Verkade acteert in het Theatermuseum
w
Eline Verkade-Cartier van Dissel schreef biografie over haar man
rT
0
JH
'a
door Ko van Leeuwen
W
S”
(32200®)
■I NTAhSSdIOl WBI RG
EDUARl» VERKADE
Gordon Craig
i en ki®1'
klokken,
n, goud
eln,
ressant*
met behaaglijke maniertjes, maar een bijtend protest van jeugd tegen
si
„een vervuilde tuin die schoot in 't zaad”, het maatschappelijk bestel,
waarmee ze geconfronteerd wordt. De magie van het toneel benaderd
met een vlijmscherpe, bijna spottende analyse, een haast kuise
W8 schaamte voor het gevoel, een versmading van rhetorische effecten
der taal, een intellectuele twijfel. Dit was mijn eerste ontmoeting met
de toneelkunstenaar Verkade, toen nog niet onder hem werkend,
jer 1978,
Spraaklessen
J naar als toeschouwer in het kleine zaaltje van Odeon op het Singel bij
ji het Koningsplein. Het toneelbeeld versoberd, en ontdaan van reali-
2 teitsnabootsing, gordijnen in plaats van illusionistische coulissen;
2 enkele onmisbare requisieten en aanduidingen, alle aandacht concen
trerend op het geestelijk werk van de toneelspeler'
isdag 22
>m 19.0»
fff*'1 „1908 De Hamlet van Verkade in Odeon Als een schok springt
het uit mijn herinnering, als een verzet tegen stoffige traditie. Tegen
doodgelopen realisme en holle romantiek. Geen „jeune premier" meer
a
fl
«■W#
Decorontwerp voor Hamlet H Th Wi/develd
jO
sanitair, 2e
teuken, 1
et 2e toile
n herginj
iet C.V. et
11, toilet,!/
I, gezellige
gbad en 2e
FERDAGS
16 UUR
Spotprent van Eppo Doeve in de Groene
Amsterdammer 1936
rij voordelig over aan zijn compag
non en debuteerde in 1904 als be
roepstoneelspeler in de kleine zaal
van het Concertgebouw in Amster
dam met Macbeth als voordracht.
Het werd een uniek gebeuren en de
critici reageerden verward, voor
zichtig maar ook welwillend. De ar-
chitekt professor Wijdeveld schreef
er later over: „Nog zie ik hem in een
paarse pij alléén op het kleine sober
verlichte podium, nog volg ik zijn
stijlvol beweger); nog luister ik naar
zijn Macbeth eh Hamlet-vertolking.
Heel zijn leven heeft hem dat paarse
kleed omhuld, het kleed dat hem
even buiten het leven hield, die men
geling van Acteur en Zoeker en Wij
ze”.
Als een zelfbewust zoeker bleef
Verkade zijn hele leven bezig met
toneel. Na zijn Macbet-voordracht
werd hij geëngageerd bij de Konink-
scheid. Verkade voelt zich met thuis
in dit al te theatrale milieu.
OONHUIS
ee, kelder,
ig, douche-
etvloer, le
mog. voor
HO
blA 1M
I005..H
5
3
R
u Schil*
grafisch ontwerper ook de vormgeving van de
biografie verzorgde, de opzet bepaald van de Edu
ard Verkade tentoonstelling. Hij heeft daarin een
functionele volgorde en rangschikking kunnen
brengen doordat hij ook al van de inhoud van het
boek op de hoogte was. Op de uitgebrèide exposi
tie is vrijwel alles samengebracht wat maar enigs
zins met Verkade te maken had, tot zelfs de
koekblikjes uit Zaandam, immers het was Edu
ard’s vader die met de oprichting van de stoom-
broodfabriek de aanzet gaf tot wat nu het Verka-
de-concern is.
Op de tentoonstelling wordt ook de samenwer
king tussen Verkade en tal van kunstenaars duide
lijk. Er hangen talloze décorontwerpen, van Wijde
veld en ook van Rie Cramer, met wie Eduard
Verkade ook gehuwd is geweest. De expositie
wordt begeleid door een beknopte publikatie, sa
mengesteld door Paul Blom en Renée Waals. Bij
drage voor deze Verkade-herdenking moesten
zelfs uit het Theatermuseum uit Keulen en uit het
Victoria and Albert Museum in Londen komen.
