Tot en met 26 november in Münster
Boeiende expositie over
geschiedenis ballonvaart
Fatale ballonreis na 30 jaar opgehelderd
I
r.
te
I
3
S
1
Spektakel
Grondig
Winterkamp
De dood
ptte
Hing
hem
RDAM
c 133-143
>p Leer
1e Etage
(roltrap)
>t de
15,
Op 6 augustus 1930, ruim 30 jaar nadat de Zweedse
ingenieur Salomon August Andrée met zijn ballon van
Spitsbergen was opgestegen om de Noordpool te bereiken,
wordt het geheim van zijn spoorloze verdwijning opgehel
derd. Een Noorse expeditie, op weg naar het eeuwige ijs
om er wetenschappelijk onderzoek te doen, stuit op de
resten van een kamp.
k I
hvv
Het kamp waarin de ballonvaarders trachtten te overleven.
Zweedse poolonderzoeker
schreef logboek van de dood
Het fototoestel van de ballonvaarders
De eerste duif brengt een goed
MÜNSTER. In het Landsmu-
seum für Kunst und Kulturege-
schichte in Munster (Westfalen) is
een uiterst boeiende tentoonstel
ling ingericht over de geschiede
nis van de ballonvaart die tot en
met 26 november duurt.
De expositie, een idee van de
Münsterse ballonclub dat door het
Landesmuseum werd uitgewerkt,
valt op een geschikt moment. Door
de geslaagde overtocht van de
Double Eagle over de Atlantische
Oceaan in augustus is het onder
werp, zonder dat de organisatoren
dat konden voorzien, zeer actueel
geworden.
Zo kort na die historische ge
beurtenis biedt de tentoonstelling
een schitterend overzicht van 200
jaar ballonvaart. De tentoonstel
lingscatalogus bevat voor liefheb
bers van ballonvaart en kunst een
unieke documentatie, bijeenge
bracht uit de hele wereld.
De drie mannen stappen in de
gondel, de touwen worden losges
neden en terwijl de ballon lang
zaam opstijgt, roept Andrée, over
tuigd van de historische betekenis
van zijn missie: „Lang leve het
oude Zweden.”
Technisch gezien is er aan de
ballon in al die jaren nauwelijks
iets veranderd. Er waren hete-
luchtballonnen en gasballonnen,
men probeerde het stuurmecha-
niek enigszins te verbeteren, maar
het principe bleef gelijk.
De geheimzinnige aantrekkings
kracht die altijd van de ballon
vaart is uitgegaan, is terug te vin
den in de beeldende kunst en lite
ratuur, vooral in die van de 18e en
19e eeuw. Vooral aan dat aspect
wordt in Munster veel aandacht
besteed. Uit talloze landen zijn
prenten, karikaturen, schilderijen,
aardewerk, klokken en meubels
bijeengebracht waarin het motief
van de ballon voorkomt.
Het wordt een moeilijke tocht.
In het begin gaat het nog: ieder is
Begin augustus komen de eerste
problemen. Strindberg raakt uit
geput. Ze moeten samen slee voor
slee trekken en 300 kilo bagage
achterlaten.
Nog onwetend van de noodlotti
ge af loop van het avontuur en met
ontwerp van Strindberg en schie
ten zoveel beren en zeehonden dat
ze genoeg proviand hebben voor
de hele winter.
Zijn dood moet de beide anderen
hevig hebben geschokt. De begra
fenis van Strindberg, het hakken
van een spleet in het ijs en het
gesjouw met de stenen hebben hun
laatste krachten gesloopt. Zij ster
ven korte tijd later. De Noorse
expeditie vindt hun lijken in de
tent temidden van etensresten. Zij
moeten overdag zijn gestorven.
Andrée is zeker van zijn zaak,
goed beslagen als hij ten ijs is
gekomen. Niet alleen heeft hij
zich voor de uitvoering van zijn
prestige-object verzekerd van de
hulp van Alfred Nobel en koning
Oscar 22 van Zweden, maar ook
heeft hij zich grondig verdiept in
de techniek van de ballonvaart.
