vriend een taxi gestolen, en belandt vanwege dit vergrijp in de
gevangenis. Tijdens zijn gevangenschap leest hij het boek Aus dem
Leben eines Taugenichts, een 19e-eeuwse novelle van Joseph
Freiherr Von Eichendorff. Dit romantische werkje bepaalt voor een
groot deel zijn denk- en gevoelswereld wanneer hij weer in de
maatschappij terugkeert.
Nachtwacht is de titel van de, ik
meen elfde, bundel van Wouter Kot-
te, uitgegeven bij Bosch en Keuning
in de serie Seismogram onder re
dactie van Ad den Besten. Het werk
van Wouter Kotte heeft zich in de
loop der tijd ontwikkeld tot een vorm
van lyrische mystiek en is als zoda
nig duidelijk herkenbaar tussen de
meer naar het cabaret overhellende
gedichten, die vooral tegenwoordig
zo „in” zijn
Kotte schrijft moeilijk aandoende
teksten bij een zeer specifiek woordge
bruik. Het bijzondere in zijn taalbehan
deling is, dat de gewone associaties die
rondom de woorden cirkelen door hem
ontregeld worden, waardoor de nieuwe
associaties die dan ontstaan toch ge
kleurd worden, beïnvloed zoals een on
derschildering dat doet bij een Russi
sche Ikoon.
Als voorbeeld neem ik de tweede
strofe van „Standbeeld”:
„Het daglicht met ijzer verminkend
wil ik elke minuut omkeren tot duis
ter
maar de maskers van mijn jeugd
oordelen dat tot hier ver genoeg is
Een frappant sterk gedicht met dat
ijzer er in dat veel beter werkt dan het
woord „brons” gedaan zou hebben: en
van brons zijn de meeste standbeelden
toch gemaakt. Het mijns inziens beste
Wie zo werkt loopt risico's en dat
zien we ook in de bundel. Erg jammer
is dat het aantal gedichten, waarin de
zaak vastloopt relatief nogal groot is,
zodat het voordeel dat de autenthici-
teit oplevert duidelijk wordt getem
perd door een gevoel van teleurstel
ling. Zoals in het gedicht „Zuiver”, blz.
22. Daarin balt Kotte letters tot woor
den samen en gooit ze als zand in de
wind. Losse letters zijn beter geschikt
voor het begrip zand dan juist woorden
die precies het „losse" tot eenheid ver
vriezen. In de laatste regel van de
eerste strofe staat het woordje „de"
voorafgaand aan „betekenis raap”. Dat
stoort zo gewelddadig het ritme zon
der dat Kotte daar winst uit behaalt
gedicht staat op blz. 29. Merkwaardig
dat dit gedicht „Onvolledig” heet, ter
wijl het proces zich hier juist tot zijn
volledige zeggenskracht ontwikkelt.
..De dag zaait miskleur in de ogen
zodat bomen suikerspinnen worden
de jeugd weer jong en allen geloven
dat geluk eetbaar is.
maar de wortels weten beter
zij kennen de nagalm der stilte
en begrijpen dat licht vergif is
voor wie de hartsgrond kent
want er is een achterzijde eeuwig
groter dan de dagtaak van mensen
die hun erfdeel verkwisten tot tens
lotte
zand rechtop in hun longen staat".
Van Theo van Drunen is het boekje
„De ratten van het paradijs” versche
nen bij Rodopi N. V. te Amsterdam, een
prozagedicht over het proces van vol
wassen worden. Van Drunen gebruikt
grote, zware beelden die grof in de taal
geborsteld zijn met hier en daar Ru-
bens-effecten. De weg naar het para
dijs wordt gezocht en gevonden, waar
bij de ratten als zinnebeeldige elemen
ten hun rol spelen. Het boek kost 7.-.
de enige die me wou hebben. Ik
mocht op het laagste wat ze hadden:
voorwaardelijk HAVO. Toen kon ik
na 3 maanden naar het Athenaeum.