Tot 31 januari 1979 is de tentoonstelling in het
Theatermuseum nog te zien.
tistiek theater. Het ging er Verkade
niet om de kunst te gebruiken om
misstanden aan de kaak te stellen.
Verkade was een voorvechter van
het symbolisme en van het expressi
onistische toneel. Een voorstander
00'
.00
Woensdag 28 Mei 8 uur
GALA-AFSCHEIDSA VOND
Met medewerking vanFie Carelsen. Ne! Stands,
Henri Ewens,Paul Hut, CeesLaseur, Dirk Verbeek e.a.
Prijzen der plaatsen f 7.501.00
Bespreking vanaf Zaterdag: 24 31 ei 1947
Eduard Verkade, zoekend en
zelfbewust toneelvernieuwer
Eduard Verkade als Hamlet, spotprent
van P v d Hem
naar het toneel, maar mijn vader zal
het vast niet góed vinden".
Eduard Verkade wordt door zijn
vader uit Engeland teruggehaald als
hij zeventien jaar is. De jonge Edu
ard zat in Londen vaker in het plu
che van het theater dan in de colle
gebanken en als hij te kennen geeft
naar een School of Dramatic Arts te
willen, acht vader Verkade de tijd
rijp om hem als volontair aan het
werk te zetten op de machinefabriek
van de Gebroeders Stork in Henge
lo. Maar ook daar wijdt Eduard zich
aan de muze, sluit zich aan bij een
groepje actieve jongelui die een
soort cabaretavonden geven in de
schouwburg en draagt daar voor.
Die groep jongelui waarbij Verkade
zich nu bevond, bestond uit geest
driftige volgelingen van William
Morris, die ervan overtuigd was dat
Dan volgt de ontmoeting met Gor
don Craig, de grote Britse toneelre
volutionair. Volgens Craig moest
het hele bestaande toneel omver ge
worpen worden. Het doel van Craig
was het verborgene voor de mens
zichtbaar te maken. Verkade en
Craig maakten verregaande plan
nen. Er moest een school komen
waar jonge krachten het toneel in de
nieuwe richting konden gaan vol
gen, een eigen theater, en in alle
grote steden van West-Europa een
Kunsthuis, waar toneelvoorstellin
gen, concerten, lezingen en exposi
ties konden worden gehouden. Het
moest allemaal goedkoop toeganke
lijk zijn.
Een grote toernee van Verkade en
Craig door Europa zou het begin
zijn. Craig zou de plannen daarvoor
uitwerken, Verkade zou voor het
geld zorgen. Dat laatste lukte; het
eerste niet, want Craig faalde. Hij
kreeg zijn plannen niet op papier.
Het leidde tot een artistieke breuk.
Verkade zei over Craig: „Hij ziet
meer, ik hoor meer. Ik begrijp de
karakters stuk voor stuk in Shakes
peare beter".
Het begin van de toneelmoderni-
sering in Nederland komt als Verka
de samen met Royaards in 1907 de
Zomerspelen gaat doen. Op initia
tief van de Larense Kunsthandel
wordt hem gevraagd Elckerlyc en
Lanseloet te spelen. Verkade ont
werpt de decors en hij stelt de mise-
en-scène vast terwijl Royaards met
de acteurs de tekst instudeert. On
der invloed van Gordon Craig komt
er een suggestief decor, terwijl de
kostuums gebaseerd zijn op middel
eeuwse beelden. Zo ontstaat er vooi-
die tijd een voorstelling van onge
kende eenheid.
van de abstractie binnen het theater.
Magie en mystiek. In Verkade’s tijd
vlamt een haardvuur - ook op het
toneel normaal op als er een deur
open gaat en er tocht ontstaat. Zo
niet bij Verkade. Bij hem dient het
haardvuur op te gloeien wanneer de
emotie der fieuren oplaait.