Bovendien heeft zich al na drie
dagen een 1500 kg zware ijslaag op
de ballon afgezet. Het einde van de
vlucht laat niet lang op zich wach
ten. Op 14 juli, ’s morgens om half
zeven, slaat de gondel tegen het
poolijs.
Drie Zweden, die ondanks hun
De tragiek van Andrée en zijn
makkers is, dat ze niet aan kou of
uitputting gestorven zijn, maar
aan de gevolgen van het eten van
het ijsberenvlees dat ze in zo roya
le hoeveelheden voor de winter
hadden ingeslagen.
heemskerkl
Zeker tot in de eerste helft van
de vorige eeuw heeft de ballon
vaart het publiek geweldig gefasci
neerd. Bij grote hoffeesten of
staatkundige jubilea pronkten de
vorstenhuizen ermee, maar ook op
jaarmarkten en bij volksfeesten
was een ballon-opstijging een ge
liefd spektakelstuk.
Hoogtepunt van de expositie is
ongetwijfeld de speciale zaal die
aan de mislukte ballonvlücht van
de Zweed Andrée is gewijd. Over
die waanzinnige expeditie gaat het
volgende verhaal.
Acht dagen blijven ze rondhan
gen op de plek waar de ballon is
geland. In die tijd pakken ze hun
bagage over op de drie sleeën, die
ze hebben meegenomen. Ieder
moet zijn eigen slee trekken. Ze
besluiten koers te zetten naar
Kaap Flora, waar de Noorse pool
onderzoeker Nansen een paar jaar
eerder heeft overwinterd.
Het gaat steeds moeilijker. Be
gin september is een voet van
Frankel zo aangetast dat hij niet
meer kan lopen. Als ze dan een
paar dagen later ook nog worden
overvallen door een zware noord
wester storm, besluiten ze de
tocht te staken en een kamp te
bouwen om te overwinteren. Ze
maken een sneeuwhut naar een
De foto’s die nat het ontwikkelen
van de filmrollen tevoorschijn
kwamen, zijn op de tentoonstelling
in het Landesmuseum in Munster
tentoongesteld. Hartverscheuren
de platen van kleine mensen in
sneeuw en ijs, vechtend voor hun
leven. De symbolische lading van
de foto’s is zeer intens. Het zijn
voorstellingen geworden van de al
tijd weer ongelijke strijd van de
mens tegen de natuur en van zijn
onvermogen de helse krachten
daarvan de baas te worden.
Strindberg sterft het eerst. De
Noorse expeditie die in 1930 de
restanten van het overwinterings-
kamp ontdekt, nadat meer dan
dertig jaar over het lot van de
mannen niets meer is vernomen,
heeft zijn graf gevonden: een
spleet in het ijs, door Andrée en
Frankel met stenen bedekt.
bericht naar huis: „We zijn nu bo
ven het ijs, dat overal tamelijk
vlak is. Het weer is prima, de stem
ming uitstekend.” Maar de vreug
de is van korte duur. Na ruim 60
uur in de lucht te zijn geweest,
begint de ballon hoogte te verlie
zen. Er ontsnapt veel gas, omdat
de ballonhuid poreus is.
Alsof de mannen al niet zwaar
genoeg getroffen zijn, geselt de
Noordpool ze begin oktober op
nieuw. De grote ijsschots waarop
ze hun kamp hebben gebouwd,
breekt in stukken. „Ons bezit is nu
over verschillende schotsen ver
deeld”, schrijft Andrée op 2 okto
ber in zijn logboek. Twee ijsbeer-
kadavers en de proviand voor vier
maanden drijven op schotsen
langzaam van het kamp vandaan.
Andrée, Strindberg en Frankel
hebben hun martelende tocht door
de onmetelijke poolvlakte op fo
to’s vastgelegd, niet wetend dat ze
hun eigen ondergang vereeuwig
den. De camera en de films wer
den door de Noorse expeditie in de
tent gevonden.