Daar ging het heel goed. Ik ontdekte
dat ik me best zo kon opstellen als
op het Gymnasium, alleen moest ik
Schreef hij toen al? „Ik ben in de
derde, vierde klas begonnen met
schrijven. Het eerste wat ik schreef
was Pleidooi. Dat was een verhaal,
heel symbolisch, over iemand die
voor een rechtbank stond toen
had ik trouwens nog niets van Kaf
ka gelezen en die een pleidooi
hield voor straf voor zichzelf. De
docent was zeer getroffen, kwam
naast me. zitten in de bank. Sprak
met me over het verhaal”. De sug
gestie dat hij zich dus toch wel
schuldig voelde over zijn opstandig
gedrag, ontlokt hem een lach: „Dat
zou best kunnen, maar zo psychoa
nalytisch ben ik nog niet te werk
gegaan”.
wat van zeggen. Ik was toen ook de
beste van de klas. Dat was heel
leuk”.
niet uit hun ogen maar uit hun
schuilplaats kijken. Voorwerp van de
van de verliefdheid zijn jongetjes, die
vanuit allerlei hinderlagen worden be
spied of soms gelokt. En hoog erotische
bundel met mooie jonge beelden glad
en helder gecomponeerd. Prijs 7.-.
heid der taalmystiek samenvalt met die
der natuur. Vannacht ontbloeiden mei
doorn en glycien en ging de rechte
kelk der tulpen open zij die hier
wonen hebben niets gezien.
en „geheel” nogal eens de reden van
zijn.
Leon de Winter schreef Over de
i
9
De vraag of er in de persoon van
Herman Dürer veel van zijn eigen
ervaringen gestalte krijgen, beant
woordt hij ontkennend. Alleen in de
puberteitsproblematiek herkent hij
iets. „Ik ben in Den Bosch van het
Gymnasium gestuurd. Toen was ik
echt zo’n moeilijke puber. Luidruch
tig, agressief en opstandig. Jammer
dat ik mezelf niet meer kan meema
ken. Op de Filmacademie heb ik ook
moeilijkheden gehad, maai' daar
ben ik zelf weggegaan. Dat ik con
flicten oproep vind ik eigenlijk wel
aardig. Dat ik zo polariserend werk
Toen kwam ik op een andere sehool.
geen glamour, schittertoestanden.
Niet op motoren bij de première bij
Tuschinski voorrijden, Hare Majes
teit ontvangen Als je op die ma
nier gaat draaien, word je ook be
perkt in je themakeuze, en in je
vormkeuze. Dan moét je grote con
cessies doen
Hij voelt verwantschap met de
baanbrekende jonge Duitse filmer
Rainer Werner Fassbinder, en voor
al met diens vroege films, zoals
„Wildwechsel”, waar hij enthousiast
over praat. „Tragisch dat Fassbin
der naar Amerika is gegaan. Hij zal
in Hollywood ingepakt worden. Hij
wil de „Kritische Unterhaltungs-
film” maken, maar zo gauw je met
sterren gaat werken, wordt het al
gevaarlijk”.
Voor Leon de Winter is maat
schappelijke geëngageerdheid be
langrijk. Het elitair opstellen ten op
zichte van maatschappelijke con
flicten, het beter weten dan de
„domme massa’s” ervaart hij als
grote problemen. „Ik probeer de
angst en de gevoelens van grotere
s
fiasco van mei '68 in Parijs min of
meer kwijt geraakt. In München
wordt Dürer afgezet, maar hij slaagt
er niet in verder een lift naar Italië te
krijgen.
Een week in München confron
teert hem met nog meer onrecht
vaardigheid dan hij al meent overal
te constateren: het lot van gastarbei
ders in Duitsland. De Italianen die
hij idealiseerde, blijken in München
gewoon uitgebuit te worden.
Dürer besluit weer terug te keren,
en ontmoet in de trein een meisje,
een muziekstudente, die hem lijkt
aan te voelen. Zij is echter niet ge
voelig voor zijn maatschappelijke
theorieën. Dürer reist verder en in
een nieuwe vlaag van vervreemding
doodt hij een taxichauffeur. Op de
vlucht voor de politie klopt hij bij
zijn ouders aan. Deze wijzen hem
echter de deur. Opgenomen in een
gesticht vervalt Herman Dürer ten
slotte tot algeheel zwijgen.
dat ik niet begrijp waarom hij het niet
heeft weggelaten.