Verkade.' de zelfbewuste zoeker.
Het kan niet uitblijven dat zijn aan
dacht uitgaat naar Hamlet. Dit ko
ningsdrama van Shakespeare en
vooral de titelrol hebben Eduard
Verkade voor de rest van zijn loop
baan niet meer losgelaten. De Ham-
let-opvoering zou tot opmerkelijke
toneelvernieuwing leiden. Zoals de
changementen bij open doek tijdens
de Zomerspelen publiek en critici
verbaasden, zo zou ook Hamlet een
speciale indruk achterlaten. Aan
zijn vrouw schreef Verkade tijdens
een vakantie-reis: „Ik wroet over de
regie van Hamlet. Ik heb een prach
tig plan ontworpen. Hele Hamlet in
één decor met alle veranderingen,
die nodig zijn, in details. Ik geloof
dat het een moderne Shakespeare-
Bühne is.”
Evenzeer ongebruikelijk in die
tijd was het samenstellen van een
regieboek. Een journalist die Verka
de ontmoet schrijft: „Daar lag het
schrift, waar hij voor elk toneel de
plattegrond van het toneel had gete
kend. Allermerkwaardigst was dat!
De hele Hamlet zit als één doorlo
pende handeling in zijn hoofd”.
Een versoberd toneelbeeld. In zijn
mémoires komt Eduard Verkade te
rug op die Hamlet-opvoering in het
Odeon in Amsterdam: „Naar het
bleek ging van deze voorstelling
iets uit, dat door spelers met grote-
re techniek in een zaal met een
toneel „achter de lijst” niet zo ge
makkelijk bereikt wordt. De opvoe
ring kon vergeleken worden met
een schets, en het heeft mij veel
opvoeringen en veel jaren arbeid
gekost, eer er met sterke spele.rs en
onder uiterlijk veel gunstiger om
standigheden eenzelfde eenheid en
gaafheid werd bereikt als bij deze
eerste poging.
niet C.V.
rtuin. Ini
:amer m'
snvloer ii
lapkamers, toneelhistorie ter harte gaat en we
yijl,
538
53
Eduard Verkade als Hamlet (links) en Lanselvet (rechts)
De samenwerking met Royaards
duurt slechts kort. Beide toneelkun
stenaars beseffen dat ze niet bij .el
kaar passen. Royaards moet zich in
speelstijl inhouden. Zijn belangstel
ling lag bij de stukken, niet bij de
spelers. Eduard Verkade ging voor
al uit van de spelers. Hij zocht naar
overeenkomsten tussen de uit te
beelden rol en het innerlijk van de
acteur en zo trachtte hij te komen tot
lijke Vereniging Het Nederlandschpuur en esthetisch verantwoord ar-
Toneel. Hij ontmoet er een speelstijl
die weinig revolutionair- is, die in het
buitenland al lang verlaten is. Een
debuut in de Gijsbrecht, enkele
meer of minder belangrijke rollen,
maar na anderhalf jaar een af-
Het toneel laat Eduard Verkade
niet los en als hij maar even kans
ziet, houdt hij zich daarmee bezig.
Bij het zilveren toneeljubileum van
Verkade zal Carel van Hees, direc
teur van de schouwburg in Haarlem
getuigen van zijn kennismaking met
de ontwerper Verkade. Van Hees
vertelt dan hoe hij als beginnend
acteur door de provincie reisde en in
de plaatselijke schouwburgen over
al maar twee decors aantrof: een
monsterachtige kamer en een af
schuwelijk lelijke tuin. Maar op een
avond belandden zij in Hengelo en
vonden hier tot hun stomme verba
zing hoogst artistieke decors die
Verkade gemaakt had. „Dat was
zijn eerste toneelhervorming".
Eduard Verkade zette zijn toneel-
plannen door. Hij deed rie trijpweve-
Als Verkade teruggekeerd is in
Hengelo sticht hij een trijpweverij.