De Noren vinden een logboek,
een fototoestel, meetinstrumenten,
sneeuwschosnen en drie, door de
kou redelijk geconserveerde, lij
ken. Het zijn de lichamen van An
drée en zijn metgezellen Strind
berg en Frankel, drie poolonder-
zoekers die in de laatste drie jaar
van de 19e eeuw de voorpagina’s
van de wereldpers haalden.
Het logboek wordt ontcijferd, de
films uit het fototoestel ontwik
keld. Als de stukjes van de legpuz
zel in elkaar zijn gelegd, is het niet
moeilijk meer het drama te recon
strueren, dat zich in het kamp
heeft af gespeeld.
Op 18 mei 1897 varen twee
schepen de haven van Gotenburg
uit. Aan boord zijn Salomon Au
gust Andrée, de fysicus Nils
Strindberg en ingenieur Knut
Frankel. Ze zetten koers naar
Spitsbergen. Daar ligt het begin
punt van de meest gewaagde expe
ditie die de geschiedenis van het
poolonderzoek ooit heeft gekend.
Het plan is van Andrée. Hij wil
de Noordpool bereiken, niet per
schip, zoals velen voor hem ver
geefs hebben geprobeerd, maar
per ballon.
Een Deense arts, die het logboek
van Andrée op beschreven ziekte-
symptomen heeft bestudeerd,
kwam tot de conclusie dat de man
nen aan trichinose gestorven zijn.
Dat is een ziekte die zich in spieren
en darmen kan voordoen en wordt
veroorzaakt door haarwormpjes.
Die haarwormpjes zijn aangetrof
fen in de overgebleven resten ijs
berenvlees die in de tent verspreid
lagen.
De ballon waarmee ze de vlucht
naar de Noordpool maken, is op
speciale aanwijzingen van Andrée
vervaardigd door de bekende bal-
lonfabrikant Henri Lachambre in
Parijs. De hoeveelheid gas die het
luchtschip kan bevatten, is vol
doende voor een tocht van 30 da
gen. Tot hun uitrusting behoren
ondermeer een boot, drie sleeën,
instrumenten, duiven (om bood
schappen over te brengen) en foto
apparatuur.
Op 11 juli, bijna twee maanden
nadat ze uit Gotenburg zijn ver
trokken, begint het grote avon
tuur. De ballon staat al een paar
weken startklaar in afwachting
van gunstig weer. Op die bewuste
julidag meldt het weerbericht ster
ke zuidenwind- Alles wijst erop
„Lichter dan lucht” is de titel
van de Münsterse expositie. Het
thema is een aanduiding van het
principe dat aan het eerste lucht-
vaarttuig ten grondslag ligt. De
eerste geslaagde ballonvlücht
staat op naam van de Franse
broers Montgolfier die op 5 juni
1783 een hete-luchtballon lieten
opstijgen in de Franse provincies
tad Annonay. Het was een keer
punt in de geschiedenis: het begin
van de verovering van het lucht
ruim
een heilig geloof in eigen kunnen
schrijft Andrée op die dag in zijn
journaal: „Niemand van ons heeft
de moed verloren. Met zulke ka
meraden kun je iedere moeilijk
heid overwinnen. Het is zijn laat
ste logboek-notitie. Ze zullen
daarna nog ruim een week leven.
in staat zijn eigen slee te trekken,
al is die zwaar beladen. Onderweg
schieten de drie mannen ijsberen,
waarvan ze het vlees nu eens
rauw, dan weer gebraden opeten.
dat dat de komende dagen zo
blijft.
voorbereidingen betrekkelijk
weinig van de Noordpool weten,
zien zich plotseling geplaatst voor
de moeilijke opgave te voet de
terugreis naar het vasteland te
aanvaarden.
Op 14 juli 1897 moest de ballon noodgedwongen landen. Er werd deze foto van gemaakt.
tunnel