Ook de samentrekking in „Schaam-
en reukloos” is erg slordig en slecht
doordacht (vierde regel, tweede stro
fe). Nogmaals, dit soort verschrijvin
gen komt te veel voor en dat irriteert.
Juist omdat waar het proces wèl
werkt, poëzie van een heel bijzonder
gehalte ontstaat, en dat is de moeite
waard om gememoreerd te worden.
Na zijn eindexamen ging Leon de
Winter naar de Filmacademie. De
moeilijkheden die hij al noemde de
den hem besluiten er per 1 januari
van dit jaar mee op te houden. Hoe
is dat precies gegaan? „Ongeveer
anderhalf jaar geleden heb ik met
een paar anderen een „Zwartboek’!
geschreven, met al onze grieven te
gen de Filmacademie. Daarop is
zeer emotioneel gereageerd door het
docentenkorps. Zo heftig, dat alles
wat wij in dat rapport stelden, be
vestigd werd door hun gedrag
Koolhaas (toen nog directeur van de
academie) voelde zich persoonlijk
aangevallen. Dat was niet de bedoe
ling. We hadden een goede verstand
houding, die was toen helemaal ka
pot. Nu gaat het weer iets beter,
hoop ik
Is het zijn ideaal om een grote
speelfilm te maken? „Nee. Je moet
in Nederland low-budgetfilms ma
ken Je markt moet je zien als het
studentenpubliek van Nederland en
omringende landen. Je zult films
moeten maken die aansluiten op dat
wat bij die groepen leeft”. En daar
ziet hij een mogelijkheid in? „Ja,
Bij dezelfde uitgever kwam uit van
Robert Verhoeven „55”, een bundel
soms knappe gedichten, een verslag
bijna van een verliefde man, verliefde
ogen zien scherp. Veel mensen zie ik
Leon de Winter (Den Bosch, 1954) publiceerde twee boeken bij de
Haarlemse uitgeverij In de Knipscheer. Over de leegte in de wereld is
een bundel Kafkaëske verhalen. Personen dolen rond in een ver
vreemde wereld die De Winter „symbolisch” noemt. Een wereld
waarin geheimzinnige autoriteiten het voor het zeggen hebben, waarin
om onbekende redenen oorlog wordt gevoerd, een wereld waarin het
individu onmachtig lijkt om zijn eigen lot te beïnvloeden.
Het romandebuut De (ver)wording van de jongere Durer heeft een
vergelijkbare thematiek, alleen lijkt het decor omgedraaid. De hoofd
persoon (Herman Dürer) is vervreemd van een wereld die de lezer als
en zijn 21e, en De (verfwording van
de jongere Dürer vorig jaar en begin
dit jaar. Hij vindt het laatste boek
zijn eerste echte werk. „Bij De (ver) heel goed zijn, dan kon niemand er
wording heb ik over alles nage
dacht waarover nagedacht kon wor
den binnen de opzet van het boek
Wanneer Dürer het meisje in de
trein tegenkomt, lijkt zij even een
oplossing te bieden voor zijn ver
vreemding. „Ja, maar dat meisje,
Sabine, is voornamelijk zonder
woorden bezig, ze speelt fluit, ze
zwelgt in gevoel. Je zou dat als een
oplossing kunnen zien: het verhef
fen van het gevoel”. En heel simpel
wat meer warmte tussen mensen?
„Voor Dürer is dat niet genoeg. Dat
is de buitenwereld de buitenwereld
laten. Dat is een oplossing ja
Samen met twee vrienden heeft
Leon de Winter een scenario ge
schreven gebaseerd op De (verwor
ding van de jongere Dürer. Zij heb
ben goede hoop dit te kunnen verfil
men. Is filmen belangrijker dan
schrijven voor hem? „Het is heel
ander werk. Ik voel wel de behoefte
een echte grote roman te schrijven.