Hij blijft zich met vrienden bezig
houden met toneel, neemt daarvoor
zelfs spraaklessen in Amsterdam en
langzaam rijpt bij hem het plan be
roepsacteur te worden. Maar zijn
kunstzinnige aanleg komt ook in de
trijpfabriek tot uiting, Verkade’s
stoffen vallen op door de wonder
mooie dessins, worden met prijzen
bekroond. Verkade zelf werkte hard
mee in de fabriek, zo lezen we in de
biografie.
maar hij verbaasde de omstan
ders keer op keer met zijn eigenaar
digheden. De ene avond liet hij het
licht branden, de volgende dag bleef
de brandkast openstaan. Op een
morgen na de kermis trof hij zijn
arbeiders zwaar ronkend op de
grond achter de stilstaande weef
stoelen aan. Ze lagen op en over
elkaar en vormden een schilderach
tige groep met kleurige aapjes en
enorme medailles van de Kop van
Jut trots op hun boezeroen gesto
ken. Ook dit keer was Verkade’s
reactie verrassend voor een fabri
kant: Wat een prachtig gezicht!
Wat jammer, dat ik mijn fototoestel
niet bij me heb!... Laat ze vooral
rustig slapen, meester”.
Eduard Verkade, zijn Engelse en
Duitse ondergrond, leermeesters als
Gordon Craig en Max Reinhardt
hadden hem gevormd tot de leider
die in staat was het toneel in Neder
land wezenlijk te vernieuwen. On
der Verkade ontstond een nieuwe
generatie van acteurs en actrices,
toneelleiders als Albert van Dalsum,
Johan de Meester en Cees Laseur.
Vooral Van Dalsum is nooit opge
houden te getuigen van Verkade’s
grote verdiensten.
Tot slot nog een der meest curieu
ze episodes uit Verkade’s toneel
loopbaan. In de zomer van 1935
kreeg hij^het verzoek toneelcriticus
van De Groene Amsterdammer te
worden. Verkade vond het een inte
ressante uitdaging en nam na over
weging het aanbod aan. Er brak een
storm van verontwaardiging los bij
andere tijdschriften. Verscheidene
gezelschappen verboden Verkade
bij deurwaardersexploit de toegang
tot de Amsterdamse schouwburg.
Dankzij Verkade’s eigen vinding
rijkheid was goede raad niet duur.
Hij liet de toegangskaarten door een
andei- kopen. Onder de titel „Kopie
or not kopie, that’s the question”,
verscheen een spotprent van teke
naar Eppo Doeve in De Groene met
Verkade als een journalistieke Ham
let voor de schouwburg op het Plein.
De Biografie Eduard Verkade is
een bijna onuitputtelijke bron van
beschouwen, inzicht en toneelont-
wlkkeling geworden. Mevrouw Eli-
ne Verkade - Cartier van Dissel
heeft de toneelvernieuwer Verkade
daarmee evenzeer interessant ge
maakt voor de jongste generaties
toneelbeoefenaars en toneelliefheb
bers.
Eduard Verkade (en zijn strijd vooreen
nieuw toneel) verscheen bij De Walburg
Pers, Zutphen. In kunstleer gebonden
J 75.-
de zijn om een heel woud aan te geven, één stukje
treurwilg en een grafzerk volstond als heel kerk
hof.
De grootheid van een man als Eduard Verkade
moet niet alleen gelegen hebben in zijn acteur
schap. Wie het een en ander over hem leest, en wie
de tentoonstelling in het Theatermuseum bezoekt
ontdekt al spoedig de universele toneelkunstenaar
in Verkade. Hij overzag het geheel, ontwierp zelf
décors, stichtte gezelschappen en vormde een
nieuwe generatie van toneelleiders (Van Dalsum.
De Meester) en als er nergens meer te spelen viel,
dan zorgde Verkade voor zijn eigen theater.
Tegelijk met de opening van de tentoonstelling
over Verkade verscheen de lijvige biografie Edu
ard Verkade en zijn strijd voor een nieuw toneel.