Ik ben iemand die individuele en
maatschappelijke problemen niet
scheidt. In het boek Schlaflose Tage
van de Oostduitse schrijver Jureck
Becker bijvoorbeeld, zit een perfec
te eenheid tussen dat wat een indivi
du ervaart en de grote problemen
van een, in dit geval Oostduitse, sa
menleving. Dat gegeven, daar zou ik
graag een heel dik boek over willen j
schrijven”.
Niet alleen het thema van het boek
is erg goed doordacht, ook aan de
vorm is grote aandacht besteed. Hoe
onaangepaster Dürer wordt, hoe
meer afstand de verteller in het
boek neemt, en ,hoe meer dagboek
fragmenten van Dürer zelf de plaats
van de verteller innemen. De vorm
van het boek houdt gelijke tred met leegte in de wereld tussen zijn 19e
de inhoud, en dat, tezamen met de
vanzelfsprekende stijl tilt De (ver)
wording van de jongere Dürer uit
boven een lamenteerderig puberver-
haal, maakt het tot een getelesco-
peerde Bildungsroman en een „ro
mantisch” debuut dat met niets in
de hedendaagse Nederlandse lette
ren is te vergelijken.
Een dergelijk boek maakt nieuws
gierig naar de auteur. De stem door
de telefoon klinkt jonger dan het
lezen van de boeken doet vermoe
den. De derde verdieping van een
niet zo oud grachtenpand aan een
Amsterdamse dwarsgracht. Een
prettige woning, planten, boeken,
een werkkamer met uitzicht op de
gracht. Leon de Winter gesticuleert,
zijn gezicht is expressief: hij lacht,
grijnst soms; bij tijd en wijle lijkt hij
Wat hij zeggen wil uit een diepe put
te moeten ophalen, dan heeft ook
zijn gezicht het moeilijk; somtijds
schrikt de interviewer van een felle
uithaal waar de woorden „perfect"
dat de eigen vertaling van Hoogstraten
daar niet vreemd aan is. Maar al te
vaak gaat bij vertalen veel verloren.
Ook in zeer korte, wat meditatieve pö-
zie weet Hoogstraten zijn persoonlijke
kleur te behouden. Van de bundel „On
ze ramen op het oosten”, zijn officiële
debuut, verschijnt ook een Amerikaan
se editie. De Mandala-uitgave kost
8.50.
Van de in 1976 rondtrekkende groep
jes bij de Bezige Bij publicerende dich
ters, die in winkels vaak tussen de
middag, voorlazen uit eigen werk is nu
een verzamelbundel verschenen. Veel
onbekend werk, ook van de inmiddels
overleden dichters, vinden we erin. Dat
alles, gecompleteerd met een complete
bibliografie, maakt deze uitgave waar
devol. Wie een dichter zoekt zal hem in
dit boek zeker vinden en dat is ook de
bedoeling van de Bezige Bij. Voor 3.50
haalt u ze in huis.
Wie van Zengedichten houdt kan
aanschaffen „Wachtwoorden” van Lu-
cette Oostenbroek, die uitgegeven wer
den bij De Beuk-Amsterdam. Deze oor
spronkelijk Japanse wijze van schrij
ven waarbij de ontsnapping, de zelfbe
vrijding, centraal staat wordt ook in het
Nederlandse taalgebied beoefend.
Fraai' geïllustreerd door Amand van
Rompaey is het boekje zeer geschikt bij
meditatie en bezinning De prijs is
f 8.50
Verzamelbundels zijn „in”. Bij uitg.
Heideland - Orbis, Hasselt verscheen in
de serie Vlaamse pockets Poëtisch erf
deel der Nederlanden, Jan van Nijlen’s
„Bedeesd maar onbedaard” met een
goede instructieve inleiding van Clem
Bittremieux. Voor al de liefhebbers van
Van Nijlens werk een voldoening dat te
vernemen, want het kan mij zijn ont
gaan, het werk van dié Vlaamse magiër
is te veel verstopt geweest. Steeds weer
imponeert mij het gemak waarmee Van
Nijlen zich van de taal bedient, maar
tegelijk hoe vast en logisch de opbouw
en de constructie in elkaar ziften. Zo’n
virtuositeit is zeldzaam.
Als dat gecombineerd wordt met een
zeer diep inlevingsvermogen en een
grote door vakmanschap verfijnde en
toegespitste intuïtie dan ontstaan ge
dichten zoals hij ze schreef als op blz. 61
waaronder een bijna rimpelloze glad-
Harry Hoogstraten is een dichter die
met name in de Engelstalige landen een
grote naam heeft. Hij heeft een bloem
lezing geschreven die op zeer veel En
gelse middelbare scholen wordt ge
bruikt. Veel van zijn werk is uit het
Engels vertaald in bijvoorbeeld het Ita
liaans, Duits en Japans. Van wat
Hoogstraten in het Engels schreef tus
sen 1967 en '72 heeft hij een selectie
gemaakt en die vertaald uitgegeven on
der de titel „Onze ramen op het oos
ten”, bij uitgeverij In de Knipscheer
b.v., Haarlem. Hoogstraten schrijft een
sterk associatieve poëzie, zoals we dat
kennen bij Engelstalige dichters, meer
dan bij ons.
Bijvoorbeeld blz. 7: Zo zachtjes
draaide je de vlam onder de pot groene
thee laag zo zachtjes serveerde je een
blauwe hemel zo zachtjes ontving je
me met open takken. Soms is het vers
sterk erotisch, wat zich in de vorm
vertaalt in afwisselende lange regels,
haast plagerig en dan ineens een kort
stotend ritme dat door de spaties in de
regels dan nog wordt versterkt. Ik denk
groepen mensen weer te geven. Ik
heb die gevoelens natuurlijk zelf
ook wel. De parlementaire democra
tie legt uiteindelijk maar heel weinig
verantwoordelijkheid bij het indivi
du. Maar het is wel het minst slechte
wat we hebben, getrapte vertegen
woordiging”
Voor Herman Dürer is schrijven
een mogelijkheid om over zijn ge
voel van machteloosheid heen te ko
men, blijkt uit een dagboekfrag
ment Hij noemt het „ordening,
rangschikking, situatie verhelde
ren”. Geldt dit ook voor Leon de
Winter? „Ja, ik ga systematisch te
werk, leef zo ook wel. Het is juist zo
merkwaardig dat binnen deze
streng-technische „rationele" we
reld de werkelijkheid toch zo chao
tisch kan overkómen. Omdat de me
chanismen niet te zien zijn. Dat is
een heel bizar verschijnsel”.
Heeft dat niet met leeftijd en erva
ring te maken? „Nee. Deze wereld is
zo verschrikkelijk ingewikkeld, die
valt niet meer te bevatten. Een paar ,i
honderd jaar geleden was de wereld
natuurlijk net zo afstotelijk wat be
treft systemen en machtsverhoudin
gen en noem alle clichés maar op,
misschien was het nog verschrikke
lijker, maar dan zat er ergens een of -
andere hertog in een slot, en als je je
ontevreden voelde, wist je dat je die v.
knaap te pakken moest nemen. Dat
soort helderheid en directheid is
verdwenen. Misschien ook wel ge
lukkig, want het heeft natuurlijk
twee kanten”.
Het boek begint bij Dürers ontslag
uit het gevang en volgt hem naar de
flat van zijn ouders in een betonnen
buitenwijk, waar in een bestaan van
complete lediggang een steeds gro-
ter gevoel van vervreemding zijn
deel wordt. Met zijn ouders heeft h{j^
nauwelijks contact. Hij gaat de ne
gatieve kanten van de kapitalisti
sche maatschappij verheffen tot ab
solute grootheden die hem met wal
ging vervullen. Geconditioneerd zijn
aangepast zijn consumptiedwang
carrière-maken, het neemt in zijn
ogen groteske vormen aan. Dürer
besluit om net als de held van Von
Eichendorffs verhaal, dit alles de
rug toe te keren: hij gaat liften rich
ting Italië. Een vriendelijke Duitser,
Herwig Jungmann, niet ouder dan
hij, geeft hem een lift. Het is de
eerste persoon met wie hij over zijn
denkbeelden kan praten. Jungmann
heeft ook idealen gehad, maar is
deze vooral na het revolutionaire
si
ww
Jf