Dit resultaat van jarenlang speurwerk van me
vrouw Eline Verkade-Cartier van Dissel vormt
samen met de expositie een uniek geheel. Aanlei
ding tot beide Verkade-gebeurtenissen is de hon
derdste geboortedag van Eduard Verkade, die op
15 juni 1878 het levenslicht zag.
In de bovenzalen van het fraaie pand aan de
Herengracht 166 heeft Marius Wagenaar, die als
wndat de schrijfster zeer nauwgezet
tal van bronnen raadpleegde waar
door het boek een wetenschappelij
ke fundering heeft gekregen. Die
bronnen, het zijn er ontelbare, wor
den steeds in voetnoten onderaan de
pagina vermeld. Dat lijkt mij juist
ffizien van de uitgever, De Walburg
Pers, omdat het je als lezer veel
geblader bespaart.
Eduard Verkade was geen telg
van een befaamd toneelgeslacht. Hij
heeft zijn weg als toneelkunstenaar
®lf moeten banen en zijn eerste
ontwikkeling in die richting deed hij
vooral op in het buitenland, in Enge
land. waarheen hij door zijn vader
*as gestuurd voor een degelijke stu
die, onder meer in de chemie. In
tonden studeert hij op Finsbury
College, komt in aanraking met een
wieelclub in Brockley. Hij schrijft
Kn eenakter en ziet in Londen veel
toneel. Als fhij in The Haymarket
Theatre een voorstelling heeft ge
nen van A Marriage of Conventen
hebben stuk en opvoering hem zó
ontroerd, dat hij na afloop op straat
loopt te snikken. Als een vriend zich
over die diepe ontroering verbaast,
rotwoord! Verkade: „Ik wil ,ook
Zo sprak de toneelreus Albert van
Dalsum zich in juni 1953 uit over
Eduard Verkade. Hij deed dat in een
interview in Het Parool en greep
daarmee bijna een halve eeuw terug
Ind.111 z*in herinnering. Het citaat staat
afgedrukt in de biografie Eduard
Verkade. geschreven door de wedu
we van de in 1961 overleden toneel
leider, dr. Eline Verkade-Cartier
van Dissel. Zes jaar heeft mevrouw
Verkade aan de biografie gewerkt
en het is een boeiende levensbe
schrijving geworden die zich span
nend laat lezen. En dat niet alleen;
Muard Verkade lijkt mij een onmis
baar werk voor een ieder die de
Wie het Theatermuseum op de Herengracht in
Amsterdam de komende maanden bezoekt kan
daar de acteur Eduard Verkade zien spelen. In het
fheatermuseum is namelijk een tentoonstelling
ingericht over-deze in 1961 overleden toneelver
nieuwer en een onderdeel van die expositie is een
mini-bioscoopje waar je in het halfduister vanui t
een fauteuil Verkade op de tv-monitor ziét acte
ren. Een martiale stem, brede gebaren, toneel als
voordracht. Is dat de vernieuwing waar steeds
°fer gepraat en geschreven wordt als het over
Eduard Verkade gaat?, denk je even.
Maar het is met die oude filmbeelden natuurlijk
al net als met vroegere grammofoon-opnamen. De
kwaliteit ervan komt veel tekort. Belangrijke!- is
dat je aan de hand van zo’n optreden van Verkade
kunt constateren dat de factor vernieuwing moet
worden gezien in het licht van die tijd. Toen
Verkade in 1904 als bproepsacteur debuteerde
bestond het coulissentoneel nog en daarnaast was
er een hang naar realisme op het toneel. Verkade
nu was iemand die streefde naar versobering, naar
een aangeven van de sfeer. Eén boom kon voldoen-
i-i-Ti
de wereld te verbeteren viel met
mooi en eerlijk handwerk. Eduard
Verkade besloot dat hij mooie stof
fen wilde maken. Ging les nemen op
een weefschool nabij Potsdam.
Maar Berlijn was vlakbij en daar
kon je de mooiste toneelvoorstellin
gen zien. Verkade ziet er voor het
eerst Josef Kainz spelen en weer
raakt hij diep onder de indruk van
het toneel. Hij gaat hem wel twintig
keer zien.
k.
rcj J
